SÜKUTUN «monoloq»u

Nərgiz Cabbarlı

(«Ədəbi portretlər» silsiləsindən)

Şeir (həm də istənilən bir bədii mətn, amma daha çox şeir) öz mahiyyəti, strukturu, intonasiyası, məzmunu, ruhu, ovqatı ... ilə çox şey ifadə edir. Şeir duyğudur, hissdir, ağrıdır, göz yaşıdır, nadir hallarda sevincdir, əksər hallarda pıçıltıdır, bəzən bağırmaq istəyidir, hətta kindir, nifrətdir… Amma daha çox bütün bunların cəmi olaraq qurtuluşdur. Özündən də, ağrından da, kinindən və nifrətindən də, sevginin içini dağıdan iztirabından da… qurtulmaq üçün dəfələrlə sınanmış ən uğurlu vasitədir… Məsələn, Ruhunu doldurmuş hisslərin fırtınasını bircə şeir yazmaqla dindirə bilərsən. İçindəki təlatümü bircə şeirlə sakitləşdirə bilərsən… Şairlər bunu daha yaxşı bilir. Və kimsə ədəbiyyata – şeirə ədəbiyyat (şeir) naminə gəlmir (deyilənlərə inanmayın!!!), yazmaq naminə yazmır, daha çox Özündən qurtulmaq naminə yazır…

Onun da bu qurtuluşu «dərd bolluğu» içində «baş verir»… Hətta bu dərd o qədər boldur ki, çeşidlənir də… «Mənim dərdlərimin çeşidi bəlli»… - Ağır ifadədir…

Hətta bu dərd o qədər boldur ki, bütün şair yaradıcılıqlarında olduğu kimi «sevgili» cildinə də girə, sevgili obrazına da sığışa bilir: «Mənim də dərd ilə çıxıbdı adım»… Amma o da bütün şairlər kimi bu dərdi sevgi ilə, məhəbbətlə qarşılamağı bacardığını bir az qürurla, bir az «özü ilə barışıq» halında etiraf edir:

Bu da bir qismətdi – buna da şükür

Tanrı verən paydan küsmək günahdı

Allah sevdiyinin üstə dərd tökür

Mənim də yaxşı ki, hər günüm ahdı…

Səbəbi? Niyə şairlər bu qədər dərdə vurğundular soruşmaq istəsəniz, səbəbi bəlli… Ruhundakı ağrılardan qurtulmaq üçün «sevgili» mütləqdir. «Dərddən» yaxşı şairi danışdıracaq bir «sevgilimi» olar? Boş yerə ədəbiyyatda (istər bizim, istərsə də başqa xalqların) dərdin min bir çalarına rast gəlmirik ki…

Qovuşub olmuşuq canda bir ürək

O məndən aralı yaşaya bilməz

Dərd də hər ürəyə girmədiyi tək

Dərdi də hər ürək daşıya bilməz.

Amma bu şairin «bağırmayan», «gözə girməyən», qəfil bir şillə kimi «sarsıtmayan», sadəcə içdən gələn, səmimi bir «utancaqlıqla» ruhdan süzülən şeirlərini oxuduqca istər sevgi, istər itki, istər Torpaq dərdi, /Qarabağ arğırsı, istər qaçqınlıq, istər vüsal həsrəti – hansı mövzuda olursa olsun, insanı ağrıdan, silkələyən, təəccübdə qoyan bir cəhət var. Bütün bu misralar sanki bir «aktyorun monoloqu»dur - qarşılıq gözləmədən, həmsöhbət aramadan və ya eşidiləcəyinə ümid etmədən, duyulacağına inanmadan yazılıb. Özü ilə danışırmış, özü ilə söhbətləşirmiş kimi qəribə bir susqunluqla, qəribə bir sükutla cızılıb… Hətta «ikilikdə» yaşanan bir təəssüratın, qarşılıqlı duyulan bir məhəbbətin içində, bətnində belə bu «daxili monoloqun» varlığı duyulur, mövcudluğu boy verir:

Çəkilərək özümə

Sükutla danışıram

O sükuta elə bil

Daha çox qarışıram –

İkimiz olanda…

Bir az dərdi unudur

Bir az qəmi atıram

Əlimdən sükut tutur

İstəyimə çatıram –

İkimiz olanda…

Xəyallardan qopmadan

Dörd tərəfi gəzirəm

Birtəhər qaçan vaxtın

Qarşısını kəsirəm –

İkimiz olanda…

Özümə çəkilməyim

Sənlə söhbət etməkdi

Sükutdansa istəyim

Uzaqlara getməkdi –

İkimiz olanda…

Bizim ədəbiyyatın bu cür «susqun monoloq»la səhnəyə gələn də, səhnədən gedən də - şairləri az olmayıb. Sanki onların yaradıcılıqları yalnız bu monoloqun ifası üçün nəzərdə tutulub. Və sanki onların özləri də «içlərindən başqa» «həmsöhbət» tapmadıqlarından heç də rahatsız olmadan, heç də qıcıqlanmadan bu hallarından razı qalaraq öz sözlərini deməyə, «çıxışlarına» davam edərək öz rollarını oynayıb başa vurmağa çalışırlar. (Məsələn, mən rəhmətlik Ələkbər Salahzadənin şeirlərində hər zaman belə bir daxili monoloqun varlığını duyurdum. İstənilən bir müqayisə qüsurludur, amma bu şerlər ikinci dəfə məni belə bir qəribə təəssüratla üz-üzə qoymuş oldu…).

çoxmu boynu bükük duraq,

baxaq ağlayan dağlara?

əlimizlə sığal vuraq

sinə dağlayan dağlara.

udaq dəli hönkürtünü

çıxaq yağı söndürdüyü-

ocaqdakı son kötüyü

girov saxlayan dağlara.

gəzək, tapaq izimizi

vuraq yerə dizimizi

qurban deyək özümüzü

qara bağlayan dağlara.

alovlanaq, oda dönək

kola, kosa, ota dönək

ölək, amma ora dönək

bizi haylayan dağlara.

Bu daha çox onun Qarabağ itkisi ilə bağlı şeirlərində müşahidə olunan haldır. Görsən, bu itkinin ağırlığını yaşamış olmaq bu şeirlərdəki səmimiyyətin səbəbidirmi? Yəqin ki… İtkinin nə olduğunu bilməyən onun varlığından necə yaza bilər axı? Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, «Qarabağ şairləri» deyə bir ifadə yarandı ədəbiyyatımızda… Və Qarabağ itkisindən daha çox «Qarabağlı», «sinəsi dağlı» olan şairlər yazdılar?! Eynən bu şair kimi… Ya da elə susqunluğun, «çığırtısızlığın» və iddasızlığın səbəblərindən biri də bu itkidir bəlkə?!

Qəfəsdə yaşayan quşlar

Halınıza mən yanırdım.

Sizin azadlıqda olmaq

Haqqınıza inanırdım.

Amma əksinə oldu hər şey

Özüm də qəfəsə düşdüm.

Sizlər tora dimdiyindən

Mən ürəyimdən ilişdim.

Amma nə yazıq ki, «Azadlıq haqqına» inam hələ azadlıq demək deyil. Olması mümkün də… Amma bunun üçün nələrsə qurban verilməlidir…

Nə qədər qəribə də olsa, hətta şair həyatındakı ən ağır dərdin, ən ağır itkisinin mətnə gəlişi belə bu sükutun sərhədlərini dağıda bilmir, «dialoq» baş tutmur, söhbət alınmır. Daha doğrusu alınır – yalnız şairin özü ilə, öz içi ilə aparılır… Və ən əsası hər şeyi qəbullanmaq, taleyə yazılan hər şeylə barışmaq səviyyəsində baş verir… Nə etirazı duyursan, nə «istəmirəm» nidasını, nə də «mənə gərək deyil!» çığırışını… Nədəndir bu? Qəbullanmaq böyüklüyündənmi, Tale deyilən bir şeyin varlığına inamdanmı? Hər nədirsə, bu şairin yaradıcılığında daha çox üzdə olan, daha çox özünü göstərən həmin bu «barışıq» məqamı, «qəbulumdur» etirafıdır.

Bir də fikir vermisinizsə, şairlər bir xüsusiyyəti ilə də bir-birindən fərqlənirlər. Misra kimi yaddaşa çökənləri var, ifadə olaraq xatirədə qalanları var, bir cümlə ilə ruhumuzu «cırmaqlayanları» var, amma bu şair… misralara bölünmür, ifadələrə parçalanmır, heç cümlələr kimi də yadda qalmır. Təəssürat və ovqat halında yaşanır və bitir. Duyğular toplusu kimi oxunur və bir Tam olaraq təəssüratının izini, tozunu, ləkəsini qoyub keçir.

Bağışla, mən gedirəm

Özümdən uzaq yerə

Özümü dəfn edirəm

Gözündən uzaq yerə…

Bağışla olmağımla

Söz-söhbətə yol açdım,

Sənə vurulmağımla

Məhəbbətə bulaşdım

…bağışla, bu gəlişi

Yatmadığın yuxu bil

Bağışla, bu gedişi –

Yaşadığın qorxu bil!

Bir şairin yaradıcılığı insanı çox səbəbdən «dindirə» bilər. Səmimiyyəti ilə, yaşatdığı sarsıntılarla, ruhuna köz basması ilə… Hamısı mümkündür. Amma həyat və həqiqət qarşısında bu qədər barışıq olması ilə dindirməsi nadir hallarda olur… İnsan da (Şair də) bu qədər Tale qarşısında susqun və barışıq olarmı heç?

İnsan da (Şair də) bu qədər özünü «qurban» vermək üçün təklifdə bulunarmı heç? Bu susqunluq bir şair qəlbinin harayına büküləndə necə olur görəsən? Amma… bu susqunluq həm də daxili bir harayın boğulmuş səsidir – unutmayaq… daxildə boy verən etirazların batırılmış nəfəsidir – unutmayaq… Heç övlad yasında qol qaldırıb oynayan ana gördünüzmü? Heyrəti bu mənzərənin heyrətini andıracaq bir ağrı qədər böyük olur belə susqunluqların…

Dəli oynatmaq asandır

Oynadın, dəli oynadın

Fırlanın böyür-başına

Dəli tək əli oynadın

Topuğu dizdən yuxarı

Çapığı üzdən yuxarı

Dəlilik yüzdən yaxarı

Dəli yüz ili oynadın

Hamının ünü göydədir

Qisməti, günü göydədir

İnamı, dini göydədir

Yerdəki şəri oynadın

…Qəm dolu min bir dəm keçsə,

Bu Əbülfət də dəmkeşsə

Könlünüzdən dəli keçsə

Gəlin mən dəli, oynadın.

Bir həqiqəti bilirəm: Şeiri oynmaq da olar, yaşamaq da, dillərdə oynatmaq da olar, yaşatmaq da… amma nə yazıq ki (həm də nə yaxşı ki) şeir qeyri-səmimiliyi də səmimiyyət kimi gizlədə bilmir, «su üzünə» çıxarır. Və məncə bu yaradıcılıqdakı sükut həm də bir az xarakter məsələsidir… Şair xarakteri… Bir yaradıcılıqda gördüyüm hay-küyü, çılğınlığı, dünya ilə dialoqda olmaq cəhdini və bu reallaşmanı, bu hayı, harayı başqa bir yaradıcılıqda görmürəmsə bunun səbəbi nə ola bilər axı? Şəxsiyyətdən uzaq bir şey deyil hər halda…

Beləcə, bu şairin Tam olan, Bütöv olan, sükut dolu Monoloq olan, Tale ilə Barışıq olan yaradıcılığını başqa heç cür adlandıra bilmədim. «Sükutun monoloq»u dedim. O monoloqu dinləmək isə…

Mən bir az uzaqları

Yaxın etmək istədim,

Mən bir az yaxınlara

Yaxın getmək istədim –

Deyəsən alınmadı.

Mən könlümdə cücərdib

Sözü səməni etdim

Ürəyimi sevginin –

Çölü, çəməni etdim –

Deyəsən alınmadı.

Mən qapıya dəymədim –

Pəncərəyə toxundum

Gül budağın əymədim

Çiçək-çiçək oxundum –

Deyəsən alınmadı…

Mən özümdən özümə

Nərdivanam, bacayam,

Düşündüm ki, içimdə

Çölümdən çox ucayam –

Deyəsən alınmadı!

P.S. Söhbət şair Əbülfət Mədətoğlunun yaradıcılığından gedirdi

Kaspi.-2013.-7-9 dekabr.-S.14.