Bir daha “Arşın mal alan” haqqında

(Tezliklə ekranlarda filmin rəngli variantı)

Bakı kinostudiyası. 1945-ci il. Azərbaycan variantı 10 h., 2715 m., 99,23 dəq. Rus variantı 10 h., 2695 m., 96 dəq., Azərb. dilində rəngli variant 10 h., 88 dəqiqə.

* * *

Ssenari müəllifi Sabit Rəhman, quruluşçu rejissorlar Rza Təhmasib, Nikolay Leşşenko, quruluşçu operatorlar Əlisəttar Atakişiyev, Muxtar Dadaşov, quruluşçu rəssam Yuri Şvets, səs operatoru Ağahüseyn Kərimov, II rejissor İsmayıl Əfəndiyev, musiqi redaktoru və tərtibatçısı Niyazi, II rəssam Ağamehdi Qumriyev, geyim rəssamı İsmayıl Axundov, xoreoqrafiya müəllifi Əlibaba Abdullayev.

* * *

Rolları ifa edirlər: Rəşid Behbudov (Əsgər), Leyla Bədirbəyli (Gülçöhrə), Ələkbər Hüseynzadə (Soltan bəy), İsmayıl Əfəndiyev (Süleyman), Münəvvər Kələntərli (Cahan xala), Lütfəli Abdullayev (Vəli), Fatma Mehrəliyeva (Telli), Rəhilə Məlikova (Asya), Mirzəağa Əliyev (Məşədi İbad).

* * *

1946-cı ildə bəstəkar Ü.Hacıbəyli, rejissor R.Təhmasib, aktyorlardan R.Behbudov, L.Bədirbəyli, M.Kələntərli, L.Abdullayev, Ə.Hüseynzadə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşlər.

Rusiya kinosunun 100 illiyi ilə əlaqədar aparılan sosioloji tədqiqatlar nəticəsində sovet kinosunun inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmiş sovet filmlərinin və sovet ekranında uzun illər nümayiş etdirilmiş xarici ölkə filmlərinin arasından “100 sevimli film” seçilmişdir. Həmin filmlər üç hissəyə - “Qızıl, gümüş və bürünc siyahılara ayrılmışdır.

1945-ci ildə istehsal olunmuş “Arşın mal alan” kinokomediyası məşhur kino mütəxəssislərinin yekdil rəyi ilə “Qızıl siyahı”ya daxil edilmişdir.

(“Oqonyok” jurnalı, yanvar, №2, 1996)

* * *

“Arşın mal alan” musiqili kinokomediyası dünyanın 136 ölkəsində nümayiş etdirilmiş, 86 xarici dilə dublyaj olunmuş, milyonlarla tamaşaçının sevimli filmi kimi şöhrət qazanmışdır. Filmin büdcəsi 5 mln 807 min rubl olmuş, filmdən prokat gəliri isə 5 mlrd rubl rəqəmini keçmişdir.

* * *

“Arşın mal alan” 1945-ci ildə 8-ci yeri tutaraq prokatın lideri olmuşdur. 16.27 mln tamaşaçı bu filmə baxmışdır (Nəzərə almaq lazımdır ki, film ilk dəfə Moskvada 1945-ci ilin sentyabr ayında ekranlara çıxarılmışdır. – A.K.).

(Домашняя синематека. Отечественное кино. 1918-1996. Москва, 1996)

XX əsrin əvvəli. Gənc tacir Əsgər evlənmək fikrinə düşür. Lakin dövrün köhnəlmiş adət-ənənələrinə − bir-birini görmədən kəbin kəsdirib evlənmək qaydalarına ciddi müqavimət göstərir. O, sevdiyi qızı toydan qabaq görüb sonra evlənmək istəyir. Elə bəy qızı gözəl Gülçöhrə də kor-koranə, görmədiyi, tanımadığı, sevmədiyi adama ərə getmək istəmir. Dostu Süleymanın məsləhəti ilə Əsgər arşınmalçı paltarı geyib evləri gəzir, öz gələcək sevgilisini tapır.

Bu əhvalat məşhur “Arşın mal alan” musiqili kinokomediyasında baş verir.

Azərbaycan dramaturgiyasında nadir nümunələr hesab olunan Ü.Hacıbəylinin komediyaları, zəngin xalq musiqisi xəzinəsindən qidalanan, xəlqliyi, oynaq musiqisi və qüvvətli yumoru ilə fərqlənən “Arşın mal alan” və “O olmasın, bu olsun” operettaları kinematoqrafçıların da daim diqqət mərkəzində olmuş və onlar müxtəlif dövrlərdə bu musiqili komediyaları ekranlaşdırmışlar.

İnqilabdan əvvəl “Arşın mal alan” filmi (1916) çəkilmiş, lakin müəlliflərinə uğur qazandıra bilməmişdir. XX əsrdə “Arşın mal alan” iki dəfə - 1945 və 1965-ci illərdə istehsal olunmuşdur. Bir dəfə də operettanın süjeti Amerikada ermənilər tərəfindən təhrif olunmuş şəkildə 1937-ci ildə lentə alınmış, hətta filmdə operettanın müəllifinin, yəni bəstəkar Ü.Hacıbəylinin adı belə göstərilməmişdir.

Azərbaycanda “Arşın mal alan”ın ikinci variantının yazılmasından (1940) ta onun ekrana çıxarılmasına qədər (1945) keçdiyi yol heç də hamar və asan olmamışdır. Bu filmin istehsalı 1942-ci ilin avqustunda başa çatmalı idi. Lakin ədəbi ssenarinin uzun müddət və dəfələrlə müzakirə olunması, filmi çəkmək üçün Moskvada rejissor axtarışı, digər tərəfdən Böyük Vətən müharibəsinin başlanması - bütün bunlar filmin çəkilişini bir neçə il gecikdirmişdir.

Ssenarinin müzakirəsi və filmin çəkilişi üçün rejissor axtarışı ilə bağlı iki fakta müraciət edək.

1941-ci il iyunun 18-də ssenari xüsusi dövlət komissiyasının müzakirəsinə verilir. Müzakirə zamanı çıxışlardan bəzi sətirlər:

Ə. – Bizə elə gəlir ki, bu əsər kinematoqrafiya baxımından yaxşı olacaq və sovet tamaşaçısı ürəkdən güləcəkdir. Biz keçmişin detallarını göstəririk. Biz deyirik ki, keçmişi xatırlamaq, ona gülmək və onunla vidalaşmaq lazımdır. Mən düşünürəm ki, sovet tamaşaçısı bizim məişətimizin keçmiş cəhətlərinə ürəkdən güləcəkdir.

S. – Ssenari bizim bugünkü həyatımız üçün aktual deyil. Və ssenarinin mövzusu adamı cəlb etmir. Ona görə də, əgər bu filmi çəkmək istəyiriksə, başqa cür etmək lazımdır – musiqili film çəkmək lazımdır. Çünki bu vəziyyətdə film uğur qazana bilməyəcəkdir. Mən bu filmin nüvəffəqiyyət qazanmağına şübhə edirəm. Ona görə ki, bizim bugünkü həyatımız baxımından ssenari aktual deyil. Bu film bizim kinostudiyanın aparıcı işi olmayacaqdır.

Hacıbəyli – Mən də bu fikirdəyəm.

S. – Yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu, sınaq imtahanıdır...

Digər bir fakt. 1941-ci il mayın 10-da filmə quruluş vermək rejissor Ağarza Quliyevə tapşırılır. Lakin görünür, A.Quliyev bir rejissor kimi studiyanın rəhbərliyini təmin etmədiyinə görə kinostudiyanın direktoru həmin il iyunun 1-də moskvalı rejissor Qriqori Vasilyeviç Aleksandrova geniş məktub və “Arşın mal alan”ın ədəbi ssenarisini göndərir. Məktubda deyilirdi: “Dərin hörmətli Qriqori Vasilyeviç! Bakı kinostudiyası SSRİ xalq artisti Ü.Hacıbəyovun populyar və şən “Arşın mal alan” operettası əsasında eyni adlı musiqili komediyanın ssenarisini hazırlamışdır.

Sizə məlum olduğu kimi, bu komediya Moskvada Azərbaycan İncəsənəti ongünlüyündə göstərilmişdir. Həmin tamaşanı Siz şəxsən görmüşsünüz. Ssenari studiyanın bədii şurası tərəfindən qəbul olunmuş və kino komitəsi onu ümumən bəyənmişdir.

Xahiş edirəm, ssenari ilə tanış olasınız və əgər vaxtınız və imkanınız varsa, bu filmin quruluşunu öz öhdənizə götürəsiniz. Bununla da Azərbaycan xalqına öz qardaşlıq və yaradıcılıq köməyinizi göstərmiş olardınız.

Bakı kinostudiyasının müdiriyyəti Sizə təkcə rejissor-komediya janrının ustası kimi deyil, həm də sovet kinematoqrafiyasının novator-sənətkarı kimi müraciət edir. Sizin zəngin biliyiniz və təcrübəniz Bakı studiyasının yaradıcı kollektivinə böyük xeyir gətirə bilərdi. Sizin bizim studiyaya gəlişiniz və film üzərində işiniz təkcə ən xoş təəssürat yaratmaqla kifayətlənməyəcək. Həm də Sizin ənənələriniz və təcrübəniz burada iz qoyacaqdır. Buna isə biz xüsusi əhəmiyyət veririk.

Əminik ki, bizim təklifimizi qəbul edəcəksiniz və diqqətinizlə bizə ehtiram göstərəcəksiniz. Sizin cavabınızı gözləyirik. Sizə hörmətlə, Bakı kinostudiyasının direktoru Ş.Abbasov. 1 iyun 1941-ci il.”

Lakin rejissor Q.Aleksandrov işinin çoxluğunu bəhanə gətirərək, filmə quruluş verməkdən imtina edir. Bunun ardınca Bakı kinostudiyasının ssenari şöbəsinin müdiri Əbülhəsən Moskvadan bədii filmlərin istehsalı üzrə idarənin redaktorları Çernyak və Meyeroviçdən məktub alır. 1941-ci il iyunun 5-də yazılmış məktubda ssenari barədə, xırda düzəlişlər haqqında söhbət gedir. Axırda moskvalıların məktubu yazmaqda əsas məqsədləri aydınlaşır. Diplomatik bir dillə yazılmış bu məktubdan açıq-aydın görünür ki, Moskva hələ 1941-ci ildə “Arşın mal alan” filminin çəkilməsi əleyhinə fikir yaratmağa başlamışdı.

Ssenari bu dəfə Azərbaycan K (b) P MK-nın kino üzrə komissiyasında müzakirə edilir və filmin istehsalı üzrə qərar qəbul edilir. Nəhayət, filmin quruluşçu rejissorları R.Təhmasib və N.Leşşenko təsdiq olunurlar. Yalnız 1944-cü il martın 22-də rejissor ssenarisi Moskvada təsdiq edilir. Bundan sonra film iki dildə - Azərbaycan və rus dillərində istehsal olunur.

1945-ci il iyulun 5-də film Moskvada təhvil verilərkən komissiya üzvləri arasında böyük qalmaqal düşür.

Komissiyanın bir üzvü filmi nəinki möhkəm tənqid atəşinə tutur, hətta yaradıcı qrupun üzvlərini Sibirə sürgün etməklə hədələyir. Film haqqında müxtəlif fikirlər deyilir: “Xan, bəy məişətinin idealizəsi”, “Reklam şəkillərinə bənzər çəkiliş”, “Bu filmi çəkməkdə nə məqsəd güdmüsünüz?”, “Yəni demək istəyirsiniz ki, inqilabdan əvvəlki həyat ekrandakı kimi gözəl olub?”, “Aktyorların başına brialin çəkib par-par parıldatmaqla alverçiləri sovet adamlarına qarşı qoymaq istəmisiniz?” və s. və i.

Bütün bu maneələrə, dedi-qodulara baxmayaraq, “Arşın mal alan” kinokomediyası 1945-ci il sentyabrın 18-də Moskvanın əvvəlcə iki, daha sonra demək olar ki, digər bütün kinoteatrlarında anşlaqla nümayiş etdirildi və qısa müddət ərzində dəyərli sənət əsəri olduğunu sübut etdi.

* * *

Sovet dövründə müttəfiq respublikalarda çəkilən filmlərin rus variantının bir nüsxəsi, neqativi ilə birgə Moskvadakı SSRİ Dövlət Film Fonduna təhvil verilirdi. Azərbaycan variantı isə müttəfiq respublikaların kinostudiyalarında saxlanılırdı. Sovetlər dağılandan sonra məlum oldu ki, “Arşın mal alan”ın neqativi haçansa itibmiş. Bundan heç kimin xəbəri belə olmayıb. “Arşın mal alan”dan yalnız bir nüsxə yararlı pozitiv kinolent qalıbmış. Sonradan bu pozitiv kinolent də yoxa çıxdı. Bir müddətdən sonra daha bir nüsxə tapılıb Dövlət Film Fonduna təhvil verildi. Ancaq bu nüsxə istifadəyə yararsız halda idi.

1 oktyabr 1996-cı il tarixli “Azərbaycan” qəzetində dərc olunmuş “İlk “Arşın mal alan” filmi ekrana qayıdır” (Əslində bu II variant idi – A.K.) başlıqlı yazıda “Azərkinovideo” İstehsalat Birliyinin baş direktoru Oqtay Mirqasımov Azər TAC-ın müxbirinə bildirmişdi ki, filmin Azərbaycan dilində olan variantı müxtəlif yerlərdən əldə edilən ayrı-ayrı hissələrdən toplanaraq bərpa olunmuş və Minsk şəhərində bütöv halda surəti çıxarılaraq yenidən Dövlət Film Fonduna daxil edilmişdir...

Məsələ burasındadır ki, bu “bərpa olunmuş” kinolent Film Fondda yoxlanılarkən, ayrı-ayrı epizodlarda təxminən on dəqiqədən artıq kəsiklər, yəni kadrların çatışmamazlığı üzə çıxarılmışdır.

“Ayna” qəzetinin 4 oktyabr 2002-ci il tarixli nömrəsində “Arşın mal alan” filminin orijinalı tapılacaqmı? adlı məqalə dərc olundu. Həmin qəzetin 29 noyabr 2002-ci il tarixli nömrəsində isə “Arşın mal alan” filmi bərpaya yararsızdır” başlıqlı yazıda bu sözlərə rast gəlirik: “Əgər yeganə surət tapılmasa, filmin aqibəti pis olacaq.” Bəli, bu gün Dövlət Film Fondunda qorunub saxlanılan köhnə nüsxədə ifaçıların danışığı və oxumaları çox yerdə bütöv səslənmir.

Bəli, biz Azərbaycan kinosuna başucalığı gətirən “Arşın mal alan” musiqili kinokomediyasının (1945) texniki baxımdan qorunub gələcək nəsillərə saxlanması qayğısına qalmamışıq.

* * *

Məhz 1945-ci ildə çəkilmiş “Arşın mal alan” bədii filminin möhtəşəm uğur qazandığını və böyük maliyyə gəliri gətirdiyini görən Moskvadakı “Soveksportfilm” dövlət təşkilatı 20 ildən sonra C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasına filmin yeni rəngli genişekranlı variantını istehsal etməyi sifariş verir. Beləliklə,1965-ci ildə bəstəkar Ü.Hacıbəylinin bu operettası Azərbaycanda üçüncü dəfə rejissor T.Tağızadə tərəfindən ekranlaşdırılır. Lakin bu sonuncu variant əvvəlki qədər uğur qazana bilmir.

* * *

Bu il ölkəmizdə və xaricdə “Arşın mal alan” operettasının 100 illiyi böyük təntənə ilə qeyd olundu. 2015-ci ildə isə eyni adlı bədii filmin 70 yaşı tamam olacaq, həmin filmdə Əsgər rolunda çəkilmiş böyük sənətkar Rəşid Behbudovun 100 illik yubileyi keçiriləcəkdir.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyev 2001-ci il oktyabrın 13-də Rəşid Behbudovun xatirə gecəsində çıxış edərək demişdir: “Arşın mal alan” əbədi yaşayacaqdır. Mən indi bu filmdən kadrlara baxdım. Mən çox təəssüf edirəm ki, zaman keçir və bu kadrlar köhnəlir. Mən hesab edirəm ki, bizim Mədəniyyət nazirliyi və bu sahə ilə məşğul olan digər təşkilatlar bu cür ölməz əsərləri bərpa etməlidirlər. Kitab əbədi yaşayır və film də əbədi yaşamalıdır. Müasir texnika, texnologiya köhnə lentləri bütünlüklə bərpa edə bilir. Bunu mütləq etmək lazımdır.

“Arşın mal alan” Azərbayacan mədəniyyəti tarixinin ən möhtəşəm nailiyyətlərindən biridir. Ona görə bu film yaşamalıdır...”

Bakıda fəaliyyət göstərən “Peachline” kompaniyasının gənc, qeyrətli, öz milli mədəniyyətini sevən və qiymətləndirən kreativ adamları, əlbəttə, bu şirkətin rəhbəri Elruz müəllim başda olmaqla, əfsanəvi “Arşın mal alan” musiqili kinokomediyasının bərpası və rənglənməsi, bu filmin məhz kinoplyonkada yenidən Azərbayacan cəmiyyətinə qaytarılması barədə düşünürdülər.

Bu filmin lenti uzun illər lazımi şəraitdə qorunmadığı üçün demək olar ki, yararsız vəziyyətə düşmüşdü. Düzdür, yuxarıda deyildiyi kimi, film bir dəfə “bərpa olunmuşdu”. Lakin onun əsaslı şəkildə bərpaya ehtiyacı var idi. Bundan ötrü isə xeyli vəsait tələb olunurdu.

Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və ölkəmizin ən aparıcı holdinqlərindən biri olan Ata Holdinqin dəstəyi ilə bu məsuliyyətli iş baş tutur. Rəhbərlik Ata Holdinqin 10 illik yubileyi, eyni zamanda Ata Bankın 20 illiyi ərəfəsində filmin bərpa və rənglənməsini birdən-birə üç vacib hadisəyə uyğunlaşdırmağı qərara alır.

Beləliklə də, “Peachline” rəhbərliyinin ABŞ-da filmlərin bərpası və rənglənməsi üzrə aparıcı kompaniya ilə uğurlu danışıqlarından sonra rəngləmə rejissoru və kolorit ustası İ.Lopatenok, aparıcı rəssam C.Hiks və vizual effektlər, rəng, kompozisiya, redaktə üzrə mütəxəssis, prodüser, “Titanik” filminə görə “Oskar” mükafatına layiq görülmüş P.Pitçel və başqalarından ibarət yaradıcı heyət müəyyən edildi. Bu komanda “Arşın mal alan”ın bərpa olunması və rənglənməsi üzrə mövcud layihəni həyata keçirməyi öhdəsinə götürdü.

Azərbaycan tərəfindən “Peachline”nin işgüzar kollektivinə bu işlə əlaqədar Respublikanın əməkdar mədəniyyət işçisi, kino rəssamı Elçin Axundov və məsləhətçi kimi bu sətrlərin müəllifi cəlb olundular.

Həqiqəti gizlətmədən söyləməliyik ki, “Arşın mal alan”ın kinoplyonkası pis vəziyyətdə idi. Bunu amerikalı mütəxəssislər də təsdiq etdilər. Çünki vaxtilə kinoteatrlarda filmin nümayişi zamanı lent qırılarkən, kinomexaniklər kinoplyonkanın qırılmış kadrlarını istədikləri kimi kəsib atmışdılar (200-dən artıq kinokadr çatmır – A.K.). Bununla belə, xoşbəxtlikdən, filmin rus variantından istifadə etməklə bəzi kadrları bərpa etmək mümkün olmuşdur. Hollivudda amerikalı peşəkar mütəxəssislər hər halda bir ilə yaxın davam edən bu məsuliyyətli işi öhdələrinə götürüb, azərbaycanlı həmkarları ilə birlikdə qarşılarına qoyduqları vəzifəni uğurla yerinə yetirdilər.

Bərpa olunmuş və rənglənmiş “Arşın mal alan” musiqili kinokomediyası (1945) artıq hazırdır. Bu günlərdə məşhur bədii film özünün ikinci həyatını yaşamağa başlayır. Ömrün daha uzun olsun, “Arşın mal alan”!

Aydın Kazımzadə,

Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi,

kino tədqiqatçısı, dosent

kaspi.-2013.-14-16 dekabr.-S.16-17.