TARİXƏ ÇATMAQ (IV yazı)

İNAM ATA

İnam Atanın (Asif Atanın) «Tarixə Çatmaq» əsəri tarixi taleyimizə, bugünümüzə və sabahımıza yetkin, müdrik baxışdır.

Tarixə Çatmaq» XX yüzil Azərbaycan nəsrinin tanınmış örnəkləri əsasında (Cəlal Bərgüşadın «Siyrilmiş qılınc», İsa Hüseynovun (Muğanna) «Məşhər», «İdeal», Fərman Kərimzadənin «Xudafərin körpüsü», Əzizə Cəfərzadənin «Şirvan trilogiyası», Əlisa Nicatın «Mirzə Şəfi», Pənahi Makulunun «Səttarxan» romanları) yazılıb, Atanın özünəməxsus yaradıcılıq janrlarından biri olan fəlsəfi-bədii məqam janrındadır.

«Tarixə Çatmaq» əsəri yaradıcılıq siqləti etibarilə insanın zamandan, mühitdən, şəraitdən üstünlüyünü təsdiq edir, faciələrimizi göstərməklə yanaşı, qədim böyüklüyümüzlə öyünmək imkanı, yurddaşlarımıza ictimai gedişatın bütün çalarlarına ruhani gözlə baxmaq imkanı yaradır: «Tarixi görmək üçün daxili göz gərək – ruhani».

Ata Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərinə ulusal baxış halı, ölçüsü sunur. Həmişə Ata təəssüflənirdi ki, Azərbaycanın bu boyda mənəvi zirvələri var, ancaq yenə də qaranlıqdan çıxa bilmirik. Səbəbi də odur ki, Azərbaycan tarixən böyüklüyünü yaratdığı dərəcədə onu artıran, böyüdən, dəyərləndirən əməllər silsiləsi yetirə bilməyib.

Əsərdə fəlakətlərimizin səbəbləri, Babəkliyimizin, Hürufiliyimizin, Səttarxanlığımızn mahiyyəti açılır, dəyərləndirilir. Eləcə də Babəkliyimizə, Səttarxanlığımıza tarixi və çağdaş baxışlara münasibət bildirilir. Xüsusilə son illərdə Şah İsmayıl Xətaiyə münasibət bədii nəsrin fonunda daha da ikili xarakter alıb. Tarixi gedişat ədəbiyyatda xəlqi qiymətini almır. «İki Xətai» versiyası bədii yaradıcılıq məhsulundan daha çox oxucuda gerçək tarixilik təəssüratı bağışlayır. Əsərdə Xətainin səhvlərinin nədən ibarət olduğu da açılır…

İşıqlı Atalı,

Mütləqə İnam Ocağının Yükümlüsü

(Əvvəli ötən sayımızda)

Birinci etirafda Sufi, Hürufi Mahiyyəti, İnsanın Əzəli, Əbədi İlahi Mənası təsdiq olunur, ikincidə keçici, ötəri, süni hökmdarlıq aşkarlanır.

«On səkkiz min aləmə mən gərdiş ilə gəlmişəm,

Ol səbəbdən haqq ilə sirdar idim, sərdar idim» – izharıyla;

«Qarşu durun, səcdə qılın,

Qazilər, deyin şah mənəm» – izharı bir-birinə qarşıdır.

Birincidə Hürufi Qüdrəti, İnsanın Dünyanın cəmi olması İdeyası çağırılır, o birində Hökmranlığa – Hakimlik Səlahiyyətinə – Zoruna, Qılıncına Səcdə çağırışı səslənir…

FƏLAKƏT

… Türk Qan havasına çox oynadı. Dünyaya sahib olmağa can atdı, özünə Sahib olmadı; bir-birini sevmədi – Vahid Türk Dünyası yaranmadı, Türk Türkdə Yad gördü, Yağı gördü, Türk Türklə Döyüşdü və məğlub oldu.

Türk Yönsüzləşdi – Uzun Həsən Osmanlı Türkü Fateh Məhəmmədə qarşı Bizans imperatoruyla birləşdi, Teymurləng Bəyazidi məhv elədi, Şah İsmayıl Səlimlə vuruşdu.

Doğmalıq yaranmadı – Yadlıq, Yağılıq yarandı türklər arasında və bu Yadlıq, Yağılıq alışdırıldı, qızışdırıldı Avropasentrik siyasətçilər tərəfindən; Şah İsmayılın ən böyük Fəlakəti bunda oldu – hökmdarlığının ilk məqamlarında o, özünü Osmanlı Türkiyəsinə qarşı qoydu; Osmanlı türklərini xalqına yad saydı, bu yadlığı daim xalqa bildirdi, çatdırdı; xalqı bu yadlıq əsasında tərbiyələndirdi; yetirdi; Osmanlı türkləri ilə Azərbaycanlı türkləri arasında Sədd yaratdı: «faciəvi Osmanlı» qoltuğundan danışdı, «Ögey ata» danlağından danışdı, «Bəyazid bizi öz içərisində əridər» – dedi, Anadolu şiələrini Səlimə qarşı qaldırdı.

F.Kərimzadənin «Xudafərin körpüsü» romanında antiosmanlı təmayülü çox güclüdür.

Osmanlı hökmdarı Səlim romanda əyyaşlığın, riyakarlığın, vəhşiliyin timsalı kimi təsvir edilir, Bizans – göyləşir; Bizans qızı Dəspinə xanım – İşıq saçır, Səlcuq bəyim zülmət izhar eləyir; Şah İsmayılın «Bizanslığı» qabardılır, Bizans İşığı Rəmzi təsdiqlənir, «Türk vəhşiliyi» ideyası təzələnir, Yalan poetikləşir, Şah İsmayılın Osmanlı Türküylə savaşı bəraətləşir, Bizanslıq romantikləşir.

«Bir dünyada bir mavi dəniz vardı, o dəniz üfüqdə mavi göylə qaynayıb-qarışırdı.

Həmin dənizin sahilindəki qara qayalar başında diş-diş qala hasarları olan bir şəhər o maviliyə qarışmışdı. Hər səhər bu şəhəri qızıl qübbəli məbədlərdə çalınan zəng səsləri oyadırdı.

O mavi dünyanı Aləmşahbəyim körpə vaxtı görmüşdü, yadında da o uzaq, sanki bu dünyadan keçmiş, yox olmuş şəhər mavi və qızılı rənglər şəklində qalmışdı, özünün saçları və gözləri kimi».

«Bizans imperiyasının son qəlpəsi, ana yurdu Trabzon».

«Bir də o şəhərdə mavi və qızılı bir saray vardı. Deyirlər ki, həmin sarayda Zülqərneynin ruhu yaşayır».

«Qızıl, ağ, mavi» Bizans imperiyasının «vəhşi Türklər» tərəfindən zəbt edilməsi, dağıdılması haqqında avropasentrik lənətlərin həddi yoxdur; Ruhani İşığın söndürülməsi haqqında süni ağlaşmaların harayı kəsilmir, ancaq onlar Siyasi Lənət və Siyasi göz yaşlarıdır – yəni Yalandır.

Bizans imperiyası Türk hücumundan çox əvvəl – mahiyyətcə, mənaca ölmüşdü, əxlaqsızlaşıb, mənəviyyatsızlaşmış, daxilən sarsılmışdı, türklər Konstantinopolu məhv etmədilər – xilas etdilər, onu Bizans Müflisliyindən qorudular.

İşığı çoxdan keçmişdi Bizansın, türk İstanbulu İşıqlandırdı.

Bizans – Türk Təzadında Zülmətli Avropasentrik niyyət var: Şərq Günəşini danmaq, Qərbi Şərqin günəşi saymaq və bunu Şərqə təlqin etmək – Şərqi Günəşsiz qoymaq.

Həmin Təzad romanda təkrarlanır: Bizans İşığı İsgəndər Ruhu – Şah İsmayıl irsiyyətinin mühüm cəhəti sayılır; Şah İsmayılda Bizanslıq araşdırılır; Bizanslıq, Avropalılıq Məziyyəti axtarılır, Bizansdan gələn keyfiyyət gəzdirir guya İsmayıl Fəaliyyətində – Türk Mahiyyətindən, Ruhundan Fərqli.

Çaldıran Fəlakəti Türkün ən böyük Xətası idi.

V. CƏHALƏT və YADLIQ

«Köhnə cəhaləti» görürlər yazıçılar, «Təzə Yadlığı» görmürlər: mədrəsə, molla, moizə, məscid səfalətini görürlər; – «uşqola» özgəliyini görmürlər; kütləvi naşılığı görürlər – kütləvi yadlaşmanı görmürlər;

… Allahçılıq fəlakətini görürlər – çarçılıq fəlakətini görmürlər; «Vəhşi zalımlığı» görürlər – «mədəni zalımlığı» görmürlər»; «Şərq məzlumluğunu» görürlər – Qərb Fitnəsini görmürlər; Qəflət Hiyləsini görürlər – Siyasət Hiyləsini görmürlər; İdraki Maarifçiliyi görürlər – özülsüzlüyü görmürlər – Əslində isə Cəhalətlə Yadlıq – mahiyyətcə Birdirlər;

Yadlıq – Cəhalətdən xilas yolu deyil, Cəhalətin bəhrəsidir: Cəhalət – korluq, Yadlıq – Ruhsuzluqdur.

Yadlıqda cəhalət inkar olunmur – təzələnir; Yadlıqla barışmaq – mənəvi iflasdır – cəhalətə bərabər; özündən ayrılma – ruhani məğlubiyyətdir – cəhalətə bərabər; «köhnə cəhalətdən» «təzə cəhalətə» keçid olur yadlaşma.

Bu səbəbdən də «ölü duası, fatihə surəsi, namaz qaydaları, oruc, xüms, zəkat»la – «İmperator I Nikolayın şəxsən Qafqaz canişini general-qubernator Voronsovla Bakıxanova hədiyyə göndərdiyi brilyant üzüyün şərəfinə Abasqulu ağanın Bayramı» mənaca bir bəladır – birincidə Göz tutulur, ikincidə milli ləyaqət tapdanır; mahiyyətcə ikinci birinci qədər dəhşətli cəhalətdir; – ancaq o, cəhalət sayılmır – mədəniyyət sayılır, onu bilmək, görmək üçün dövrandan üstün olmalısan;

İntibah görürdülər Avropalaşmada, pənah gətirirdilər özgələşməyə dövrün qabaqcılları, mahiyyətcə Yönsüzləşirdilər, Yolsuzlaşırdılar.

«Məğribdə var maarif, məşriqdə var cəhalət,

Məğribdə hürrdür xalq, Məşriqdə var əsarət.

Şərq əhli çox donuqdur, Məğribdə var hərarət,

Məğrib – işıqlı yerdir, Məşriq zəmini-zillət» –

yazırdı Hadimiz – təzadlaşdırırdı, qarşılaşdırırdı Şərqlə Qərbi Qərbin Xeyrinə: Qərbdən İşıq Gözləyirdilər – maarifçilər Şərqdə zülmətdən başqa heç nə görmürdülər; Təqlidçilik Uçurumundan xəbərsiz idilər – çünki zamanlarından üstün deyildilər, Şərqin Daxili Mahiyyətindən uzaqlaşmışdılar, özündənayrılmada qabaqcıl idilər, Məşriqdən üz çevirmişdilər – üzlərini Məğribə tutmuşdular.

Avropa Şərqin təzə Məkkəsi olmuşdu.

«Avropa anlamışdır əlbət rəhi-nicatı,

Var çünki əhli-Qərbin yol göstərən dühatı» (Hadi).

Təqlidçilikdən böyük bəla yoxdur – bunu bilmədilər, özlərinin Xəlqi, Şərqi mahiyyətlərinə söykənmədilər, İfrata qurşandılar və nəticədə süni, quraşdırılmış Həyat yarandı – Hadilərin, Sabirlərin əvvəldən görə bilmədikləri…

Özündən kənara sıçramaqda qabaqcıl olduq…

Dəhşətli, heybətli Güc yaşayır Cəhalətdə:

«Qorxunc, gün tutulmasında çıxarılan mis səsləri kimi dəhşətli gurultu qopdu, hamamın günbəzinə, divarlarına düşüb əks-səda verirdi:

– Mütrüf köpək qızı!

Birinci arvad satılını ikincisinə, o üçüncüsünə və beləliklə də Güllübəyimə çatanacan bir-birinə vurmağa, ona çatanda zərbələri gücləndirməyə başladılar.

Turnalar ilan kimi onun bədəninə sarılır, zol-zol izlər qoyurdu; o, elə bir yanıqlı fəryad qoparıb səndələdi ki, sıx duran arvadların üstünə yıxılmasaydı, yerə dəyib daş döşəmədə başını yaracaq idi».

Müsibət, bəla gətirir Xurafat adamların başına; ancaq Yadlaşmanın gətirdiyi bəla daha həqarətlidir: «Vəhşi xalqa» sədəqə kimi verilirdi maarif «möhtəşəm Qüdrət» tərəfindən, Siyasətə – Ağalığa xidmət eləyirdi; Xalqın itməsi, yox olması Təhlükəsi yaşayırdı Rəsmi Mərhəmətdə; – siyasi xətt idi «Mənəvi İntibah» – ardıcıl, qəddar.

«Mədrəsələşmə»ylə «Uşkollaşma» bir nöqtədə birləşirdi. Hər ikisi xalqı özündən ayırırdı; birincidə xalq – müsəlmanlaşırdı; ikincidə Avropalaşırdı, hər ikisində İtirdi, İtirilirdi.

Birinci Fəlakət göz qabağındaydı, onu hamı görürdü, ikinci Fəlakəti görmək üçün zəmanə həşirinə uymamalıydın, Zamandan yüksəkdə dayanmalıydın; özgələşmədə İşıqlı Sabah görməməliydin.

…Cəhalət dəhşətli İnsansızlıq, İnsafsızlıq, Mütilik, Ölülük yaradır. Ancaq Yadlaşma daha müdhiş ölüm yaradır: Ruhaniyyat ölümü, Ənənə ölümü, Tarixdən təcrid olunmaq ölümü, Doğmalıq ölümü, Özül ölümü.

Cəhalətdə Mənlik boğulur, Zor həddini aşır, həqarət adamlara meydan oxuyur:

«Başsız kütlə onu sıx-sıx dəmir məngənə içərisində imiş kimi sıxıb, dar qapıdan başmaq çıxarılan dəhlizə saldı. Canavar nəfəsi qulağının dibində, dodaqlarının ucunda xırıltı ilə səslənir, Seyid Əzimin nəfəsi kəsilirdi».

Ancaq Yadlaşma daha dəhşətli Bəla – Xalqsızlaşma, Ruhani Yetimləşmə Təhlükəsi yaradır: Yadlaşma bahasına maariflənmək – fəlakətdir; Cəhalətdə xalq maarifdən ayrılır, yadlaşmada özündən.

Cəhalətdə İdrak sönür, şiddətli idraksızlığa sürükləyir adamları Xurafat:

«Onlar narın süpürgə kimi topa bağlanmış zəncir dəstəsinin metal dəstəyindən yapışıb mərsiyənin ahənginə uyğun halda zənciri kürəklərinə çırpırdılar».

Ancaq Yadlaşmada, Təqlidçilikdə – Təbiilik, özünəməxsusluq məhv olur – Ruhsuzluq törəyir məşəqqətli.

«Cəhalət və səfalət» Boyunduruğu Təqlidçiliklə qırılmır – təzə boyunduruq yaradır daha Fəlakətli; Özgələşmək boyunduruğu – təzə Cəhalət və Səfalət yaradır – Daha Zülmətli Cəhalət, Fəryadlı təklik yaradır, Şəxsiyyətlə Mühit arasında Uçurum törəyir, Cəhalət sədd çəkir ləyaqətə:

«Canlı ölülərin nəhəng qəbiristanlığı».

Ancaq Yadlaşmada, Özgələşmədə Xalq tək qalır, təklənir; özgə İşığıyla İşıqlanan öz İşığını itirir; Kiməsə qoşulanda – həmişə itirmişik – elə şey yaradaq ki, bizə qoşulsunlar.

…Cəhalətdən Yadlıq törəyir, Yadlıqdan Cəhalət – bu həqiqəti biz Taleyimizdə, Tariximizdə bildik – hərtərəfli, qəti.

(Ardı var)

Kaspi.-2013.-7-9 dekabr.-S.21.