Yazıçı heç vaxt hökm verməməlidir - müsahibə

Yaşar: Sırf yazmaqla dolanmaq, yəni yazıçı peşəkarlığı yalnız sovet quruluşunda idi və elə o quruluşda da qaldı

Yaşar 1963-cü il mayın 3-də Bakının Əmircan kəndində anadan olub. Azərbaycan Universitetinin Jurnalistika fakültəsini bitirib. "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında rejissor assistenti, Azərbaycan Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi "Xəzər" jurnalında şöbə müdiri, Azərbaycan Dövlət Teleradio Yayımı Komitəsində redaktor və s. vəzifələrdə çalışıb. 1995-ci ildən "525-ci qəzet"in, 2005-ci ildən isə "Xəzər" jurnalının redaktorudur. Bütün bu illər ərzində dövrü mətbuatda hekayə və məqalələrlə çıxış edib. İlk mətbu hekayələri – "Canavar" və "Oğul" 1987-ci ildə "Ulduz" jurnalında çap olunub.

Bundan başqa, Xuan Rulfonun "Pedro Paramo" romanını, Matilda Urrutianın "Pablo Neruda ilə birlikdə yaşanan ömür" adlı xatiratlar toplusunu və s. qiymətli əsərləri Azərbaycan dilinə çevirib. Hekayələri bir sıra xarici dillərə tərcümə olunub. Ssenarisi əsasında "Divar" adlı film çəkilib.

– Yaşar müəllim, sizin “Yeddi” adlı hekayələr kitabınızı oxumuşam, sonra bir neçə hekayənizi də mütaliə etdim. Bu qədər az yazmağınızın səbəbi nədir?

– Başqa yarımçıq yazılarım da var. Hələ tamamlanmamış bir povestim də var. Bir neçə variantını işlədiyim həmin povest məni tam qane eləmədiyinə görə hələ çap etdirməyə tələsmirəm. Necə deyərlər, insan kimi əsərin də öz təbii doğum tarixi var, onu tələsdimək olmaz. Çünki bu halda uşaq – əsər ölü doğulacaq. Az yazmağa gəlincə, bu, yazıçı üçün qüsurdur, bunu mən də qəbul edirəm. Amma bəlkə də, yer üzündə yazıçıya az yazmağına görə ən yüksək qiyməti verən oxucular elə bizdədir. Yəni, ümumi götürsək, Azərbaycan ədəbiyyatında istər poeziyada, istərsə də nəsrdə az yazan yazıçılar daha çox seviliblər. Məsələn, Əbdürəhim bəy Haqverdiyev, Mirzə Cəlil, Yusif Səmədoğlu və s. Onların hamısı az yazıb, ancaq Azərbaycan ədəbiyyatından söhbət gedəndə ola bilməz ki, onların adı çəkilməsin. Poeziyada da belədir, məsələn, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı Odər və s. Burada söhbət keyfiyyətin əmsalından gedir. Kəmiyyət anlayışı ədəbiyyatda sosialist realizmidən qalma məsələdir. O dövrün tələblərindən biri də o idi ki, yazıçı gərək cild-cild kitab yaza. Nəsrimizin “ağır artileriya”sı deyiləndə də məhz həmin çox yazan yazıçılar nəzərdə tutulurdu. Şübhəsiz ki, yüz hekayə yazıb içindən bir babat hekayə çıxarmaqdansa, elə bir babat hekayə yazsan yaxşıdır. Əgər qalan doxsan doqquz hekayə eləcə yazmaq xatirinə yazılıbsa bayaq dediyimiz o ölü uşaq kimi doğulacaq, ancaq yaşamayacaq. Dünya ədəbiyyatında da belə nümunələr var: məsələn, tərcümə etdiyim Xuan Rulfonun “Pedro Paramo” romanı. Rulfo bütün yaradıcılığı boyu elə mənim qədər hekayə və bir roman yazıb. Amma Latın Amerikası ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri ondan təsirləndiklərini etiraf edirlər. Hətta Qabriel Qarsia Markes müsahibələrinin birində demişdi ki: “Əgər “Pedro Paramo”nu yazsaydım, mən də yazıçılığın daşını atardım”. Amma mənim üçün az yazmağımın başqa səbəbləri də var.

Bu gün yazıçılıqla ailə saxlamaq, çörək qazanmaq müşkül məsələdir. Təbii ki, mən belə deyəndə ciddi ədəbiyyat yaradan yazıçıları nəzərdə tuturam. Ona görə də məcbur olub vaxtımın cox hissəsini digər işlərə - tərcümə, redaktə və s. sərf edirəm. Şübhə etmirəm ki, Mirzə Cəlil, yaxud Sabir əgər müasirlərimiz olsaydılar onlar da bu məsələdə bizlərdən seçilməzdilər. Əslində, bu, bütün dünyada belədir. Sırf yazmaqla dolanmaq, yəni yazıçı peşəkarlığı yalnız sovet quruluşunda idi və elə o quruluşda da qaldı.

– Yeri gəlmişkən, X.Rulfonun “Pedro Paramo” romanını tərcümə üçün seçməyiniz necə, təsadüfüdürmü?

– X.Rulfonun bu qısa romanını təxminən on ilə tərcümə elədim. Dəfələrlə üstündə işlədim. Diktator haqqında olsa da məni bu romanın poetikası ovsunlamışdı. Seçimə gəlincə, Rulfodan “Pedro Paramo” romanını nə məqsədlə yazdığının səbəbini soruşanda belə cavab verir: “Belə bir əsər oxumaq istəyirdim, amma bu kitab mənim rəfimdə yox idi, ona görə də özüm yazmalı oldum ”. Bu sözün qüvvəti kimi, mən də bu əsəri ona görə tərcümə etdim ki, Azərbaycan dilində oxumaq istədiyim bu kitab rəfimdə yox idi.

– Sizin hekayələr kitabınızı oxuyarkən sistematiklik diqqətimi çəkdi. Sanki hekayələri bir-birindən ayırmaq olmaz. Hər halda, mən belə müşahidə etmişəm.

– Düzgün müşahidədir. Elə o cür də yazmışam. Yazanda da bunu bilərəkdən etmişəm. Bunlar bir kəndin mənzərələridir. Həmin kəndin adı yoxdur. O hekayələrdəki insanlar hansı dərəcədəsə bir-biri ilə doğmadılar, yaxındılar. İki hekayəm də “Oğul” və “Rahatlıq”da isə situasiya oxşarlığı var, amma hadisələr ayrı-ayrı evlərdə cərəyan edir. Bunu isə bilərəkdən etmişdim ki, eyni situasiyada da tamamilə ayrı-ayrı talelər, hekayətlər yaratmaq olar. Yazıçı kimi məni daha çox düşündürən, sujet, xarakterlərin tədrici inkişafı, hadisələrin təsviri yox, situasiya, psixoloji məqamdır. Adətən, bir gərgin vəziyyətdə olmuş insanı götürürəm, onun fonunda bütün hekayəni nəql edirəm. Çox zaman da, hadisələr üçüncü şəxsin dili ilə nəql edilir.

Kamyunun “Yad” və “Çöküş” romanının qəhrəmanı demək olar eynidir, eləcə də, Andrey Palatonovu obrazları bənzərdir. Deyək ki, A.Çexovun bütün hekayələrini bir yerə yığsaq bir roman alınar, yaxud Mirzə Cəlilin hekayələrini. Yazıçı əslində, bütün ömrü boyu bir kitab yazır. Dostoyevskinin romanları arasındakı oxşarlıq da bununla bağlı idi. Ancaq Azərbaycan ədəbiyyatında elə nümunələrə rast gəlirsən ki, heyrət edirsən, yazıçının üslubu da, dili də romandan romana tamamilə dəyişir, hətta təmsilçisi olduğu ədəbi cərəyan da başqalaşır. Bu, o deməkdir ki, o artıq kimdənsə təsirlənib. Yəni söhbət plagiatlıqdan gedir. Mənim hekayələrim də, bu və ya digər dərəcədə elə bir yazı, bir kitabdır.

– Hekayələriniz daha çox üçüncü şəxsin dilindən nəql olunur, sanki hadisələrə birbaşa müdaxilə etmək istəmirsiz, kənar gözlə müşahidə edirsiz. Situasiya digər situsiyanı, bir obraz başqa bir obrazın taleyini yaratmış olur belə olanda. Yazıçısa arxa fonda sadəcə hadisələri görür və olanlara heç bir müdaxilə etmir.

– Ona görə müdaxilə etmirəm ki, yazıçının özünün əsərdə görünməsini, oxucu ilə əsərin arasına girməsini istəmirəm. Bütün hekayələrimdə hadisələr bir gündə cərəyan edir. Bir gün ərzində bütün obrazların əvvəli və axırı tamamlanmalıdır. Bir hekayəmdə də belə bir cümlə yoxdur: filankəsin pencəyi əyninə dar idi, bığları vardı, üzü qırışmışdı və s. Yazıçı çox təsvirə varanda oxucusuna təlqin edir ki, bax bu adam belədir.Mən istəyirəm ki, oxucu obrazları özü beynində canlandırsın. Əsl ədəbiyyat, məncə, belə olmalıdır. Üçünçü şəxsin dilində yazmaq o deməkdir ki, oxucu əsərin hekayə olduğuna inanmasın, elə bilsin ki, bu bir hekayətdir. Oxucu oxuyanda hiss edirsə ki, bunu mənə müəllif danışır, bu real deyil, bu sadcə bir kitadır, deməli, əsər alınmayıb, sünidir. Kino və teatrda da belədir. Aktyorun oynadığını hiss edirsənsə, deməli, o, peşəkar deyil. Mən hadisələrə kənardan baxıram, özüm də oxucu ilə birgə kənarda dayanıram, sanki əsəri də obrazlar yazır.

Bütün hekayələrimdə dairə qapanır, sonda əvvəlki mətləblər açıqlanır, özü də həmişə ilk cümlədən hekayətimi başlayıram. Yəni uzaqdan gəlmək, oxucunu öz ağlımla və üslubumla aldatmaq istəmirəm, ümumiyyətlə, oxucu ilə oynamaq, hoqqabazlıq olmaz, bütün bunlar ədəbiyyatı həyatdan ayıran məsələlərdir. Oxucuya ədəbiyyatşünas kimi yanaşmaq olmaz. Oxucu oxucudur, demirəm ki, savadsız olsunlar. Amma cürbəcür işarələrlə, ucqar nöqtələrə, belə deyək, qoyulmuş şrtixtlərlə əsas mətləbdən lazımsız yerə uzaqlaşmaq olmaz...

– Sizin bir çox hekayələrinizdə, xüsusən, “Tabut” və “Dəfn” hekayələrinizdə absurd fəlsəfəsini görürəm, qəfil, qəribə situasiyalar yaranır və o ilk baxışdan adi görünən situasiya da yekunda ideyaya xidmət edir. Ümumiyyətlə, sizi absurda çəkən nədir?

– Əksər hekayələrimdə qarşıma müəyyən bir sual qoyub o suala cavab tapmağa çalışıram. Görəsən, ola bilərmi ki, insana deyələr, övladın oldu, onun da “qız, yoxsa oğlan?” soruşmağa halı olmasın? “Tabut” hekayəsi bircə bu sula cavab havasında yazılıb və sonunda özüm o suala cavab tapmışam ki, bəli, insan elə bir vəziyyətə düşə bilər. Əlbəttə, absurdur. Ən real hekayələrim belə absurddur. Bütün hekayələrimdə insanların, doğmaların biri-birinə yadlaşmadından yazmışam. Bu məsələdə mənə görə günahkar ancaq zamandır. Ona görə də yazıçı heç vaxt hökm verməməlidir. Yazarkən obrazların ağrıları mənim də canıma keçir. Cavan vaxtı insana nə yük versən çəkə bilir, yaşlaşdıqca ağırlaşırsan, indi bir vaxtlar yaratdığım obrazların yükünü çəkmək mənə çətin olar. Bir var nəsr sənin üçün bir oyundur, məsələn krossvord dolduran kimi, bu işlə məşğul olursan, bir də var, yaratdığın obrazların ağrılarını yaşamaq.

– R.Rövşənin şeirlərindəki ölüm simvolları, ölüm məsələsi sizin hekayələrinizdə də aydın nəzərə çarpır.

– Bütün mövzular elə ölümlə həyatın arasında baş verir. Bu iki mövzu ən əsas mövzulardır. Ona görə də ölüm mövzusundan qaçmaq olmur. Bir gündə baş verən hekayələrimin özü də bir gündə həm dirilir, həm də ölür. Mənim ancaq bir hekayəmdə insan ölür, o da xatırlamalar şəklində baş verir. Hekayələrimdə ölümün ağırlığı var, amma ölümün özü yoxdur.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2013.-24-26 avqust.-S.15.