«Yazıçı özünü obrazlarında gizlətməlidir»

Mübariz Cəfərli: «Borxesə o biri dünyanın adamı kimi baxırdım, elə bilirdim ki, o bir dəfə o dünyanı görüb, indi gördüklərini bizə danışır»

Mübariz Cəfərli kifayət qədər əsərlər yazsa da, oxucular tərəfindən az tanınır. Amma ciddi ədəbiyyat adamlarının yanında söz düşən kimi ilk xatırlananlardan biri də, məhz, o olur. Düzü, müsahibə almamışdan əvvəl mən onun iki romanını – “Bənna” və Bərpaçı”nı, bir povestini – “Əl”i oxudum və özümü yeni xəzinə kəşf etmiş səyyah kimi hiss etdim. İstər fərqli struktur, istərsə də süjet və ideya baxımından hər üç əsər son vaxtlarda Azərbaycan ədəbiyyatından oxuduğum ən qiymətli əsərlərdən biri, olsun ki, birincisi oldu. Mübariz müəllim özünü yaxşı müsahib hesab etməsə də, mən özümü yaxşı tərəfmüqabili hesab edirəm. Odur ki, söhbətimizin maraqla qarşılanacağı gümanındayam…

– “Bənna” romanında əsərin bir hissəsindən sonra yuxugörmələr başlayır və bu ümumi süjetin, əslində, mahiyyətini açacaq əsas ştrixlərdən biri olur.

– Yuxu bir çox yazıçıların dediyi kimi həyatın davamıdır. Mən də belə fikirləşirəm. Biz bunun ən yaxşı örnəklərini Xorxe Luis Borxesin hekayələrindən də oxumuşuq. Bu mənada, yuxunu hansısa uzaq və ya kənar ünsür kimi işlətməyin əleyhinəyəm, yuxu ciddi həyat həqiqətidir. Biz o yuxuları mənasız saymamalıyıq, əksinə, özümüz üçün çıxış yolu kimi istifadə etməliyik.

– Əsərlərinizdə zaman göstərilmir, sanki zaman ümumi süjetlə azdırılır. Amma müəyyən cizgilərlə zamanı müəyyən etmək olur. Bunu üsul kimi seçmisiz, yoxsa romanın ovqatından doğur?

– Sən məcbur eləyirsən ki, özümü tərifləyim (gülür). Məsələn, indi əlimi stolun kənarına sürtürəm, köntöylüyü hiss edirəm. Bədii əsərdə isə oxucu köntöylüyü hiss etməməlidir, onları süjetin içində əritməlisən, zaman gözə girməməlidir. Sadə yolla öz istədiklərini süjetin içinə yaymalısan. Bununsa müxtəlif yolları var. Üç romanımda da ayrı-ayrı ədəbi üsuldan istifadə etmişəm. Ümumi bağlılıq var amma, struktur oxşarlığı yoxdur. Mən üsluba sadiq qalmağı sevmirəm, yazıçı daim dəyişə bilməlidir. Yeni strukturlar təqdim etməlidir. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da deyəcəm. Mən Azərbaycan ədəbiyyatında “Bənna” romanımdakı kimi bir strukturla rastlaşmamışam. Həmi əsərdə cütdən təkə, təkdən cütə doğru gedilir, axırda hadisələr bir xəttə qovuşur. Əslində həyat da belədir, tamam fərqli görünən nəsnələr, məsələlər hansısa xəttə birləşir, sanki dünyanın mahiyyətində bir ümumiləşmə var. Yazıçının da məharəti həm də onu ümumiləşdirmə bacarığıdır. Bu cür ümumiləşdirmələrə biz ən çox Qonçarovun əsərlərində rast gəlirik. Yazıçının mətni açıq qalsa, da tamamlanmasa da, hansısa bir mətləb bitməlidir ki, onun ideyasını anlayasan. “Bənna” əsəri də bitmir. Amma aydınlaşır ki, bu məslə, çözüləsi məsələ deyil.

– “Bənna” romanı struktur olaraq da xoşuma gəldi. Bənna obrazı əsərə daxil olana qədər səpələnmiş, qırıq hadisələri o sanki bərpa edir, onun obrazı ilə roman sanki “təmir olunur”.

– Doğrusu, o hadisələri bənna da tam tamamlaya, sənin dilinlə desək “təmir edə”, sona çatdıra bilmir. Əslində, bənna obrazı zərgərin oğlunun fikrini tamam qarışdırır. Zərgərin övladının həqiqətləri şaxələnir və o nəyin arxasınca gedəcəyini bilmir. Əslindəsə, o bənnanın yanına müəmmaları cözmək üçün gəlmişdi. Həyatda elə həqiqətlər var ki, onları açmaq istəyəndə 10-15 sual da yanından çıxır və sənə elə gəlir ki axtarırsan, amma əslində sən həqiqətlərin burulğanında azırsan. Bu da bir həyat ştrixidir, yəni doğrunu Allahdan başqa bilən yoxdur.

Bundan başqa, bənna həm də, öz həqiqəti içində özü azır. Yaşadığını belə tam həqiqət hesab edə bilmir. Ümumiyyətlə qəfil olan şeyləri icra edən insan, o iş günah olanda özünü günahkar saymır. Sanki o işdə ağlın rolunun olmadığına görə üsyan edir.

- “Bərpaçı” romanında da süjet mahiyyətə çatana qədər ki, hadisələr sadəcə oxucunu müəmmaya, gözlənilən sirrə aparan oyuna bənzəyir mahiyyətə çatan kimi oyun bitir – mahiyyət süjetlə birləşir. Bu da romanı bir qədər ağırlaşdırır, məncə. Siz necə düşünürsüz?

- Bilmirəm, vallah yaşdan asılıdır, ya başdan asılıdır Daha heç nəyə təəccüblənmirəm. Eyni zamanda, heç kəsə həsəd da aparmıram. Hər şey mənə adi görünür. Romanın da adi süjetlə başlaması bir qədər bununla bağlıdır. Əslində, ciddi həyati dəyişikliklər adi situasiyalardan başlayır. Guya iki insanın bir-birini öldürməsi müharibəyə səbəb olur, düzünə qalsa, niyyətlər öncədən aydındır. Ona görə də adi hadisələr sonradan elə çözülməz həqiqətlərə aparıb çıxarır ki, mat-məəttəl qalırsan. Bu prinsip mənim də əsərlərimdə özünü göstərir.

– “Bərpaçı” romanında “Min bir gecə” nağıllarının strukturu duydum. Hadisələr bir-birinin içindən çxır, amma ümumi kökdən qırılmır.

– “Min bir gecə” nağılları, ümumən Şərq nağılları hamımızın sevdiyi bədii nümunələrdir. Ola bilsin ki, sən deyən oxşarlıq var, varsa da nə yaxşı. Amma onu deyə bilərəm ki, şüurlu şəkildə belə bir strukturdan yaralanmaq haqqında düşünməmişəm. İstəsək də, istəməsək də, boynumuza alsaq da, almasaq da, oxuduqlarımız bizə təsir edir. Bu qaçılmazıdır. Amma o nağıllar barədə bir söz deyə bilərəm ki, heç vaxtı o cür möhtəşəm əsərləri xalq ədəbiyyatı kimi qəbul etməmişəm. Çünki o cür gözəl bədii nümunələr yaratmaq fərdlərin işidir, xalqın yox.

– Əsərlərinizin dili çox rahat və çaparaqdır, demək olar ki, mürəkkəbliyə varmırsız.

– Bəli, elədi. Yalançı mürəkkəblik mənim işim deyil. Mənə görə, əsəri yaradan dildir. Əsərin dili oxunaqlı deyilsə, qızıl xırdalasan da, xeyri yoxdur, oxumayacaqlar. “Min bir gecə” nağıllarını dediniz, o nağılların möhtəşəmliyi hadisələr qədər də dilin gözəlliyindədir. Klassik oxucu bəyəm o nağılları oxuyanda hansısa üslub axtarırdı? Xeyr, o nəyi rahat hesab edirdisə, onu həm də sevirdi. Mürəkkəbliyi belə sadə yolla çatdırmalısan. Qaldı ki, sadəliyi bəsitliklə qarışdırmaq, bu artıq ağrılı məqamdır.

– Xalq yazıçısı Elçin sizin “Əl” povestiniz haqqınızda yazdığı “Axtarışların uğurlu bəhrəsi” məqaləsində deyir: “Təəccüb edirəm ki, nə üçün ədəbi tənqid onun yaradıcılığına layiq olduğu diqqətlə yanaşmır”. Bu cür diqqətsizlik sizi narahat etmir ki?

- Ədəbi tənqidə, kobud desək, “maya qoysam” məndən də gündə yazarlar. Amma bunu etmək mənə yaraşmaz. İnan ki tərifə ehtiyacım yoxdur.

– Amma sizin “Bərpaçı” romanınız haqqınızda Cavanşir Yusifli “Məqamı tutan roman” adlı çox dəyərli bir yazı yazmışdı.

– Bəli, dəyərli yazıdır. Qiymət bilənlər bilir, onsuz da. Yəni sənə də deyəcəyim odur ki, heç vaxtı “yazdılar, yazmadılar” kimi dərdin olmasın. Amma nə bacarırsan yaz. Ancaq deməzdim ki, qiymət verilmir. Kim lazımdırsa, o da qiymət verir.

– Yazı prosesiniz necədir, adətən, nasirlər davamlı yazmağa üstünlük verirlər.

-Elə olur ki, illərlə yazmıram, elə olur ki, aylarla yazıram, ya da oxuyuram. Seçilmiş kitabları oxuyuram. Sənə deyim ki, hay-küyə baxma, oxunası kitablar çox azdır. Əgər o kitabları tapıb oxuya bilsək, başqa kitablar bizə lazım deyil. Digər kitablar o kitabların sürətidir, əslində. Din haqqında yazılan kitabın hansı “Qurani-Kərim”dən və ya “İncil”dən yaxşı ola bilər? Heç biri.

– Romanlarınızı kitab kimi niyə çap etdirmirsiz? Ancaq “Azərbaycan” jurnalında çap olunur, vəssalam. Müsahibə vermək də istəmirdiniz.

- Əslində, müsahibə verməməyimə səbəb, yaxşı müsahib olmamağımdır. Mən ədəbiyyat barədə çox da yaxşı danışa bilmirəm. Düzü, bu gün çox yaxşı danışanlardan da saymıram özümü. Şəxsən gözümə durub ki, sən bu pərakəndə söhbətimizi neçə sistemə salacaqsan. Amma sənlə söhbət etmək xoşdur mənə. Çünki əsərləri oxumusan. Qaldı ki, romanları ona görə çap etdirmirəm ki, kitab oxuyan yoxdur. Kitab çap etdirməyə hər cür imkanım var, amma bu işin mənasızlığı məni çəkindirir. Əgər bilsəm ki, kitab çap etdirsəm, onun sənin kimi yüz oxucusu olacaq, sabah çap etdirərəm. Kim oxuyacaq, üç-beş adam. Onlar onsuz da, jurnaldan da tapıb oxuyurlar. Oxucu olmalıdır, yoxsa kitab yazıb 20-30 adam meyid başına yığışan kimi kitabın ətrafına toplaşmamalıdır. Tədbirlərə də getmirəm, nəzərə çarpmadan yaşamaq mənə xoşdur. Nə vaxt oxucu tərpənişi hiss etsəm, onda bu barədə düşünərəm. Yoxsa sən elə bilirsən ki, bu gün çap olunan, bir-birinə bağışlanan əsərləri oxuyan var?

– Hə, vəziyyət, əslində, hamıya aydındır.

– Bəs onda məni niyə məhşər ayağına çəkirsən? (gülür)

– Sizə ən çox təsir edən yazıçı kim olub?

– Məni həmişə intellektual nəsr cəlb edib. Borxesin hekayələrini çox sevirdim. Onu həm yazıçı, həm də filosof kimi oxuyurdum. Borxesə o biri dünyanın adamı kimi baxırdım, elə bilirdim ki, o bir dəfə o dünyanı görüb, indi gördüklərini bizə danışır. Erix Mariya Remark isə yazıçı kimi mənə çox təsir edib. Onun nəsr əsərlərindən çox şey öyrənmişəm. Ən əsası, ondan yazıçı soyuqluğu öyrənmişəm. Bədii əsərdə ən zəhləm gedən şey yazıçının əsərə müdaxiləsidir. Belə hallar, təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatında saysızdır. Yazıçının münasibəti gərək əsərdə nəzərə çarpmasın. Müəllif hər addımda obrazın arxasından boylanmasın, «obrazın boşqabına əlini uzatmasın». Yazıçı özünü obrazlarında gizlətməlidir.

– Amma Remark “Zəfər tağı”, “Qərb cəbhəsində yenilik yoxdur” kimi romanlarında, məncə, əsərə yetərincə müdaxilə edir. Müharibə pafosu da aydın nəzərə çarpır. Bu mənada sizinlə razı deyiləm.

– Yox, Fərid, onun əsərlərində yazıçının yox, obrazın pafosu var. Remarkın ən gözəl əsəri sayılan “Cənnətdə kölgələr” əsəri var. Oxumamısansa, mütləq tap oxu. Eləcə də, digər müharibə ilə bağlı əsərləri. Müharibə gedir, insanlar ölür, amma yazıçı hissə qapılaraq yazmır. Remark heç kəsə “əclaf” demir. Əsərdə həmin qəhrəmanı elə göstərir ki, sən özün ona “əclaf” deyirsən. Yazıçı ideyasını deməməlidir, göstərməlidir.

– Karl Qustav Yunq “Yaradıcılıq yolu” məqaləsində yazır ki, hər üç obrazdan birində yazıçıdan nəsə var, yazıçı özünü gizlədə bilməz. Remark da bu mənada, həm də öz obrazı deyildimi?

– Demirəm ki, yazıçı özünü gizlətsin, sadəcə, özünü obrazlarında göstərsin. Obrazlarda isə yazıçını birmənalı tapmaq olmur. Onda yazıçı müəmmalı və maraqlı olur.

– Mistik realizmi Cənubi Amerika ədəbiyyatının adı ilə bağlayırlar, amma rus ədəbiyyatının mistik realizmdə yazılan parlaq örnəklər kənarda qalır.

– Bəli, bu mənada Qoqolu da unutmaq olmaz. Amma, təbii ki, fərqlər də böyükdür. Amerika ədəbiyyatında mistik realizmin mistika tərəfi, rus ədəbiyyatında isə realist tərəfi daha qabarıqdır. Ona görə də, bir məsələni unutmayaq. Məsələn, ruh, əgər ruh bütün dinlərdə eyni cür izah olunsaydı, onda ruhla bağlı digər kitablara ehtiyac qalmazdı. Əslində, xalqlar, mədəniyyət müxtəlifliyi baxımdan maraqlıdır. Ədəbiyyatda da bu müxtəliflik keçərlidir.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2013.-23-25 fevral.-S.15.