Tarixi Şah Qacarın teatr tarixi

Şah Qacar - tarixi şəxsiyyətdir, heç şübhəsiz. İkili qəhrəmandır - kimlər üçün mənfi, kimlər üçün isə müsbət. Lakin, Şah Qacar hər bir zaman maraqlıdır, xüsusilə də teatr palitrasında... Beləliklə... məşhur Şah Qacar ilk dəfə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin qələmindən alınaraq, səhnəyə gətirilmişdir. Ə.Haqverdiyev aktyor Hüseyn Ərəblinskinin xahişi ilə yazdığı “Şah Qacar” faciəsində Azərbaycan səhnəsinin o zamanki vəziyyətini nəzərə alaraq qadın surəti yaratmamışdı. “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsinin tamaşaya hazırlanması 1906-cı ildə rəsmi olaraq elan olunur. Tamaşanın bütün ağırlığı üç nəfərin-H.Ərəblinski, H.Q.Sarabski və Əbülfət Vəlinin üzərinə düşür.

Tamaşanın rejissorluq işini H.Ərəblinski və Ə.Haqverdiyev özü görmüşdü. Tərtibat məsələsi çox çətin olduğu və dekor tapılmadığı üçün evlərdən xalça-palaz, paltar, qılınc-qalxan yığmışdılar. Nəhayət, böyük zəhmət və çətinlikdən sonra 1907-ci il dekabr ayının 3-də tamaşanı ilk dəfə göstərə bilmişlər. Tamaşadan əvvəl Ərəblinski böyük həyacan və qüvvə ilə çalışırdı. O, həm özü qrimlənir, həm də digər aktyorları qrimləyir, eyni zamanda səhnəni nizama salmaqla məşğul olurmuş. Sarabski ilə Əbülfət Vəli isə aktyorları geyindirirmişlər. Tamaşaya bütün biletlər qabaqcadan satılıb, qurtarıbmış. Truppa heyəti ilk tamaşadan əldə edilən qazancı tikilən paltarlara və teatr binasının kirayəsinə sərf etmişdi. Ikinci tamaşadan isə aktyorlar hərəsi 15 manat, tamaşanın hazırlanmasında əsas işi görən Ərəblinski isə 40 manat pul almışdı. “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsinin ilk tamaşası görünməmiş uğurla keçmişdi. İstər bədii tərtibatda, rejissor işində, istərsə də aktyor ifasında əhəmiyyətli cəhətlər çox olmuşdur. Xalça ilə döşənmiş arakəsmələrlə ayrılmıış otaqlar Şərq üslubuna yaxın olmaqla bərabər, həm də tamaşanın ümumi ruhu ilə bağlanırdı.

Tiflisin yandırılması səhnəsi H.Ərəblinski tərəfindən böyük məharətlə işlənmişdi. Sanki səhnə od-alov içərisində yanırmış, hətta “alovun” təsirindən tamaşaçılar canlarında elə bil istilik hiss etmişlər. Onlar rejissorun dəli olduğunu zənn edib, səhnənin doğrudan da yandığına inanmış, salonu tərk etmək istəmişdilər. Lakin sonrakı pərdədə rejissorun məharətinə inanmış, onu sürəkli alqışlarla təbrik etmişlər. Həmin səhnə yalnız tarixi həqiqəti göstərmək xatirinə qurulmayıb, tamaşaçıda inqilabi hissləri qüvvətləndirmək, nifrət hisslərini gücləndirmək məqsədi güdürdü. Iran Azərbaycanında azadlıq hərəkatının amansız surətdə, facianə şəkildə boğulması ilə bir vaxta təsadüf edən “Ağa Məhəmməd şah Qacar” tamaşasının təsir qüvvəsi güclü idi. Bu tamaşanın uğurunun əsas hissəsini qüvvətli aktyor oyunu təşkil edirdi. Sözsüz ki, tamaşada zəif və nöqsanlı aktyor ifası da vardı. Öz sözlərini bilməyən, mizanları unudan bəzi aktyorlar tamaşanın gedişinə qarışıqlıq salır, onun bədii keyfiyyətinə xələl gətirirdilər. Lakin... əsas qəhrəman Qacar surəti yüksək bədiiliklə təsvir edilmişdi. Hüseyn Ərəblinskinin ifasında bu obraz çox böyük təsir qüvvəsinə malik idi. Bir çox tarixçilərin, o cümlədən Qarabağ tarixçiləri Mirzə Camal, Mirzə Adıgözəlov və rus tarixçisi Dubrovinin yazdıqlarına görə, Ağa Məhəmməd şah boyca balaca, cılız bir adam imiş. Uzaqdan 14-15 yaşlı uşağa oxşayırmış. Sifəti tüksüz və qarışıq, eyni zamanda qorxunc və dəhşətli imiş, beli bükülmüş qoca qarını xatırladırmış. Nazik, lakin vahiməli səsi varmış. Amma iti baxışı hər kəsi çaşdırar və qorxuya salarmış. Özü demişkən, gözləri qızaran zaman vəhşiliyinin həddi-hüdudu olmazmış. Bir dəfə şəxsən özü əmri ilə çıxardılmış 7 min göz saymışdı. Aktor H.Ərəblinski obrazın daxili ideyasını ağlı ilə duyub, onu düzgün bədii şəkildə əks etdirməklə kifayətlənməmiş, tamaşaçını hərəkətlərinin doğruluğuna, ehtirasının qüvvəsinə inandırmışdı.

O, öz qrimi ilə tarixi Qacarın arıq, nazik, cansız, üzüntü ifadə edən simasını yarada bilmişdi, paltar və əlbəsələri də tarixi Qacarın zahiri surətini düzgün yaratmaq məqsədi ilə seçilmişdi. Bunlar zahiri görüntü idi. Bəs Ərəblinski Qacarı necə yaradırdı? İstər o dövrün mətbuatı, istərsə də xatirələr bu suala müsbət cavab verir. Deyirlər ki, Ərəblinski Qacar rolunda səhnəyə gələrkən camaat dəhşətə gəlirdi. Bu dəhşət hər şeydən əvvəl Qacarın-Ərəblinskinin zülmkarlığından, vəhşiliyindən, həm səhnə arxasında, həm də səhnədə etdiyi zülmlərdən doğurdu. Qacarın-H.Ərəblinskinin kinli, əsəbi, qəzəbli hərəkətləri hələ sakit dayanıb fikrə getdiyi ilk anlardan özünü büruzə verirdi. Qardaşı Cəfərqulu xanla mehriban söhbətində belə bir əsəbilik var idi. Bu əsəbilik onun fiziki şikəstliyi ilə bağlı olsa da, çox faciəvi və dəhşətli görünürdü. Hadisələr inkişaf etdikcə, Ərəblinski Qacarın müstəbidliyini artırırdı. Atasının qatili Kərim xanın sümükləri bükülmüş torbaya əlini sürtür, sanki böyük həzz duyurmuş kimi dərindən nəfəs alır, dodaqlarına acı bir təbəssüm qonur, qaşlarını oynadırdı. “Mən dünya ləzzətindən məhrumam. Göydə uçan quşlara, yerdə gəzən heyvanlara, torpaq altında məskən tutan qarışqaya müyəssər olan ləzzət mən tək padşaha müyəssər deyil. Amma hər sübh ki, yerimdən duranda ayaqlarımı Kərim xanın sümüklərinə basıram, ürəyimin yaraları yadımdan çıxır. Nadirin də sümükləri, inşallah, gələr” sözlərini elə həyacanla, ehtirasla deyərmiş ki, nəinki iştirakçılar, hətta tamaşaçılar da qorxuya düşər, bədənlərində soyuq tər axdığını hiss edərmişlər. Ərəblinski getdikcə öz hərəkətlərinin surətini artırır, sanki sifəti də qorxunc şəklə düşürdü. O, Ağa Məhəmməd şah Qacarın despotizmini incə ştrixlərlə, məharətli aktyor texnikası ilə ifa edirdi. Ərəblinskinin Qacarı, hər şeydən əvvəl, canlı bir insan idi. Fiziki cəhətdən şikəst edilmiş və bunun acığından dünyadan intiqam almağa cəhd edən Qacar-Ərəblinski həm də ağıllı, bacarıqlı döyüşçü, gözəl diplomat, tədbirli və cəsarətli bir sərkərdə idi. O, məharətli bir diplomat kimi Əli xan Əfşarın qoşun dəstəsini öz tərəfinə çəkir. “Sevimli” qardaşı Cəfərqulu xanın ölümünə fitva verən, sonra da “öz belimi sındırdım”-deyə göz yaşı axıdan Qacarın-Ərəblinskinin taxtı ölüm, qan üzərində qurulmuşdur.

Deyilənlərə görə, ölüm səhnəsini Ərəblinski xüsusi məharətlə oynayırmış. Xalq artisti M.A.Əliyev xatirlərində yazırdı ki, “H.Ərəblinski Ağa Məhəmməd şah Qacar rolunda elə tərz-hərəkət, mimika göstərirdi ki, tamaşaçını valeh edirdi. Hüseyn İranın vəhşi, cəllad hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacarı yaratdıqda üz-gözündə kin, qəzəb, qəddar, zalım bir hökmdar kimi əlində qılınc səhnədə dolaşır və tamaşaçılarda hökmdarlara, zalımlara qarşı böyük bir qəzəb, kin doğura bilirdi”. Xalq artisti Sidqi Ruhulla isə Ərəblinskinin Qacarını belə təsvir edirdi: “Ərəblinski Ağa Məhəmməd şah Qacar rolunu çox ustalıqla və məharətlə oynayırdı. Ağa Məhəmməd şah Qacar rolunu onun ən gözəl rollarından biri hesab etmək olar. O, Ağa Məhəmməd şah Qacar rolunda birinci şəkildə səhnəyə çıxarkən şəhadət barmağı kitabın arasında, fikirli bir halda ağır addımlarla pillələrdən düşür, baxışı, ədaları tamaşaçılara dərhal anladırdı ki, bu pillələrdən düşən adamın fikrində böyük bir arzu var. Onun xəyalından padşahlıq keçir”. 1908-ci il yanvar ayının 7-də “Ağa Məhəmməd şah Qacar” ikinci dəfə tamaşaçılara göstərilir. Həmin gündən 1920-ci ilədək “Ağa Məhəmməd şah Qacar”ın Bakıda göstərilən bütün tamaşalarında Qacar rolundan başqa qalan rollarda, demək olar ki, eyni aktyorlar iştirak etmişlər. 1910-cu ilin may ayında “Ağa Məhəmməd şah Qacar” yenə Tiflisdə oynanılır. Deyilənlərə əsaslansaq, həmin vaxtda imperatorun Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun rus höküməti qarşısında xidmətlərinin 50 illik yubileyi keçirilirmiş. Bu münasibətlə Tiflisə hər tərəfdən çoxlu nümayəndə gəlibmiş. Ərəblinski Azərbaycan teatr sənətini başqa xalqlara göstərmək, milli dramaturgiyamızı nümayiş etdirmək üçün bu təntənədən istifadə edir, teatr binasını icarəyə götürüb öz benefisinə “Ağa Məhəmməd şah Qacar”ı tamaşaya qoyur. Tamaşadan əvvəl Ərəblinski eşidir ki, əsərin əsas surətlərindən biri olan II İraklinin qız nəvələrindən biri Tiflisdəndir. H.Ərəblinski həmin qarının yanına gedib faciənin məzmununu ona danışır. Qadın ona tamaşaya bir bilet göndərilməsini xahiş edir. Tamaşa Tiflisdə o qədər böyük maraq oyatmışdı ki, biletlər əsər oynanılan günü saat 1-dək satılıb qurtarmışdı. Deyirlər ki, sənətini tükənməz məhəbbətlə sevən H.Ərəblinski həmin gecə Qacar rolunu qəribə bir həvəs və həyəcanla oynamış, tamaşaçılar tərəfindən arasıkəsilməyən gurultulu alqışlarla qarşılanmışdır.

Şübhəsiz ki, “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsinin istər Bakıda, istərsə də başqa şəhərlərdə göstərilən tamaşalarının bəzisi zəif olmuş, aktyor ifası, rejissor işi cəhətdən nöqsanlara yol verilmişdi. “Ağa Məhəmməd şah Qacar” tamaşasının ən ümdə xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarət idi ki, o, Azərbaycan teatrında aktyor qüvvələrinin inkişafına, yaradıcılıq cəhətdən tərəqqisinə yardım göstərirdi. Bu əsər hər bir Azərbaycan aktyoru üçün sınaq məktəbi idi. Hələ Ərəblinskinin sağlığında Ağa Məhəmməd şah rolunu öz ustadı ilə birlikdə oynayan Sidqi Ruhulla gözəl bir təcrübə məktəbi keçmiş, sonralar “Vaqif” dramında Qacar rolunu ustalıqla yaratmışdı. Görkəmli faciə ustası A.M.Şərifzadə də Ağa Məhəmməd şah Qacar rolunda öz bacarığını sınamış, bu rolda böyük uğur əldə etmişdir. Şərifzadə Ağa Məhəmməd şahın daxili aləmini real cizgilərlə, bitkin bir şəkildə yaratmışdı. Şərifzadənin Qacarı “tarixi gerçəkliklə yüksək bədiilik prinsiplərinin üzvi vəhdətini təşkil edirdi”. O, böyük ustalıqla Ağa Məhəmməd şah Qacarın mürəkkəb əhvali-ruhiyyəsini, qaniçənliyini, despotizmini gözəl və təsirli bir şəkildə açıb göstərir, tipə qarşı nifrət, qəzəb, kin təlqin edirdi. Lakin... Teatr tariximizdə Şah Qacar rolunun tarixi bununla bitmir... Biz də bu mövzunun davamını sistemləşdirərək, tarixi teatr boyalarını sizin təxəyyülünüzdə canlandırmağa çalışacağıq...

Davamı var...

Aygün Süleymanova

teatrşünas

Kaspi.- 2013.- 27-29 iyul.- S.12.