8 ƏDƏBİ FAKT

ZAMANIN TABLOSUNU CIZAN ROMAN-SALNAMƏ

(Əbdülrəhmanlı N. Yolçu. Roman. Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2013, 560 səhifə)

Kiçik bir ekskurs və ya “Yolçu”ya qədər keçilən yola bir baxış

Keçən əsrin 80-ci illərində yaradıcılığa hekayələrlə başlayan, imzası Azərbaycan oxucusuna kifayət qədər yaxşı tanış olan yazıçı Nəriman Əbdülrəhmanlının yeni “Yolçu” romanı işıq üzü görüb. Bu yeni romanına qədər müəllif oxucularına müxtəlif janrlarda yazılmış əsərlər təqdim edib ki, onların arasında sanballı üç roman da var. “Yalqız”, “Könül elçisi, yaxud Xuan de Persiya – Oruc bəy Bayatın hekayəsi” və “Yolsuz” romanları. Bir-birindən dil və üslub xüsusiyyətlərinə, eləcə də mövzusuna görə kəskin şəkildə fərqlənən bu əsərlər barədə zamanında müxtəlif səpkili fikirlər söylənmiş, yazıçının bu əsərləri müxtəlif mükafatlar da alıb.

Yazıçının indiyədək çap olunmuş hekayələri, sənədli nəsr nümunələri, povestləri, ssenariləri, etnoqrafik incələmələri, tərcümələri, publisistikası oxucular tərəfindən maraqla qarşılanıb, onun yaradıcılığının bu sahələrinin hər biri ayrıca tədqiq olunmağa layiqdir. Rus, gürcü və türk dillərindən etdiyi tərcümələr Azərbaycan oxucusunun ədəbi dünyagörüşünün genişlənməsində mühüm rola malikdir.

“Yolçu”nun üslub-struktur düzəni

Nəriman Əbdülrəhmanlının yeni romanı tarixi-salnamə janrında yazılıb. Salnamələrin ta¬rixi ədəbiyyat kimi biçimlənib-şəkillənməsinin orta əsrlərlə bağlılığı bəlli gerçəklərdəndir. İllik yazıları qələmə alan xronistlərin hadisələrin baş vermə səbəblərini göstərmək istəməmələri də bəllidir. Bu isə onunla bağlı idi ki, onlar hər bir hadisənin baş verməsini göylərin iradəsi hesab edir və hadisənin baş vermə səbəbindən danışmaqla Tanrının işinə qarışdıqlarını güman edib, çox vaxt bu məsələdə sükuta daha çox üstünlük verirdilər. Böyük gürcü mütəfəkkiri İlya Çavçavadzenin təbirincə desək, biz “əvvəlcə zəmanənin cildinə girməli, sonra isə həmin dövrün insanları ilə maraqlanmalı”yıq. N. Əbdülrəhmanlı “Yolçu”da məhz bizi belə yaşamağa və düşünməyə yönəldə bilmişdir.

Salnamələrin quruluşu və strukturu barədə geniş informasiyaya malik olan müəllif romanı salnamə biçimində qələmə almışdır. Dörd kitab şəklində yazılmış roman Mirzə Yusif Tiflisinin tərtib etdiyi salnamə şəklində oxucunun ixtiyarına verilir. Salnaməçinin ömrünün hər ilinə uyğun olaraq kitab 76 sərlövhə-fəsildə birləşmiş və hər fəsildə yeddi səhifə-yarpaq yerləşdirilmişdir. Üstəgəl, romanın dörd kitab biçimində təqdimatı həm də insan ömrünün dönəmləri ilə ilgili ömrün fəsilləri kimi düşünülmüş olmalıdır.

Romanın quruluşunda diqqət çəkən məqamlardan biri də hər fəslin, əsasən, orta yüzilliklərin böyük şair və filosoflarının fikirlərinin, folklordan alınan nümunələrin epiqraf kimi verilməsi ilə bağlıdır. Bu epiqraflar özlüyündə hər fəslin açarı rolunu oynamaqla, həmin fəsildə oxucunu nələr gözlədiyinə hazırlamaq məqsədi güdür. Hər fəslin ümumiləşdirici bir fikirlə yekunlaşması isə, əsərin ədəbi-bədii mahiyyətini yüksəltməklə yanaşı, həm də ayrılıqda götürülmüş hər hansı fəsli kiçik həcmli bitkin bir nəsr parçası, deyək ki, novella kimi təqdim etməyə imkan verir.

Süjetin çoxşaxəliliyi

Mənim Mirzə Yusif Tiflisi ilə ilk tanışlığım keçən əsrin 80-ci illərində onun əl boyda bir kitabından başlayıb. Kimə verdiyimi və ya hara qoyduğumu unutduğum həmin kitabda mənim diqqətimi çəkən Mirzə Yusifin Tiflisdən olması idi. Onun bəhs etdiyi məsələlər isə mənim ilgimi çəkmədiyindən unutduqlarım sırasına düşmüşdü ki, bunu N. Əbdülrəhmanlının “Yolçu” romanı vasitəsilə yenidən bərpa edə bildim.

Nə gizlədim ki, səhv etmirəmsə, Mirzə Yusifin Səfəvi səltənətinin son dönəmlərindən bəhs edən həmin əl boyda kitabçasından konkret nəyisə əxz elədiyimi belə xatırlamıram. Və günlərin bir günü Nəriman bəyin “Yolçu” romanının masamın üstündən mənə baxmasından sonra, mənim M. Y. Tiflisi ilə ikinci görüşüm başladı. Elə ilk cümlələrdən mən hələ Yusif adlanan balacanın qibtə doğuran uşaqlığına vuruldum. Onun yeddi yaşında başına gələn tragik olayları onunla birgə yaşadım. Onun İosif Eliqulaşviliyə çevrilməsi və bundan sonrakı sıxıntılı həyatının şahidi olmaq, insaflı Görgü ağanın onu himayə etməsi, talesiz aysor qadını Dariyanın ona ana nəvazişi göstərməsi, nəhayət, soyundan gələn bir istəklə on dörd yaşında Tiflisdən çıxıb Avropaya getməsini izləmək qismətimdə var imiş. Və Parisdə yaşadığı acılı-şirinli günləri biçarə Yusif başqa bir ad – Jozef Qrenyö adı ilə keçirmiş və bu ad ona otuz yaşınadək yoldaşlıq etmişdir. Qəhrəmanımız ömrünün təxminən iyrimi ilini də, iş elə gətirir ki, Cozef Tiflisi kimi yaşamaq məcburiyyətində qalır və qırx doqquz yaşından – bu dəfə tale onun üzünə gülür, təkrar öz ilkinliyinə qayıdaraq Yusifə, ancaq bu dəfə Mirzə Yusif Tiflisiyə çevrilə bilir. Və dünyaya gəldiyi bu adla da, dünyadan köçür.

Onun ömrünün Paris həyatı, Venesiyada keçirdiyi illər, İstanbul yaşantıları və ömrünün sonunadək doğulduğu şəhərə – Tiflisə qayıtmaq arzusu ilə İstanbulla vidaşaşaraq, yollara düşməsi N. Əbdülrəhmanlının təhkiyəsində o qədər ustalıqla təqdim edilir ki, biz Mirzə Yusifin Tiflisə gedib çata bilməməsini taleyin, qismətin işi, bəlkə də bunu Allahın lütfü kimi qəbul etməyə vadar oluruq. Və biz Mirzə Yusifin Səfəvi səltənətinə gedib çıxmasına çox təbii baxırıq. Son dönəmlərini yaşayan Səfəvi hökmranlığının məhvinin labüdlüyü nəql olu¬nan hadisələr fonunda çox gerçək görünür. Şah Sultan Hüseynin səriştəsizliyi ucbatından çıxılmaz duruma düşən səltənəti xilas etmək mümkün olmur və sonunda həmin Sultan Hüseyn şahlıq tacını Mir Mahmuda öz əlilə təqdim etmək məcburiyyətində qalır.

Mirzə Yusif İsfahandan çıxana qədər dəfələrlə ölümlə üzləşsə də, Tanrı onu hifz edir, qisməti onu yenidən İstanbula aparıb çıxarır. O, dünyanın gözü olan bu şəhəri nə qədər sevsə də, doğma yurd-yuva istəyi daim onu doğma Tiflisə çəkir. Tiflisə qayıtmaq amacıyla təkrar yola çıxan Mirzə Yusifi, bir təsadüfmü deyək, zərurətmi deyək, bu dəfə Muğan çölünə gətirib çıxarır ki, o, burada Səfəvi səltənətinin rəsmi məhvinin və Əfşarların hakimiyyətinin rəsmiləşdirilməsini öz gözləri ilə görür. Nadir şahdan dövlət görəvi alan Mirzə Yusifin Təbriz həyatı başlayır. Burada keçirdiyi rahat günlər belə həyatının məqsədinə çevrilmiş Tiflisi görmək arzusunu bir gün də olsa ona unutdurmur. Bir dəfə dəhşətli vəba onu Tiflisin lap qulağının dibindən geri qaytarırsa, ikinci dəfə dağlı qoşunlarının qələbəsi onun bu ülvi istəyinin gerçəkləşməsinə mane olur. Sonuncu cəhdində isə tale onun Tiflisdə ömrünü başa vurmaq istəyinin üstündən xətt çəkməyə və bu istəyi içərisində gömməyə vadar edir.

Və son. Əfşarlar gəldikləri kimi də, tarix səhnəsindən köçlərini sürüb gedir, tariximizin yeni bir dönəmi – xanlıqlar dönəmi başlayır.

Gözləri işıqdan kəsilən Mirzə Yusif Şəkidə bir karvansaray hücrəsində düşündüklərini Nişat Şirvaniyə diqtə etməklə yazıya alır, elə həmin karvansaray hücrəsində də ömrünü başa vurur. Əlli ildən çox həsrətini çəkdiyi doğma Tiflisdən üç-dörd günlük bir məsafədə...

Obrazlar qalereyası

“Yolçu”da rastlaşdığımız hər bir qəhrəman, hətta ən kiçik epizodik obraz belə yaddaqalan, özünəməxsus xarakterləri ilə fərqlənib, oxucunun rəğbətini qazana bilir. Müəllif obrazları təqdim edərkən, onların daxili aləmlərini açmaq üçün çeşidli təsvir vasitələrinə əl atır ki, bu da həmin obrazların əsərdəki rolunu, əsərin həm bədii siqlətini, həm də tarixi rolunu dəqiqləşdirməkdə müstəsna rola malik olur. Obrazların daxili aləmini açmaqda, onların iç dünyasında baş verən həyəcanları olduğu kimi verməkdə müəllifə tarixi-etnoqrafik bilgisi kömək edir. N. Əbdülrəhmanlı əsərin qəhrəmanı Mirzə Yusifin keşməkeşli ömür yolunu olumundan ölümünədək izləməklə xalqımızın həyatında ən həyəcanlı bir dönəmin tarixini bədii dillə verə bilmişdir. XVIII yüzilliyin ilk yarısında baş verən mürəkkəb tarixi proseslər müxtəlif tarixi sənədlər, etnoqrafik materiallar, linqvistik dəlillərlə təsdiqləndikdən sonra təqdim edilir.

Birinci şəxsin dilindən nəql edilən hadisələr oxucunu tariximizin ən mürəkkəb və qanlı-qadalı illərinə aparıb çıxarır. Müəllifin inandırıcılıqla təsvir etdiyi hadisələrin dolğunluğu, fikrimizcə, oxucunun diqqətini ilk cümlələrdən cəlb etdiyindən, az qala oxucu özünü hadisələrin cərəyan etdiyi yüzilliklərdə hiss etməklə, həmin hadisələrin iştirakçısına çevrilir. Mirzə Yusifin dilindən nəql edilən hadisələrin fonunda böyüklüyündən və kiçikliyindən asılı olmayaraq, bütün obrazlar canlı və parlaq boyalarla təqdim olunur ki, oxucu həmin obrazların yaşantılarını – sevgi, sevinc, nifrət, həsəd, paxıllıq, iddia, lovğalıq, xəyanət, təkəbbür, məkr, hiylə kimi hisslərini özününküləşdirə bilir, özündən asılı olmaya¬raq, hadisələrin burulğanına düşür.

Romandakı obrazlar öz fərdi xüsusiyyətləri, fərdi düşüncəyə sahib olmaları ilə yaddaşlara köçür, oxucu məhəbbəti qazanır. Elə əsərin qəhrəmanı Mirzə Yusifin ilk fəsildən başlayan dinamizmi bunu söyləməyə əsas verir. O, təkcə səyyah olub dünyanı gəzmək istəmir, gördüklərini kitab biçimində təqdim etməyi düşünür. Bundan əlavə sevən, nifrət edən, sarsıntılar keçirən, yaradana şükürlər edən bir obraz kimi diqqəti cəlb edir. Sanki yazıçı obrazları necə var elə təqdim etməyi qarşısına məqsəd qoyduğundan, onların işıqlı və qaranlıq tərəflərini, savab və günahlarını üzvi şəkildə oxucunun gözləri qarşısında canlandırır.

Əsərdə bütün şəxslərin bu cür təqdimatı oxucunu tariximizin ən mürəkkəb dönəmində baş vermiş hadisələrin labüdlüyünə inandırır. Ən epizodik surətlər belə təbii biçimini qoruyub saxlaya bilir. Ziddiyyətli Nadir şah Əfşardan tutmuş qulluqçu Kərimədək, üzündə-gözündə cin-şeytan oynayan, öz məqsədini həyata keçirməkdən yana cilddən cildə girən erməni xəlifəsindən tutmuş israfçılığı ilə yaxınlarını faciəyə düçar edən fransız Jozef Qrenyöyədək bütün obrazlar məhz bu qaydada təqdim edilməklə əsərə əlavə dəyər qazandırır.

İsfahan hadisələri zamanı insanların aclıq, ölüm qarşısında keçirdiyi hisslərmi olsun, Muğan çölündəki total səhnələrdə təqdim olunan insanların daxili aləmində baş verən təlatümlərmi olsun, - o qədər canlı, o qədər koloritli təsvir edilmişdir ki, oxucu istər-istəməz özünü həmin insanların arasına düşmuş hesab edir, orada baş verənləri öz gözləri ilə görən şahidin yaşantılarını yaşayır desək, güman edirəm ki, çox da böyük mübaliğəyə yol vermiş sayılmarıq.

Ailəcanlı Mirzə Hüseyn, sədaqət timsalı Mirzə Kəmaləddin, ilk eşqin çırpıntılarını ya¬şayan Məhəmməd Kazım, vəfalı Qütbəddin və daha kimlər-kimlər inanırıq ki, oxucunun yad¬daşından silinməyəcəklər.

Romanın dil xüsusiyyətləri barədə bir neçə söz

N. Əbdülrəhmanlı romanın dil-üslub xüsusiyyətlərinə böyük önəm vermiş, belə demək mümkünsə, az qala hər sözün üstündə əsmişdir. Onun təsvirləri o qədər canlıdır ki, oxucu istər-istəməz özünü baş verən hadisələrin iştirakçısı, azından şahidi hesab edə bilir. Hər bir obrazın daxili aləmi onun fərdi nitqi ilə üzə çıxır. Müəllif hər bir obrazı öz dilində danışdırmağı bacarır. Onların fərdi xüsusiyyətləri, ictimai mövqeləri məhz nitqləri vasitəsilə müəyyənləşir.

Yazıçı bəhs edilən dövrün danışıq dilini, habelə rəsmi yazılı dilini mükəmməl şəkildə təqdim edə bilir. Romanda verilən rəsmi yazı nümunələri – məktublar, fərmanlar, buyrultular bəhs olunan dövrün ab-havasını almaqda yardımçımız olur. Üstəgəl tarixi gerçəkliyin canlandırılmasında, zamanın böyük tablosunun cızılmasında, onun müasir oxucu tərəfindən qavranılmasında həmin dövr yazı üslubunun saxlanması əvəzsiz rola malikdir.

Bədii mətnlə üzvi ilişgisi olan rəvayətlər, müdrik kəlamlar, pritçalar, şeir nümunələri oxucunu hadisələrin cərəyan etdiyi dövrün ab-havası ilə qovuşdurmaqda müstəsna rol oynayır. Xalq danışıq dili nümunələrinin yerli yerində işlədilməsi romanın oxunaqlı olmasını təmin edir. Və orasını da deyək ki, N. Əbdülrəhmanlı xalq danışıq dilindən gətirdiyi nümunələri işlədərkən, əndazəni aşmamağa, əsərin üslubuna xələl gətirməməyə də xüsusi diqqət yetirir.

Son söz yerinə

Mirzə Yusifin salnaməsi təkcə yaşanmış hər il ərzində baş verənləri əks etdirməklə işini bitirmir, həm də yollar yormuş, az qala bütün dünyanı ayaqlamış bir insanın ömürlüyünü, onun zaman barədə düşüncələrini və ən əsası da onun qəlb çırpıntılarını özündə əks etdirir. Nədən ki, səyyah Mirzə Yusif “dış aləmin yox, iç aləmin” səyyahına çevrilməklə bizi bunları söyləməyə vadar edir. Onun salnaməsi, Hegelin sözləri ilə desək: “...əslində sualdır, onun səsinə səs verən ürəyə müraciətdir, ruhlara və ağıllara xitabdır”.

Elə bu ümidlə də qeydlərimizi nöqtələyirik.

Afiq MUXTAROĞLU

Kaspi.-2013.-7-9 dekabr.-S.20.