BAYATI İŞIĞI

İnam ATA

Bayatı çağırmaq milli ruhumuzdan doğub. Bayatı doğmalığını hər an yaşamımızda, düşüncəmizdə duyuruq. Bayatı yaratmaq mahiyyətcə xalqı ifadə etmək deməkdir. Gözəl, ülvi olan əbədiliyi təsdiq edir, xalq adlı ünvana axır, təsdiqini tapır. Bir bayatıda bir kitablıq hikmət var. Bayatılarda diqqəti çəkən başlıca məqam budur: sevgi bitməzmiş, habelə sevənin dərdi qurtarmazmış. Kədərdən, fəlakətdən güc almaq olarmış. Bayatı dili ana dilimizin həm də üzağlığıdır.

İnam Atanın (Asif Atanın) “Kaspi” qəzetinin sayğılı oxucularına təqdim olunan “Bayatı işığı” yazısında bayatılarımızın ruhu, fəlsəfi mahiyyəti açılır.

İşıqlı Atalı,

Mütləqə İnam Ocağının Yükümlüsü

***

(Fəlsəfi-bədii məqam)

1

Ağlamaq – ağlanmaq – ağ olmaq – işıqlanmaq deməkdir xalq idrakında.

Bayatı göz yaşı işığıdır, daxili aləmi duruldan.

Ağlaya-ağlaya işıqlanıblar, zülmətdən ayrılıb işığa düşüblər qədimlərimiz.

Kədər göz yaşlarında tamlanıb, yuyulub, saflanıb.

Göz yaşı yağıb daxili dünyaya və günəş doğub daxildə.

2

Əzizim, harayınnan,

Xan gəlir sarayınnan,

Gündə bir kərpic düşür

Ömrümün sarayınnan.

Bu, göz yaşlarıdır, kədər tamlığıdır, həm də daxili aləm rəvanlığı, qəhər tamlığıdır.

Göz yaşıyla durulaşan, ahıllaşan, idraklaşan haldır.

Qızılgül olmayaydı,

Saralıb solmayaydı.

Bir ayrılıq, bir ölüm

Heç biri olmayaydı.

Göz yaşı süzülür sətirlərdən, həm də ürəyin çiynindən dağ götürülür, duyğu qəhər zillətindən ayrılır, kədərli həqiqət kədər xiffətinə üstün gəlir, ağlaya-ağlaya müdrikləşir gözüyaşlılar.

3

Həsrət gecəsini işıqlandırır həsrət bayatısı.

Mən aşığam, hasarı,

Sınıq könlüm ha sarı!

Hicrandan körpü saldım,

Qəmdən çəkdim hasarı.

Həsrət körpüsünə çevrilir həsrət, həsrət hasarına çevrilir həsrət və göz yaşlarıyla səhər doğulur ürəklərdə, işıq süzülür daxilə, həsrət gecəsi sabahlaşır ağlar səsdə.

Aşıq, aça bilmirəm,

Yükdən qaça bilmirəm,

Başımda həsrət yükü,

Atıb qaça bilmirəm.

Çəkilməz həsrət yükünü göz yaşları çəkir – işıq düşür həsrətə. Həsrət nurlanır, can rahatlanır, gecənin qoynundan sabah boylanır.

Mən aşıq, dolu düşər,

Göy gurlar, dolu düşər,

Qəbrim yol üstə qazın,

Anamın yolu düşər.

Həyatda ana həsrətiylə yaşayan göz yaşında ana vüsalına çatır, həyatda anasını dəhşətli dərəcədə uzun müddət görməyən, göz yaşında anasını görür. Həsrətini göz yaşında deyən can ağrısına məlhəm qoyur: sanki gecə qaranlığında ay çıxır və öz işığıyla mənəviyyat göyünü zinətləndirir.

Mən aşıq gəzər oldum,

Oxuyub yazar oldum,

Elə sevdaya düşdüm,

Quruyub xəzəl oldum.

Quruyub xəzəl olduğunu göz yaşıyla deyən həsrətli baharlaşır, yaz səsi, yaz nəfəsi axır sinəsinə, bahar çiçəyi axır duyğularında, təzələnir əhvalı.

Göz yaşında payız yazlanır.

Eləmi Laçın ağlar,

Göydə göyərçin ağlar.

Yadıma sən düşəndə

Başımda saçım ağlar.

Başda saçı ağladan həsrət tamlığı – yüksəkliyi göz yaşında “vüsallaşır”, həsrət qaranlığı göz yaşında aydınlığa çıxır.

Göz yaşında tamlanan göz yaşında da tamamlanır.

Qaranlıq “ağlanır” – işıqlanır.

Araz, Araz, xan Araz,

Gəl eyləmə qan, Araz,

Qardaş dəryada qaldı,

Nə axırsan yan, Araz!

“Dəryada qalan qardaşı”na göz yaşı tökən və Xan Araza qarğış eləyən həsrətli – göz yaşında, könlündə, xəyalında, ümidində qardaşını dəryadan çıxarır, istəyinə çatır, gecəsini gündüzə çevirir.

Eləmi üzən günü,

Asta bas üzəngini,

Qiyamət o gün qopar,

Əl əldən üzən günü.

Əli əldən üzülməyin qiyamətini göz yaşıyla deyən həsrətli xəyalında, ümidində, dərin daxili inamında əlin əli tapmasını, tanımasını görür, gecəsi səhərə açılır, işığı qaranlığı qovur.

Mən aşıq, sabah sənsiz,

Sübh sənsiz, sabah sənsiz,

Gecələr ilə dönüb,

Açılmır sabah sənsiz.

Bəxtinin, ilqarının, sevgisinin, sabahının açılmadığını göz yaşlarında dilləndirən həsrətli – ürəyində, xəyalında, ümidində, daxili inamında səhərin açılmasını görür, onun işığında isinir.

Həsrət gecəsindən səhər doğur bayatı ağlamalarında.

4

Dərd gecəsini işıqlandırır dərd bayatısı.

Mən aşığam, qalan vay,

Bülbülüm vay, qalam vay,

Çəkilibdi kərpicim,

Uçulubdu qalam vay.

Qalası uçulan, kərpici çəkilən dərdli – göz yaşlarında qalasını ucaldır, kərpicini düzür, dərdə qarşı yaraqlanır; dərd həm hədsiz dərəcədə yamanlanır, həm də dərmanlanır.

Qalası uçan, kərpici çəkilən, yəni çiyninə dərd qalası götürən, istək şəhəri tar-mar olan dərdli – dərdini göz yaşında axıdır; dərd izhar edilir, aşkarlanır, işıqlanır.

Tamlanan dərd tamamlanır.

Dərd yükü göz yaşında çiyindən düşür.

Mən aşiqəm, lalə mən,

Çox çəkmişəm nalə mən.

Dil açar, bülbül olar

Dərdim desəm lala mən.

Dərdin qədərsizliyi, hədsizliyi ağlamalarda qədərləşir, hədləşir; dərdli son sözünü deyir və dərd sonlaşır.

Mən aşıq, baxtım qara,

Qar yağdı, baxtım qara,

Sənə ağ gün dilədim,

Oldu öz baxtım qara.

Qarabaxtlığın hədsizliyinə çatan – qarabaxtlığın həddini tapır, heyrətamiz dərd heyrətdə qərar tutur; ağı üstə deyilən dərd – işıqlanır – “ağarır”.

Eləmi binələndi,

El gəldi, binələndi,

Gəlmədi dərdə dərman,

Dərd məndə binələndi.

Ömürdə binələnən dərdin hüdudu yoxdur; hüdudsuz dərd göz yaşlarında hüdudlaşır, ağlayan – dərdli bağlanır və dərdi bağlayır.

Dərddən doğulur göz yaşı və göz yaşlarından dərdə işıq yağır.

Aydınlıq çökür zülmətin üstünə.

Əzizim, atdı getdi,

Əbədi yatdı getdi.

Dünyam zülmət içində,

Günəşim batdı getdi.

Dərdli zülmət dünyasındadır, ancaq dərdlinin göz yaşı adlanan işığı var – həmin işıq qaranlığı yarır.

Dərddən ağlayan dərdi bağlayır.

Əziziyəm, alçalar,

Yaşıl çalar, al çalar,

Dərdlərimi yükləsək,

Uca dağlar alçalar.

Uca dağları alçaldan dərdin ağrısına yalnız göz yaşı dözər, həmin ağrını yalnız göz yaşı silər...

Dağlı sinələrdən göz yaşı axır ki, dərd dağını əritsin!

Qaynayar qazan yerdə,

Oynayar ozan yerdə,

Fələk, barmağın sınsın,

Yazımı yazan yerdə.

Fələyin barmağını göz yaşıyla qırmaq olur, yazdığını göz yaşıyla pozmaq olur, göz yaşı işığında ümidin gözü açılır.

Dar gündü dedim, dağlar,

Hər qəmi yedim, dağlar,

Güc verin, qüvvət verin.

Dərdə güc edim, dağlar.

Göz yaşlarıdır güc – dərdi sındıran.

Ağı işığı məlhəmdi dərdlilərə!

Dərdin həmdəmi də göz yaşıdır, düşməni də!

5

Kədər gecəsini işıqlandırır kədər bayatısı!

Mən aşığam, yarı qan,

Yarı düşün, yarı qan,

Könlüm qəm dəryasıdır,

Yarı lildir, yarı qan.

Yarı lil, yarı qan olan qəm dəryası göz yaşlarına qərq olur, durulur. Kədər ağrısı kədər ağısında sinir. Kədər dəryası kədər yaşlarında seyrəlir.

Eləmi nə dumandı,

Nə çiskin, nə dumandı,

Od tutar qəbrim yanar,

Görən der: nə dumandı?

Qəbri yandıran kədər odu göz yaşlarında közləşir, xiffət dumanı ağı işığında ağlaşır, kədər zirvəsi göz yaşı doğar, göz yaşı kədəri zirvədən salar, kədər işığa qarışar, işıqlanar.

Əzizim, dağda yandı,

Şamama tağda yandı,

Arxamı dağa verdim,

Ahımdan dağ da yandı.

Ahı dağları yandıran kədərlinin ahı göz yaşına qarışıb – ağlaşıb...

Kədər yanğı dağı yaradıb ürəklərdə, yanğı dağından göz yaşları törəyib, göz yaşları yanğı dağını söndürüb.

Kədər yanğısından göz yaşı işığı doğub, kədər dünyasını işıqlandırıb. Dağı yandıran ah göz yaşlarında yanıb əriyib...

A dağlar, uca dağlar,

Dünyadan qoca dağlar,

Qoynunda aşıq öldü,

Torpağın uca, dağlar!

Kədər qarğışından ağı yağışı törəyir, ağı yağışında kədər qarışığı sönür.

Əziziyəm, dəmdə gül,

Dəmdə bülbül, dəmdə gül,

Şadlıqdan hər kəs gülər,

İgidsənsə, qəmdə gül.

Əslində qəmdə gülmək – elə ağlamaqdır, göz yaşı tökməkdir, göz yaşı vasitəsiylə dərdə məlhəm qoymaqdır.

Bayatı ağısı - əslində bayatı sarğısıdır, yaraya bağlanan, yaranı sağaldan.

6

Bəla gecəsini işıqlandırır bəla bayatısı.

Bu dağlar kömürdəndi,

Keçən gün ömürdəndi,

Fələyin bir quşu var,

Dimdiyi dəmirdəndi.

Fələk əməlinin fəlakətini duyan bəlalı göz yaşına qərq olur və bayatı işığında bəla zəhmi, təlaşı, vahiməsi ölür.

Bəla yanğısından göz yaşları törəyir, göz yaşlarında bəla yanğısı sönür.

Mən aşıq, bala dağı,

Qar alıb bala dağı.

Heç kafər, heç müsəlman,

Görməsin bala dağı.

Bala dağı bütün dəhşətiylə ağlanır, anlanır, deyilir, həm də dağılır. Bəla bəlanı üzür, həm də göz yaşıyla bəladan üzülür.

Dediyini tam deyir, duyduğunu tam izhar eləyir, demədiyi söz, izhar eləmədiyi duyğu qalmır, bəla üzə çıxır və göz yaşlarında əriyir. Ağlaya-ağlaya bəladan ayrılır bəlalı.

Mən aşıq, təzə qanlı,

Mey qanlı, məzə qanlı,

Əzrayıl ova çıxıb,

Əlləri təzə qanlı.

Əzrayıl qatilliyi göz yaşında məhkumlaşır, ürək qanlı təlaşdan xilas olur, ağı işığı düşür zillətə, işıqlanır duyğular.

7

Qərib gecəsini işıqlanıdırır qərib bayatısı.

Eləmi, ulu dağlar,

Çeşməli, sulu dağlar.

Burda bir qərib ölmüş,

Göy kişnər, bulud ağlar.

Ağlaya-ağlaya, qəribliyin fəlakətini duya-duya qəriblikdən ayrılıblar qəriblər, vüsallaşıblar, vətənləşiblər.

Qəriblik şərbətini son damlasına qədər içə-içə, qəriblik odunda yana-yana yol tapmayanda, iz tapmayanda göz yaşını yol eləyiblər qəriblər, iz eləyiblər.

Dayaq tapmayanda, arxa tapmayanda göz yaşına dayaqlanıblar, arxalanıblar. Qəriblik zillətində qovrula-qovrula Vətənə sarı boylanıblar, boyları çatmayanda göz yaşlarını özlərinə boy eləyiblər.

Eləmi lala yalqız,

Gül qoşa, lala yalqız,

Qorxuram, qərib öləm,

Canazam qala yalqız.

Qərib ölümünün qəhərini duya-duya Vətən məzarında yatmağın həsrətiylə qovrulublar qəriblər. Fəlakətdən səadətə yollanıblar göz yaşının gücüylə. Gözləriylə görmədiklərini göz yaşıyla görüblər.

Aşıq sənəm səsinə,

Səs ver sənəm səsinə,

Heç biri bənzəməyir,

Öz kimsənəm səsinə.

Kimsəsizliyindən yana-yana, yad sözlərini, səslərini eşidə-eşidə, dərdlərini göz yaşlarında axıda-axıda doğma səs, doğma söz hayanlığına can atıblar qəriblər.

Burda yaralı çoxdur,

Köylü qaralı çoxdur,

Taxtını dolu döymüş,

Eldən aralı çoxdur.

Eldən aralı günlərini saya-saya, dolu ilə döymüş taxtına ağlaya-ağlaya elləşiblər qəriblər.

Göz yaşları yaxın eləyib uzaqları, göz yaşlarında deyiblər fəlakətlərini yananlar – qananlar.

Əzizim, üzdən oldum,

Söhbətdən, sözdən oldum,

Qürbət ölkəyə düşdüm,

Ağladım, gözdən oldum.

Ağlayıb gözdən olduqca, göz yaşı tökdükcə gözlü olublar qəriblər.

Göz yaşının gözüylə həqiqəti görüblər qəriblər.

Gözdən olduqca gözləşiblər.

Qəribsədikcə vətənləşiblər.

Qəribəm, mələrəm mən,

Dağ-daşı dələrəm mən.

Qırx arşınlıq quyudan

Çağırsan, gələrəm mən.

El həsrətinə qalandıqca, həsrət nalələri “dağı-daşı dəldikcə”, çağırış ümidinə sığınıblar qəriblər.

Göz yaşlarında ilkin eşidiblər o çağırışı. Göz yaşlarındakı ilkin axıb gəlib ürəklərə o çağırış.

əriblərin göz yaşlarında qurtarıb qəriblik əvvəl...

8

Ağlamaq azərbaycanlılarda “ağ” sözüylə təndir.

Ağ – işıq rəngidir.

“Ağıl” sözü də ağla təndir. “Ağıllı” – “işıqlı” deməkdir.

Ona görə də bizdə ağlayan həm ağlanır, həm ağıllanır.

Hər ikisində işıqlanır.

“Ağlaya-ağlaya qeyrətsizləşənlər” ağlanmırlar, qaralanırlar.

İşığa çıxmırlar, zülmətə düşürlər...

Kaspi.-2013.-28 dekabr.-S.21.