“ÖLÜLƏR” DİRİLƏR ÜÇÜN YAZILMIŞDI

Cəlil Məmmədquluzadə - milli-mənəvi düşüncəmizin Füzuli kədəri, Nəsimi üsyankarlığı, Molla Nəsirəddin gülüşü və Mirzə Fətəli Axundzadə çabasının bir araya gəldiyi, bir məcrada qovuşduğu əbədiyyət məkanı...

On doqquzuncu əsrdə dünyaya gəldi.

İyirminci əsrdə əsərləri doğuldu.

İyirmi birinci əsrdi və hələ də Mirzə Cəlilin acı göz yaşlarına səbəb olan gülüşlərin səsi iç dünyamızda çiliklənə-çiliklənə əks-səda verməkdədi.

Hələ 1891-ci ilin may ayının 1-də “Kaspi” qəzetində M.Şaxtaxtlının “Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalıyıq?” məqaləsində bu xalqı “azərbaycanlı” adlandırmaq tələbi irəli sürülürdü. Elə həmin ildə “Kəşkül”də “Azərbaycanlı” imzasıyla məqalələr çap olunurdu. Ondan da bir il əvvəl “Tərcüman” qəzeti bu barədə geniş yazılar çap edirdi.

Bədii yaradıcılıqda isə bu ideyanı daha dolğun şəkildə irəli aparan məhz Cəlil Məmmədquluzadə oldu. Arxasınca “Molla Nəsrəddin”i və Mirzə Ələkbər Sabiri gətirdi. M.F.Axundzadədən sonra məhz Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi istedadının parlaq nümunələri olan əsərləri böyük bir bədiiliklə dövrün, zamanın ictimai-əxlaqi yükünü ləyaqətli missionerlər kimi daşıya bildi. Böyük demokratın özünəməxsus dil-üslub özəlliklərinə malik əsərləri xalqın “milli-mənəvi sərvətinə çevrildi, bu xalqın dərdinə şərik çıxmağı, sevincini bölüşdürməyi bacardı”.

Doğru bir qənaətdir ki, bu gün Azərbaycan nəsrinin müvəffəqiyyətləri Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrinə və ümumiyyətlə, onun ədəbi ustadlıq etdiyi hekayə jarına çox borcludu. Bu gün Azərbaycan nəsrinin məxsusi bir nəsr kimi formalaşması və təşəkkül tapmasını da ilk növbədə Cəlil Məmmədquluzadəyə, onun hekayələrinə borclu olduğunu minnətdarlıqla dilə gətirənlər də haqlıdırlar. Həqiqətən də böyük ədəbin əsərləri ardıcıl olaraq insan psixologiyasını – xislətini təhlil edən, bu psixologiyanın dərinliklərinə varan, onu bütün yönləri ilə açıb göstərən əsərlər silsiləsidi.

Cəlil Məmmədquluzadə öz şəxsi tərcümeyiğ-halının elə ilk cümləsindən “gözümü açıb dünyanı qaranlıq görmüşəm”-yazırdı. Təbii ki, bu qaranlıq Günəşin, Ayın batması, ulduzların külleyi-ərzin üzünə qapanması, işıqlı aləmin yer üzündən perik düşməsi səbəbindən deyildi. Bu şəxsi tərcümeyi-halın lap əvvəlindən nəm-nişan verilən qaranlıq əslində kainatın, hər hansı coğrafi məkanın taleyinə möhürlənmiş gerçəklik deyildi. Daha çox insan toplumlarının, fərdlərin iç dümyasının, mənəviyyatının şəkillənməsi idi. Və Cəlil Məmmədquluzadə “Gözümü açıb” deyəndə də sözün həqiqi mənasınsa dünyaya doğulduğu günün ilk saatlarını, dəqiqələrini yox, cəmiyyəti, həyatı dərk etməyə başladığı Əvvəli nəzərdə tuturdu. Molla Pənah Vaqifin “Mən cahan mülkündə mütləq, doğru halət, görmədim, hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim” qənaəti məhz həmin anın etirafı, yazısı idi. Mirzə Ələkbər Sabirin “Bədbəxt Tükəzbanları neynirdin, İlahi” təəssüfü həmin qaranlıqdan boy göstərirdi. Bu qaranlığın adını Nəriman Nərimanov “nadanlıq” deyə bəyan edirdi. Hüseyn Cavidin İblisi həmin qaranlığın əbası altında iç üzünü gizlədərək bəşəriyyətə meydan oxuyurdu. Və ən qəribəsi o idi ki, bi qaranlıq dünyanın ölüləri əslində daha çox fəaliyyətdə idilər. Cəmiyyət o ölülərin ədavət savaşlarını, mənsəb çəkişmələrini, mal-mülk hərisliyini adi hal kimi qəbul edirdi. Cəmiyyət o ölülərin bir-birinin varını-mülkünü talan etmələrindən, bir-birinin tifaqını dağıtmasından öz dərsini götürürdü, daha çox qulluq göstərmək, mütiləşmək, özgəsinin külünü götürməklə baş girləmək məktəbi keçirdi. Bu, elə bir sığortalanmış dünya idi ki, Şeyx Nəsrullah kimi əxlaqi xəstələr əmin-amanlıqla öz qurbanlarını o dünyanın qaranlıq girdabının həşəratları ilə qorxudub namuslarını ayaq altına ala bilridilər. Şeyx Əhmədlər bir alət olaraq cəmiyyəti qurbanlıq quzu kimi Şeyx Nəsrullahların bədnamlıq girdabına doğru qova bilirdi.

Bu o zamanlar idi ki. tərəqqipərvər bəşəriyyətin böyük alimləri atomu, neytronu, lazer şüalarını, rentgeni və s. kəşf edib, Uranın parçalanması mexanizmini araşdırdıqları halda, Şeyx Nəsirullah ölüdirilmə elmini kəşf etməyilə əyalətlərdə peyda olmağa başlamışdı. Və bu kəşf dünyanın ən ağlagəlməz, təsviri mümkünsüz olan kəşfi idi. O səbəbdən ki, bu kəşfin sübut edilməsi gərəkliyi heç kəsə xeyir gətirmirdi, heç kəs dünyadan köçmüş doğmasının, əzizinin, ciyərparasının dirilməsinə razı ola bilməzdi. Bu dünyadakılar o dünyada olan doğmalarının yanında günahkar, üzüqara idi. Şeyx Nəsirullah bu üzüqaralığın, günahkarlığın əsl adını, iç dünyasını ovcunun içi kimi bilirdi. Bu, onun böyük kəfşi, eyni zamanda, tutalğa, istinad nöqtəsi idi.

Böyük yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə öz bədii fəhminin gücü ilə Şeyx Nəsirullahın istinad etdiyi həqiqəti görə bilmişdi və elə görə bildiyi üçün ”Ölülər”in əvvəlini sonunacan eyni sənətkarlıq qüdrətilə yetirməyə özündə güc tapmışdı. Belə olmasaydı “Ölülər” bir şəkilli, bir pərdəli bəsit bir pyes olaraq qalardı. Yəni, Şeyx Əhməd 2-3 saat, lap uzağı iki-üç gün əhali arasında təbliğat aparıb söz gəzdirərdi ki, Şeyx Nəsirullah deyilən bir ölüdirildən peyda olub, dünyasını dəyişmiş bütün məxluqları su içimi saat dirildə bilir. Elə həmin vaxt ərzində də iki-üç ağlıkəsən kişi qabağa durub deyərdi ki, eləsə, çox uzaq yox, elə 3-4 ay əvvəl dünyasını dəyişmiş Məşədi Kazımı, ya elə Gülnisə qarını diriltsin, biz də baxıb görək bu necə ölüdirildəndi. Təbii ki, bu şərt çox ağır olardı, deyilən ölüləri diriltmək mümkün olmazdı, İsfahan şeyxlərinin yalanı da baş tutmazdı. Bununla da əsər bitər, sona çatardı.

Ancaq Şeyx Nəsirullahın qədəm basdığı mühit qaranlıq səltənətidi, burada bəsirət gözünü ağır düşüncələrin kül qatı örtüb. Hər kəs öz ölüsünün yanında günahkardı. Şeyx Nəsirullah dahi filosof kimi bu həqiqəti əlində dəstavüz edib. Ona görə də hakimi-mütləqdi. “Hökm onun hökmü, fərman onun fərmanıdı”. O qədər güc-qüdrət sahibidi ki, Kefli İsgəndərin ayıq, sərvaxt həqiqətləri şərab istemalı bəhanələri ilə asanca ört-basdır edilə bilir, yazıq Nazlılaırın hökmlü atalarının şöhrət azarı hər cür valideynlik hisslərini ayaq altına alır.

Cəlil Məmmədquluzadənin bir yazıçı olaraq vətəndaş mövqeyinin ucalığı, mövqe aydınlığı onda idi ki, o, “Ölülər”i ölülər üçün yox, dirilər üçün yazmışdı. Tərəqqipərvər cəmiyyət onu haqlayır, onun tərəfini tuturdu.

Zaman keçir, vaxt ötür, ancaq bu günün özündə də dünyanın, özəlliklə də Şərq aləminin ən müxtəlif bölgələrində “Qadın zorakılığına qarşı “yox” deyək!” devizi altında çoxçeşidli layihələr həyata keçirilir, mühazirələr oxunur, qrantlar yazılıb-pozulur, di gəl ki, dünyanın özünə sanki bir mövzu olaraq şəhvani hisslərə qurban edilən Nazlıların olması gərəkdir, dünya az ala bu mövzusuz darıxır, canını hara qoyacağını bilmir.

Eləcə də dünya, sanki Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” pyesində ortaya qoyulan ailəiçi fikir ayrılıqlarının daha da dərinləşməsində dıaha çox maraqlıdır. Bu mənəıvi ayrılmalara xidmət edən xəyanət ocaqları daha çox alovlandırılır, kökdən ayrılanların kök tutmamalarına daha çox rəvac verilir. Və məhz bu məqamda böyük demokrat, göz yaşı içində gülüş ustası olan görkəmli yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərini yenidən oxumaq, yenidən araşdırmaq və dərk etmək zərurəti meydana gəlir.

Bu mənada Cəlil Məmmədquluzadə bütün dövrlərin böyük yazıçısı olaraq qalır. Onun “Kamança”sı, “Kişmiş oyunu” “Danabaş kəndinin əhvalatları”nı yenidən ortaya qoyur. Baxıb görürsən ki, Novruzəli hələ də poçt şöbəsinin qutusu önündə dayanıb, öz ərzi-halını hara göndərməsinin ünvanını “Saqqallı uşaq”lardan soruşib-soruşmamağı götü-qoyunu edir. Baxıb görürsən ki, Cəlil Məmmədquluzadənin dünyanın taleyi sarıdan olan “Gigarançılığ”ının “Buz”u hələ də dünyanın çox ölkələrində əriməmiş qalıbdı.

Cəlil Məmmədquluzadə hərdən öz ədəbi qəhrəmanını “Mən kiməm, mənim dilim nə dilidir, atam, anam kimdir, vətənim haradır?” sualları ilə baş-başa qoyurdu. Və qarşı tərəfdən səs-səmir çıxmadığını görüb cavab vermək əziyyətinə də özü qatlaşardı.

Bu mövzu hələ də ədəbiyyatımızın, söz sənətimizin baş mövzusu olaraq qalır. Elə özüm də özümdən soruram hərdən:

Kimliyim dünyanın döş cibindədir,

Qaya cibindədir, daş cibindədir.

Bəzən dolu, bəzən boş cibindədir,

İstədim öyrənəm, biləm mən kiməm?!

Hərdən abad oldum, hərdən tarimar,

İçimdə tufandır, çölümdə bahar.

Özümün özümə bir sualın var:

Alovam, atəşəm, küləm, mən kiməm?!

Gözümə süzülən lal gecələri,

Yorğanı ay-ulduz, al gecələri,

Dindirə bilmədim lal gecələri,

Hansı səmtdən əsən yeləm, mən kiməm?!

Tutub divarlardan kor sual gəzir,

Əzəldən mənimlə sirr sual gəzir.

Min bir sual gəzir, min sual gəzir,

Tarixəm, əsirəm, iləm, mən kiməm?!

Səpilim torpağa, yenidən gəlim,

Bitsin ömrüm üstə yeni dən, gəlim.

Ölüb-ölüb gedim, yenidən gəlim,

Yalanam, gerçəyəm, biləm, mən kiməm?!

Qürurum əyilməz, elə bərkəm mən,

Görməyən gözlərə elə görkəm mən,

Böyük keçmişim var, elə türkəm mən –

Vətənəm, torpağam, eləm, mən kiməm?!

Gülayə, kim geyib söz əbasını,

Qurubdur əlləri haqq binasını?

Yazıb taleyimin əlifbasını,

Şeirəm, nəğməyəm, diləm, mən kiməm?!

GÜLAYƏ

Kaspi.-2013.-28 dekabr.-S.20.