Mənəvi mühitin diqtələri

Salatın ƏHMƏDOVA, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Mən Natiq Məmmədlinin özü ilə şəxsən tanış olmasam da, yazılarından istedadlı bir publisist və səriştəli bir redaktor kimi tanıyırdım. Sözü yerli-yataqlı işlətməyindən onun sözə, kəlməyə necə qiymət verməsi bütün oxucular kimi, mənə də bəlli olurdu.

Bu yaxınlar Natiq Məmmədlinin hekayələr kitabı əlimə keçmişdi. Onu oxuyacağım kitabların arasına qoymuşdum. Bir balaca vaxt tapan kimi yeni nəşr olunmuş və məndə olan kitabları oxumağa çalışıram. Növbəti oxuducum kitab isə Natiqin «Ləyaqət düsturu» hekayələr kitabı oldu. Əsər var ki, oxuyub kənara qoyursan, əsər də var ki, oxuyarsan heyrət edirsən. Sən də bu şeyləri görürsən, eşidirsən, şahidi olursan. Ancaq yanından biganə keçirsən. Keçib də bəzən unudursan. Ci de Mopassanın hiss, həyəcanı, Cəlil Məmmədquluzadənin can yanğısı, İsmayıl Şıxlının köhnə kişilərə xas qüruru, min bir məna bildirən bığaltı gülümsəməsi, Anarın satirası, sözaltında demək istədiyi ideyalar Natiq Məmmədlimnin hər bir hekayəsində boy verib özünü göstərir. N.Məmmədli publisistikası və hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirməyə xidmət etmişdi. Onun bu hekayəsində mühüm sosial mətləbləri son dərəcə yığcam bir şəkildə, məharətlə əks etdirmək baxımından adlarını çəkdiyim yazıçıların əsərləri ilə bir doğmalıq, yaxınlıq duyulur. Hekayələri oxuduqca insanın üzünün mimikası da dəyişir; gah gülümsəyir, gah qaşları çatılır, gah ürəkdolusu köks ötürüb təəssüf hissini keçirir. Natiqin hər bir hekayəsi böyük bir romanın süjet xəttini təşkil edə bilər. Onun yaradıcılığında obrazlar çox bitkindir. Hadisələri zəngin dəqiqliyi ilə seçib təsvir edir. Oxucu da onu öz gözləri ilə gördüyünə tam əminlik yaradır. Kitabı «Ləyaqət düsturu» adlandıran müəllif bütün hekayələrini, ləyaqətlə, cəsarətlə, bəzək-düzəksiz, sözçülükdən kənar oxucularına çatdıra bilib. Hər hekayənin öz dadı-duzu, çatacağı ünvan var. «Ləyaqət düsturu» adlı birinci hekayəsini oxuduqda orada püxtələşmiş bir yazıçı obrazını görürsən. Səliqəli-sahmanlı hekayələr toplusu insanı ahəngrubə kimi özünə çəkir və o biri hekayələri oxumağa məcbur edir. Hekayələrin süjet xətti qondarma, süni yox, acılı-şirinli, enişli-yoxuşlu, həyat hadisələrindən götürüb.

«Ləyaqət düsturu» hekayələrindəki Cəsarət adını axıra kimi qoruyub-saxlaya bilmir. Cəsarət dolanışığın yolunu bilən, müdirin sevimlisi olan bir tipdir. Ancaq, hansısa bir qəzet onun haqqında mənfi fikir söylədiyində onun qəzəbi aşıb-daşır, qəzeti ləyaqətini alçaltdığına görə məhkəməyə vermək istəyir. Yaxınları ona məsləhət görür ki, ləyaqətini ucuz satma, qəzetdən ləyaqətinə uyğun pul tələb elə. Əsil həngamə də bundan sonra başlayır. Cəsarət ha baş sındırır ki, onun ləyaqəti görəsən neçə olar, tapa bilmir. Hamı onun ləyaqətinin neçəyə olmasını səbirsizliklə gözləyir. İşdəki vəkil, müdir, evdə ərinin ləyaqətini satmaqla xoşbəxt olmaq istəyən arvadı, uşaqların içində «07» sürməklə özünü ləyaqətsiz hesab edən oğul, gözlərini onun ləyaqətinin qiymətinə zilləyib fürsət gözləyən qohumları – hamı onun ləyaqətinə qoyacağı məbləğlə maraqlanır. Ləyaqəti tapdanmış Cəsarətin bu vəziyyəti çox gülünc olmaqla bərabər bir həyat faciəsidir. Ləyaqətimə düz-əməlli qiymət qoya bilməyən Cəsarət axırda ağlını itirir. Bu dinamik həyatda baş çıxarmaq, ləyaqətini qoruyub saxlamaq Cəsarət kimilərdən cəsarət tələb edir. Tapmayanda olan-qalan ləyaqətini də Cəsarət kimi ləyaqətin qurbanı olur. Ləyaqətinə qiymət qoya bilməmək – bu, ən dəhşətli faciədir!

Natiq Məmmədlinin bu kitabında 18 hekayə özünə yer alıb. Hekayələrin süjet xətti heç biri o birini təkrarlamır, biri o birindən maraqlı, düşündürücüdür. «Korun gördüyü gələcək» hekayəsində müasir həyatımızda cərəyan edən hadisələrin bir epizodu verilib. Kor adam çəliyini hara qoyursa, hər yer ona tanış gəlir, çünki doğulandan burada yaşayıb. Günlərin birində kor evinə qayıdarkən yolu azır. Yolunu azmış kor evinə qayıda bilmir, onun hiss etdiyi yasəmən iyi yoxa çıxmış, daşlarına əlini vurmaqla tanıdığı bir-iki mərtəbəli evlər sökülmüş, yerində göydələnlər tikilmişdi. Kor adamın hissiyyatı görən adamdan çox güclü olur. Kor adam bütün bu dəyişiklikləri belə ümumiləşdirir: «Mən gələcəyi his edirəm. Mən hamının kor-təbii və bəzən vəhşi etirasla aldığı gələcək deyilən qeyri-müəyyənlikdən yaxşı heç nə hiss etmirəm» və yaxud; göydələnlərin yenicə asfaltlanmış küçələrində dərin-dərin quyular qazırlar. Kor adam soruşdu: «Nə axtarırsınız?» ona cavab verirlər: «Allahı axtarırıq». Kor deyir: «Axı siz Uca Yaradanı niyə göydə yox, yerdə axtarırsınız?» Adamlar cavab verir: «Göydəki Allahı xərcləyib qurtarmışıq, indi yerin altındakı Allahı axtarırıq». Bu da həyatın bir fəlsəfəsidir. Adamlar çox naşükür olublar. Dünyanın hər yerində çaxnaşmalar baş alıb gedir. İnsanlar sakit, dinc yaşamağı sanki yadırğayıblar. «Ərəb baharı» adı altında ərəb dünyasını deşik-deşik ediblər. Türkiyədə Gəzi parkında bir-iki ağac kəsməklə türk dövlətinə milyonlarla ziyan vuruldu. Əfqanıstanda, Pakistanda insanlar vahimə içində yaşayırlar. İngiltərədə, Yunanıstanda, İspaniyada tətillər səngimək bilmir. Almaniyanı sel ağzına götürüb. Allah da öz bəndələrindən bezib göydən yerə pənah gətirib. Nankor bəndələrinin əlindən yerin təkində gizlənib. Kor adamın görə bilmədiklərini gözlü adam görə bilmir, ya da görmək istəmir.

Natiqin «Kloun» hekayəsi də bir insanın timsalında adamların öz həmcinsləri tərəfindən alçaldılmasından, rəzil edilməsindən bəhs edir. Sonradan bəylik, ağalıq statusuna yiyələnmiş, kənddə eşşəkdən başqa heç nəyə minə bilməyən, indisə xarici markalı maşınlarını tez-tez dəyişən Lütfi klounu adam yerinə qoymurlar. Dünyada alaloqu olmayan ərköyünlük və həyasızlıqla onun əziz-xələf oğlunu əyləndirən klounu arxasına təpik vuraraq yaxındakı gölə salır. Uşaq bu mənzərələrdən sarsınır, o, atası, əmisi, dayısı kimi «kişi» yox, kloun olmaq istəyir. O bir uşaq düşüncəsi ilə, hissiyyatı ilə başa düşür ki, atası kulouna qarşı düzgün hərəkət etməyib. Böyük Cəmaləddin Rumi yazırdı: «Ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol». Yazıqlar olsun ki, sonradan varlanmış Lütfi olduğu kimi görünə bilmir, vəhşi bir lovğalıqla insanlara yuxarıdan aşağı baxır.

Natiq Məmmədli özü mətbuat adamıdır. Qəzet, jurnalın nə olduğunu gözəl bilir. İlk yazısının mətbuatda getməyin sevincini yaşayıb. Bu hiss, həyəcanı özünün «Mənim birinci yalanım» yazısında qabarıq şəkildə göstərib. Yalanın necə, «qarın sancılanması»nın şahidi olub.

«Beş atanın ögey oğlu» hekayəsi Azərbaycan ədəbiyyatında işlənməyən bir mövzudur. Natiq bu hekayəsində çox maraqlı bir süjet xətti qurub. Hamının eyni bir adam kimi düşündüyü, yalnız bir nəfərin – ögey oğlun başqa cür düşündüyünü qələmə alır. Ağsaqqalların on yaşına qədər tərbiyə etdiyi oğlanların hamısı bir nəfər kimi eyni düşüncəyə malikdir. Ancaq beş atanın bir ögey oğlu Qərbli kimi – yəni, yeni dünyagörüşlü, mütərəqqi düşüncəli, aydın baxışlı, azad fikirli və gələcəkdə xalqının işıqlı dünyaya çıxaran ağ atlı oğlan kimi təsvir olunub.

Natiq Məmmədli həyatı, hadisələri çox ustalıqla seyr edir, peşəkar yazıçı dəqiqliyi ilə tutur və ondan nəticələr çıxarmağı bacarır. «Yaxşı anaların oğulları» hekayəsində Natiqin diqqətini üç ananın söhbəti cəlb edir. İki ana böyütdüyü oğulların naqisliyindən, nankorluğundan danışır. Üçüncü ana isə oğlunun qəhrəmanlığını dilə gətirmir və özlüyündə belə nəticəyə gəlir ki, yaxşı ki, Şəhidlər Xiyabanında uyuyan oğlumun üstünə qırmızı paltar geyinib gəlib. Oğlunun qəhrəmanlıqla həlak olması, diri ikən ölənlərdən fərəhlənir.

«Vaxtı keçmiş ştatlar» hekayəsində də güclü bir sarkazm, zəmanəsinə tuşlanmış bir cinayət, axırı isə acı gülüşlə nəticələnən, yaşanan bir həyat var. Elmlər namizədi olmaq istəyən savadlı bir cavan həyatın ağrı-acısına dözə-dözə yaşadığı dövrün fəlsəfəsinə uyğunlaşmağa çalışır. Elmi işlərdə hakimiyyətdə olan rəhbərdən mütləq sitatlar gətirməlidir. Sovet quruluşunun axır illərində baş katiblərin bir-birinin ardınca vəfat etmələri onun elmi işinə əngəl törədir. Onlardan gətirdiyi sitatları tez-tez dəyişəsi olur. Fikirlər eyni olsa da, dəyişən ancaq baş katiblərin adları və soyadları olur. Əsərin baş qəhrəmanı Qələndərlinin kiçik oğlu atasının elmi işi qoyulmuş qırmızı qovluğu açıb oxumaq istəyir. Atası icazə vermir, deyir: «Balaca, bu qovluğu atmaq olmaz. Onu açanda adamın arzuları ölür». Atasının öyüdünə baxmayaraq maraq ona güc gəlmiş, qovluğu açaraq vaxtı ölmüş sitatları oxumuşdu. Uşaq fəhmi ilə atasının əzab-əziyyətini hiss etmiş və qorxa-qorxa atasından soruşmuşdu: «Ata, mənim bu arzularım öləcək?» Müəllif bu hekayəsində o dövrün süründürməçiliyini, bürokratizmini, heç kimə xeyir gətirməyən, heç kimə xidmət etməyən şişirdilmiş bədənlərini açıb indiki oxucu üçün bir aydınlıq gətirib.

Natiq Məmmədlinin hekayələri biri-birindən maraqlıdır. İstər «Balaca məmurun təbriki», istər «Arzuların qənimi» və digər hekayələrində həyatdan götürdüyü detalları çox maraqla işləyib. Bu da müəllifin çox diqqətli və həyata fərqli baxışlarının real ifadəsidir. Natiq Məmmədlinin hekayələrini oxucuya sevdirən qələmə aldığı mövzudursa, ikincisi və əsası onun dilidir. Onun hekayələri çox axıcıdır, oxucu asanlıqla və birnəfəsə oxuyur, tez qavrayır, üzündə gülümsər ifadə yaranır, birdən ciddiləşir, gülüşü üzündə donur. Çünki, onun qələmə aldığı məsələlər həm də düşündürücüdür. O, oxucunu məcbur edir ki, bu məsələləri diqqətlə izləsin, ondan yaxşı nəticə çıxartsın.

Məzmun və forma gözəlliyinin vəhdəti və bədiiliyinin başlıca meyarıdır. Natiqin hekayələrində həqiqəti, həyatı əks etdirən məzmun səhihliyi var. Süni, qeyri-təbii mövzular, formaca gözəl, məzmunca kəsərsiz hekayələri görmək qeyri-mümkündür.

Müəllifin hekayələri içində müasir dövrümüzlə həmahəng səslənən və axıcı, rəvan bir dillə yazılmış hekayələrindən biri də «Tütək çalan oğlanın kitabı»dır. Müəllif burada cərəyan edən hadisələri də bizim yaşadığımız həyat hadisələrindən götürüb. Müəllifin gözünə xoş görünmək istəyən bəzi «oxucular» imza görəndə «hərisliklə» kitab əldə etmək istəyirlər. Təqdimatı aparan adamı deyir: «İnanın, bu kitab onu oxuyanları xoşbəxt edəcək». Xoşbəxtliyini dilənməkdə görən balaca, qaragözlü dilənçi bu kitabdan əldə etmək istəyir. Ancaq onu itələyib geri qovurlar. Bu «səadətə» çata bilməyən dilənçi oğlan bayıra çıxır, dilənməyində davam edir. Təqdimat bitir. Hamı dağılışır. Dilənçi oğlanın birdən gözü zibil qutusuna atılmış «Xoşbəxtlik» gətirən kitaba sataşır. Sevincindən dəlim olmaq dərəcəsinə gəlir. Kitabı götürür və «Xoşbəxt» olmağa gedir. Bu hekayədə müəllif yenə də müasir dövrümüzdə baş vermiş epizodu təcrübəli publisist kimi seyr edərək həqiqətən olmuş hadisəni istedadlı yazıçı kimi oxucularına çatdıra bilmişdi.

Natiqin, yuxarıda qeyd etdiyim kimi rəvan, qüsursuz şirin və duzlu yazı manerası, dili var. Onun bir cümləsində belə tələskənlik yoxdur. Fikirləri dolğun və bitkindir. Hadisələri qələmə elə alıbdır ki, oxucuda belə bir fikir oynanır: müəllif bütün olanları yaşayıb. Məşhur alman filoloqu Vilhelm Humboldt demişdir: «insanın dili bilavasitə onun təfəkkürü ilə bağlıdır».

Natiq Məmmədlinin yazı dili həm də xalqın şifahi dilinə çox yaxındır. Qüsursuz, bəzəməsiz, təmtəraqdan uzaq, sadə xalqın dilindədir. Fikirləri rəvan, cümlələri dolğun, sözə qiymət verən, sözün qədrini bilən istedadlı yazıçıdır.

Natiqin üslubu, dili, istifadə etdiyi həyatı hadisələri, obrazlar sistemi, hekayələrin kompozisiya xüsusiyyətləri geniş oxucxu kütləsi üçün yaxın və doğmadır. N.Məmmədli hekayələrində yaşadığımız cəmiyyətin ziddiyyətlərini, ən yaramaz cəhətlərini açıb göstərir. Onda həyata, taleyə yaxınlıq, bələdçilik, məişət, ictimai münasibətlər konkret və aydın bir şəkildə qələmə almaq qabiliyyəti güclüdür. Yaradılan hər bir bədii nümunə, əsər, abidə tarixi yaratmağa və yaşatmağa xidmət edir. Natiq gənc olsa da onun hekayələri bu amala doğru yönəlibdir. O, nəsrin bədii ümumiləşdirmə tələb edən hekayə janrının bütün atributlarına cavab verə bilib. Natiq Məmmədli istedadlı yazıçıdır. Söz üçün, mövzu üçün çətinlik çəkmədiyi hiss olunur. Natiq Məmmədli unudulmaqda olan sözlərimizi hekayələrində işlədərək onları daha da zənginləşdirmiş, mayasına bir şirinlik qatmışdı. Mən əminəm ki, onun «Ləyaqət düsturu» kitabı ləyaqətli oxucularını tapacaq və yeni-yeni «Ləyaqət düsturu» meydana gələcək. Mən bu yolda ona uğurlar arzulayıram. Oxucu olaraq bu kitabda qələmə aldığı əsərlər kimi əsərlər gözləyirik.

Kaspi.-2013.-17 avqust.-S.17.