Ədəbiyyatı insan uydurub

Əsəd Cahangir: «Hər hansı yazıçı əsərini tənqidçi vasitəsilə reklam etmək istəyirsə, təbiidir ki, buna müəyyən maddi vəsait sərf etməlidir»

Tənqidçi Əsəd Cahangirin ötən ay “Kim yatmış, kim oyaq” adlı esse və məqalələrdən ibarət maraqlı bir kitabı nəşr olunub. Kitabda “Söz”, “Səs”, “Dəmirbaşlılar” kimi maraqlı esselər, eləcə də, məqalələr yer alıb. Kitabı yenicə oxuyub bitirdiyimizə görə düşündük ki, Əsəd bəylə bu kitab barədə ətraflı söhbət edək.

- Əsəd bəy, bu günlərdə məqalə və esselərdən ibarət “Kim yatmış, kim oyaq?” adlı kitabınız “Yazıçı” nəşriyyatında işıq üzü görüb. Siz bu kitabı birinci kitabınız sayırsız. Bəs Anar müəllim və Günel Anarqızı haqqında yazdığınız "Ağ saç, qara saç" kitabınızı kitab hesab etmirsiz?

- Əlbəttə ki, sayıram. “Kim yatmış, kim oyaq”a qədər mənim “Ağ saç, qara saç”dan başqa daha bir kitabım da işıq üzü görüb – “Qədim türk ədəbiyyatının linqvistik poetikası”. Amma “Ağ saç, qara saç”da 60-a yaxın yazımdan ikisi dərc olunmuşdu – Anar müəllim və Günel xanım haqqında yazılarım. Qədim türk ədəbiyyatı ilə bağlı monoqrafiyada isə tənqidçi yox, ədəbiyyat tarixçisi kimi çıxış edirdim. Bir tənqidçi kimi obrazım tam şəkildə üçüncü kitabımda göründü. Mən bunu nəzərdə tutmuşdum.

- Bir neçə ay öncə “Qafqazinfo” saytında işıq üzü görən “Gülürəmsə, demək varam” adlı yazınızda yazmışdınız ki, Peyğəmbərin kitabı sağlığında çıxmayıb, mən Peyğəmbərdən artıq deyiləm ki, kitab çıxarım. Bəs, nə əcəb bu mövqeyinizdən imtina etdiniz, kitab çap etdirdiniz?

- Mənim üçün ehkam yoxdur. İçimdən gələn səsə qulaq asdım. O səs mənə dedi ki, vaxtdır, kitabı çıxar və müsabiqəyə təqdim et, mən də belə etdim. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin müxtəlif nominasiyalar üzrə keçirdiyi müsabiqəni nəzərdə tuturam.

- Kitabda yer alan “Söz”, “Səs”, “Dəmirbaşlar” kimi esseləriniz daha çox dini məzmun daşıyır. Bir sıra mətləblərin qovşağı təzahürünü daşıyır din. Sizə görə din ədəbiyyatı hansı dərəcədə idarə edə bilər və bu baxımdan bugünki mənzərə necədir?

- Mən özümü dindardan daha çox, ezoterik hesab edir, dinə münasibətdə daha çox sufi mövqeyinə önəm verirəm. 2007-ci ildə işıq üzü görən “Namaz” poemam məhz bu məsələyə həsr olunub. Mənim namazım idrak və sevgidir. Dindarlar dinin zahiri, ezoteriklər isə batini qatını görürlər. Dindar üçün konkret olaraq yəhudilik, xristianlıq, müsəlmanlıq, ezoterik üçün isə bunların hamısını özündə ehtiva edən Allah anlayışı var. Tipik dindar dinin daha çox hərfini, ezoterik isə məğzini əsas tutur. Volter deyirdi: “Mən Allaha inanıram, dinə hörmət edirəm, mövhumat və xürafata isə nifrət edirəm”. Ezoterik düşüncənin daçıyıcısı kimi mənim də dinə münasibətim təxminən belədir. Mövhumata nifrət etməmək şərtilə.

İkincisi, nəinki din, ictimai şüurun heç bir forması – elm, siyasət ədəbiyyatı idarə edə bilməz. Çünki ədəbiyyat özü də ictimai şüurun bir formasıdır və başqa şüur formaları tərəfindən idarə olunmaqla öz spesifikliyini itirə bilər. Bu spesifiklik isə ondan ibarətdir ki, ədəbiyyat insanın azad olduğu yeganə fəaliyyət sahəsidir. Dində insanın qarşısını ehkamlar, elmdə qanunlar kəsir. Ədəbiyyatı insan uydurub ki, azadlıq məsələsi ilə bağlı özünə heç olmasa, təsəlli versin. Bu azadlığı onun əlindən almaq absurd bir şey olardı. Dünya ədəbiyyatı tarixi bunu aydın sübut edir. Platon şairi ideal dövlət ideologiyasına tabe etmək istədi, alınmadı. Xristianlıq ədəbiyyatı tərki-dünya dini ideyalara tabe etmək istədi, min ildə bir dənə də olsa, ciddi ədəbiyyat nümunəsi meydana çıxmadı. Klassiklər ədəbiyyatı estetik çərçivələrə və mütləqiyyət monarxiyası ideyasına tabe etmək istədi, alınmadı. Və sair və ilaxır...

Və bütün bunları görə-görə, bilə-bilə mən ədəbiyyatın dinə tabe edilməsi zərurətindən yaza bilməzdim. Amma əgər yazıçı Allahı, dini yox, məhz Allahı sineqoqdan, kilsədən, məsciddən gələn ehkam kimi yox, öz içindən gələn səs kimi duyursa, bunu təqdir edirəm. Və bütün böyük ədəbiyyat sözün geniş mənasında Allah axtarıcılığı üzərində durur. Dostoyevskinin “Cinayət və cəza”sınnın finalında adam öldürdüyünə Raskolnikov Sibirə göndərilir, onun ardınca isə əlində “İncil” tutan Sonya Marmeladova gedir. Raskolnikov cinayətini özü boynuna almış, özü özünə cəza kəsmişdi. Sibirə göndərilmək vicdanın verdiyi hökmün qarşısında toy-bayram idi. O Sibirə artıq bu günahlardan arınmış, günahlardan təmizlənmiş halda gedirdi. Və onun vicdanın dəhşətli əzablarından keçən ruhu artıq müqəddəs kitabdan önə keçmişdi. Dostoyevski bunu demək istəyirdi. Bütün böyük ədəbiyyat bunu deyir. İnsanı öz vicdanı ilə üz-üzə qoyur. Həqiqəti, Allahı, mükafatı, cəzanı özündə axtarmağa çağırır, özünüdərkə dəvət edir. Özünüdərkin sonucu isə Allaha aparır. Çünki bizim özümüz, yəni ruhumuz Allahın bir parçasıdır. Damlanı bilən dəryanı da anlamağa başlayır. Çünki dəryada olan əsas xüsusiyyətlər damlada var.

Müasir ədəbiyyatımızın ən parlaq nümunələri bu mənada Allah və həqiqət axtarıcılığına həsr olunub – İsa Muğannanın və Afaq Məsudun nəsri, Ramiz Rövşən və Vaqif Bayatlnın poeziyası. Bu axtarışlar uğurlu, ya uğursuz ola bilər. Önəmlisi axtarışların özüdür. Təəssüf ki, böyük qisim yazarlarda, xüsusən də radikal yenilikçilyə meylli bəzi gənclərdə bu axtarışları görmürəm. Və nə qədər ki, bu axtarışlar yoxdur, ciddi ədəbiyyatdan da danışmaq mümkün olmayacaq. Çünki yazıçı özünü axtaran və özünü yazan adamdır. Əgər bu axtarış yoxdursa, yazıçı özünü axtarmırsa, dərk etmirsə, öz içindəki Allaha gedib çatmırsa, bunu hökmən başqalarında axtarmalıdır. Bu isə labüd surətdə təqlidçiliyə gətirib çıxarmalıdır. Bu gün ədəbiyyatda baş alıb gedən təqlidçiliyn fundamental əsasını bunda görürəm. Məsələn, Ramiz Rövşənin, Salamın şeirlərinin orbitində nə qədər fırlanmaq olar, Həmid Herisçinin çayxana söhbətlərini nə qədər şeirə, hekayəyə, köşə yazısına, hətta romana çevirmək olar?

- “Söz” essenizdə İlahi və insani sözdən söhbət salırsınız, müxtəlif yazıçıları İlahi, müxtəlif yazıçıları da insani sözün tərənnmçüsü sayırsız. Sizcə, yazıçı insani sözlə hansı qüdrətin yiyəsidir, yaxud da insani sözlə?

- İlahi Söz sadəcə səs deyil, yaradıcı enerjidir. O iş görür. Allah “Ol” deyir və dünya olur. Yazıçının da sözü ilahi sferaya qalxmaqla yaradıcı iş görmək, real gücə çevrilmək xüsusiyyəti qazanır. Nizami bunu bilirdi, Nəsimi bunu görürdü, Füzuli buna inanırdı. İlahi söz diri sözdür. Söz yalnız ora qalxanda dirilir, yerdə qalan bütün hallarda söz ölüdür. Çünki o qatla ilişgisi olmayan sözün sadəcə cismi var, ruhu isə yoxdur. Nizamilər, nəsimilər, füzulilər ona görə daha meydana çıxmırlar. Bu gün minlərlə ölü mətnlərin meydana çıxmasının əsas səbəbini və ümumən bədii sözün, xüsusən də, şeirin tənəzzülünü bunda görürəm. Çünki nəsrlə müqayisədə şeir ilahi sferaya daha yaxındır. Çağdaş dünyada nəsrlə müqayisədə şeirin geriləməsi sözün planetar miqyasda ölümünün təzahürüdür. Və bunun qarşısıalınmaz proses olduğunu da başa düşürəm. Çünki söz ölməlidir ki, dünya dağılsın və qiyamət gerçəkləşin. Bu, ilahi hökmdür. Dünyanın yaranması sözlə bağlı olduğu kimi, dağılması da sözlə bağlı olacaq.

- “Səs” essenizdə Don Kixotu dünyanın ən böyük şairi hesab edirsiniz, amma nədənsə səbəb göstərmirsiniz?

- Şeir dünyanın ilkin, saf dövrünün, insanın uşaqlıq dövrünün dilidir. O, birbaşadır, məsumdur. Hiylə, yalan, riya ona yabançıdır. Uşaqlarda olduğu kimi. Qızıl dövrdə yalan yox idi. Kim nə düşünürdüsə, onu da danışırdı. Don Kixot bəşərin ilkin dövrünün adamıdır. Don Kixot yalan nə olduğunu bilmir. Don Kixot saqqallı uşaqdır. Don Kixot getdikcə riyakarlaşan zamana qarşıdır. Don Kixot köməksizdir, tənhadır. Ondan bir kölgə kimi əl çəkməyən Sanço belə ondan milyard işıq ili qədər uzaqdır. O anlaşılmır. O sevgisinin müqabilində təhqir görür, xeyirxahlığının qarşılığında bədxahlıqla üzləşir. Və bütün bunlar şairlərə xas olan cəhətlərdir. Söhbət əlbəttə ki, sözün həqiqi mənasında şairdən gedir. Bəyəm, yalan danışa bilmədiyi üçün dərisi soyulan Nəsimi Don Kixot deyildi? Yoxsa, 29 doqquz yaşında həyatla vidalaşan Müşfiq, Sibirə sürgün edilən Cavid Don Kixot deyildilər? Allahsızlığın dövlət ideologiyası səviyyəsinə qalxdığı sovet dönəmində on illər boyu tanrınamələr düzüb-qoşan, Allaha sevgi məktubları yazan Vaqif Bayatlıya bəs sizcə nə ad vermək olar? Bunların heç biri Xalq şairi deyildilər, əvəzində Haqq şairidirlər.

- Qızılbaş sözü tarixdən hamıya məlumdur. “Dəmirbaşlar” essenizdə isə buna antoqonist təzə bir söz yaratmısınız – dəmirbaş. Bugünki ədəbiyyatda yazarları hansı məziyyətlərinə görə dəmirbaşlara, hansı məziyyətlərinə görə qızılbaşlara bənzətmək olar?

- Qızıl çürümür, dəmir isə çürüməyə məhkumdur. Qızıl əbədiyyəti, dəmir isə faniliyi simvolizə edir. İnsana gələndə qızıl ruhun, dəmir isə cismin simvoludur. Çünki ruh qızıl kimi əbədidir, bədən isə ölümə məhkumdur. O kəsin ki, yazdıqları ölməz ruhuyla bağlıdır onu qızlılbaş, ruhsuz yazarı isə dəmirbaş sayıram. Qızılbaşın yazdıqları əbədiyyətə, dəmirbaşın yazdıqları zamana hesablanır. Qızılbaş diri, dəmirbaş ölü mətnlər yazır. Qızılbaşın yaradıcılığında ilahi sözə çıxış var, dəmirbaş yazar üçün isə göylərin qapısı bağlıdır.

- Sözü ilahi, səsi isə şeytani sayırsız, Allah “Ol” deməklə həm də səs çıxarmadımı?

- Yalnız zahiri qatda şeytan Allahın antipodudur. Əgər Allah hər şeyə qadirsirsə, o şeytanı da susdura bilər. Bəs nə üçün eləmir? Çünki şeytan özü də ilahi proqramın icraçısıdır. İlan cildinə girən İblis Həva ilə Adəmi özbaşına yoldan çıxarmamışdı. İnsan Cənnəti itridi, amma əvəzində onun idrak gözü açıldı. İnsan yerə endi və təkamül başladı. Hötenin “Faust”unda Allah tənbəl insanı oyatmaq üçün Mefistofelə göstəriş verir. Ən dərin qata gedəndə Allah və Şeytan, xeyir və şər, işıq və qaranlıq birləşir və eyni bir şeyə çevrilirlər. Hər şey bir şeydəndir. Odur ki, burdakı ziddiyyət zahiri səciyyə daşıyır. Səs sözün, şeytan isə Allahın hökmündədir. Səs sözün, şeytan isə Allahın aşağı formalarıdır. Başlanğıcda ancaq söz və Allah var və söz elə Allahdır, yaxud da Allah sözdür, yəni yaradıcı enerjidir.

- Müsahibələrinizdən birində “Söz” və “Səs” esselərindən sonra “Rəng” essenizi yazacağınızı demişdiniz. Amma nədənsə vədinizi yerinə yetirməmisiniz.

- “Söz”, “Səs”, “Dəmirbaşlar” tipli esselərimi plandankənar yazmışam. Çünki esse məqalədən fərqli olaraq bir az da bədii mətn səciyyəsi daşıyır, ilhamla bağlı olur. “Rəng” essesini də yazmaq üçün ilhamı gözləyirəm. Amma çox istəyərdim ki, “Rəng”i yazam və bu üç yazını triptixə çevirəm. Tamamlanma olsun. İkilik yarımçıqlıqdır, üç isə kamillik.

Planıma görə, bu yazı modernist şeirimizin banisi Rəsul Rzanın “Rənglər” silsiləsinə həsr olunmalıdır. Amma burda söhbət sadəcə bu silsilədən getməyəcək. Dünya mədəniyyəti tarixində rəng anlayışı, onun tarixi inkişafı, tiplərindən bəhs edəndən sonra bu silsiləyə gəlib çıxmaq istəyirəm. Amma ola bilər ki, esse tamamilə başqa cür alınsın. Ola da bilər ki, ümumən yazmayım.

- Düşüncəsinzdə qəribə paradoks var, həm Allahı belə demək olarsa tərənnüm edirsiniz, bir çox məsələləri onunla əlaqələndirirsiniz, həm də Dostoyevskinin Qiyamət günü Allahın insanı bağışlaması üçün təkcə elə Servantesin “Don Kixot”unu ona göstərmək kifayətdir fikrinə qarşı yazırsınız ki, “Günahkarı bağışlamaq günahsızı cəzalandırmaq qədər ədalətsizlikdir”. Bütün hallarda bağışlamaq lazımdır, məncə. Bu cür düşüncələrlə sanki öz dedikləriniz şübhə altına alırsız.

- Dostoyevski bu sözlərlə insanın miskinliyini, acizliyini göstərmək istəmişdi. Axı biz özümüz də yazıqları daha tez bağışlayırıq. Çünki zəfik, hisslərimiz bizi idarə edir, qəzəblənəndə də, bağışlayanda da. Yəni özümüz də yazığıq. Bizə elə gəlir ki, bağışlamaq həmişə və hər yerdə təqdirəlayiqdir. Amma bəzən bağışlamaqla da səhv etdiyimizin fərqində deyilik. Allah isə heç vaxt səhv edə bilməz. Çünki o, insani hisslərdən ucada durur, istər bağışlayanda, istərsə də cəzalandıranda. Mən bu fikri vurğulamaq istəmişəm.

- Yazılarınızda elə məqamlar var ki, təriflədiyiniz adamları ironiya ilə sonra ələ də sala bilərsiz? Niyə belə edirsiz, yoxsa öz-özünə alınır?

- Bir dəfə bu ironiya məsələsini mənə Ramiz Rövşən də deyib. Doğrudan da, bu məndə öz-özünə alınır. Mən özümü kiməsə ironiya etməyi sevməyən adam kimi tanıyıram. Hamıya, hətta layiq olmayan adama belə maksiumum hörmətlə yanaşmağa çalışıram. İstəmirəm ki, kiminsə qəlbini qırım. Amma bəzən yazı prosesində təhkiyənin öz daxili məntiqi məni ironiyaya aparır, istəmədən yazmalı oluram, sözə, fikrə xəyanət etmək istəmirəm. Elə bilirəm ki, bunu yazmasam, mətnin bütövlüyünə xələl gələ bilər. Bəzən isti-isti bunun o qədər də fərqində olmuram, üstündə müəyyən müddət keçir, yazdığımı oxuyur və fikirləşirəm ki, gərək bax bu sözü işlətməyəydim, bu cümləni yazmayaydım. Amma artıq onda gec olur.

- Şairliyi İlahi qüdrət saysanız da, daha çox nasirlərdən yazırsız?

- Şeiri nə qədər sevsəm də, özüm şeirlər poemalar yazsam da, başa düşürəm ki, zamanın yönü nəsrə doğrudur. Məsələn, Qarabağ müharibəsi haqda min şeir yazıla bilər, amma məncə, o bu mövzunun həqiqətini bir romandakı qədər özündə ehtiva edə bilməz. Digər tərəfdən isə, əvvəllər şeirdən daha çox yazırdım. Məsələn, “Yeni əsrin ibtidası”, “Kim yatmış, kim oyaq? esselərim, “Min illərin ayrıcında” adlı icmalım. Onları sadəcə kitaba daxil etməmişəm.

Görünür ki, mən də öz tənqidçi fəaliyyətimin şeir mərhələsindən nəsr mərhələsinə keçirəm.

- Tənqidçilərin maddi vəziyyətinə kömək olan hansısa yollara əl atması, sizcə, niyə birmənalı qarşılanmır?

- Məncə, tənqidçilər arasında bu sualın ən az dəxli olduğu adam mənəm. Amma bu suala dəxli olan adamları da qınamaq fikrində deyiləm. Hər kəs çalışdığı sahədən dolandığı kimi tənqidçi də öz əlinin zəhməti ilə dolanmalıdır. Niyə çəkməçi ayaqqabının altına bir mıx vurub pul qazana bilər, amma tənqidçi ömrünü həsr etdiyi peşəsinin müqabilində beş-üç manat pul qazanmamalıdır? Biz reklam dünyasında yaşayırıq və hər hansı yazıçı əsərini tənqidçi vasitəsilə reklam etmək istəyirsə, təbiidir ki, buna müəyyən maddi vəsait sərf etməlidir. Burda qəribə nə var ki? Amma bu o demək deyil ki, tənqidçi sadəcə pul xatirinə milçəkdən fil düzəltməlidir. Məncə, savadlı və istedadlı tənqidçi istənilən halda mətnin həqiqətini açıqlayır. Maddi məsələ isə bu zaman ədəbiyyat hadisəsi olmaqdan çıxıb, sırf şəxsi işə çevrilir.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2013.-2-4 fevral.-S.15.