«Az halda, zövq almaq üçün oxuyuruq»

Elnarə Akimova: «Klassik ədəbiyyatla məşğul olan ədəbiyyatşünaslar enerjilərini kal çağdaşlara sərf etmək istəmirlər»

Elnarə Akimova müasir ədəbi tənqidimizin aparıcı simalarındandır. Onun tənqidi məqalələrindəki maraqlı üslub, dəqiq müşahidələr və şəksiz ki, maksimum obyektivlik həddi yüksək qiymətləndirilən keyfiyyətlərindəndir. Yaxın vaxtlarda işıq üzü görmüş “Yeni təfəkkür və ədəbi tənqid” adlı kitabında da sadalanan məziyyətlər özünü göstərməyə bilmir. Hazırda Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində çalışan Elnarə xanım doktorluq dissertasiyası üzərində işləyir. Elnarə xanımla görüşüb müasir Azərbaycan ədəbiyyatı barədə fikir mübadiləsi aparmaq şəxsən mənimçün çox maraqlı oldu.

– Tənqidi məqalələrinizi oxuyuram. Yaşar Qarayev üslubuna yaxın yazırsınız. Hətta bir dəfə dəyərli ziyalılarımızdan biri mənə demişdi ki, E.Akimovanın məqalələrini oxuyanda elə bilirəm Y.Qarayev dirilib.

– Fərid, ola bilər ki, sənin dediyin yaxınlıq Y.Qarayev tənqidinə sayğımdan və ehtiramımdan yaranıb. Hələ tələbə vaxtından müxtəlif tənqidçilərin məqalələrini oxuyurdum, Yaşar müəllimin üslubu mənə daha orijinal görünürdü. Ruhsal-mənəvi bağlılıq duyurdum özümçün. Onun obrazlı üslubu, yanaşmasındakı romantik pafos mənə zövq verirdi. Yaşar müəllimdə həmişə fikir burulğanı hiss olunurdu, yanaşma tərzi tamam yeni idi. Eyni faktı Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, yaxud Bəkir Nəbiyev də deyirdi, amma Yaşar Qarayev tamam başqa yanaşmayla, nəfəslə çatdırırdı. Amma bu oxşarlığı mən bilərəkdən etmirəm. Yəni, planlı şəkildə belə bir məqsəd qoymuram ki, Y.Qarayev kimi yazım, təbii olaraq belə alınır. Bir dəfə Tehran müəllimə də demişdim ki, qəribə bir oxşarlıq duyuram, o da demişdi ki, bundan narahat olmağa dəyməz, getdikcə özünə çıxacaqsan. Üslub düşüncənin məhsuludur, necə yazıramsa, deməli, elə də düşünürəm. Bütünlükdə isə, Y.Qarayev tənqidi bir məktəbdir. Üslub oxşar ola bilər təbii, amma bu tənqidin intellektual səviyyəsinə, zirvə məqamına yetməyimizə hələ var. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin keçirdiyi müsabiqəyə qatılmağıma da səbəb mükafatın Y.Qarayev adına olması idi. Başqa heç nə gözləmirdim.

– Ədəbi mühitdə tənqidə qarşı olan aqressiyanın səbəbi nədir?

– Yəqin ki, millət olaraq da tənqidə hazır olmamağımız, tənqidi həzm edə bilməməyimiz. Hər yazar umur ki, niyə mən tənqidi düşüncənin predmetinə çevrilmirəm, niyə mənim əsərimdən yazılmır? «Oxu zalı»nda müzakirəyə çıxarılan əsərlərin müəlliflərinə fikir verirsənmi, əksəriyyəti necə aqressiya ilə gəlirlər, necə hökm yeridirlər tənqidçilərə. Bunun günahını mən təkcə yazıçılarda yox, həm də tənqidçilərdə görürəm. Deməli, tənqid yarandığı neçə onillik boyu özünə münasibətdə şüur inqilabı yaratmağa müvəffəq olmayıb. Gah ona yüklənən ideoloji rıçaqlar, gah da özünün şüurlu etdiyi güzəştlər, şişirtmə faktları, həqiqətə deyil, imzaya xidməti tənqidi gözdən salıb.

– Bəs, tənqidin mövqeyinin möhkəmlənməsi üçün nə etmək lazımdır?

– Tənqid o zaman öz mövqeyini möhkəmləndirər ki, əvvəla öz ali missiyasından çıxış etsin, bir də ədəbiyyatın kollektiv zəkası kimi üzdə olsun. Bu gün bu sahənin bir neçə imzayla təmsil olunması ürəkaçan deyil. Ədəbiyyatın bütün digər sahələri kimi ədəbi tənqid də polifonik, çoxsəsli olmalıdır. Müəlliflərin çoxu hesab edir ki, tənqid ədəbiyyata qiymət verə bilməz. Tənqidi düşüncəni bədii-estetik düşüncədən ayrı hesab edirlər.

– «Oxu zalı»nın əsər müzakirəsində tənqidçilərə fikir bildirən müəlliflərin bəziləri əsəri doğru başa düşməməkdə tənqidçiləri qınayır. Sizcə, bu anlaşılmazlıqları yaradan əsas səbəb nədir?

– Tənqid heç də görünən kəndə bələdçilik etməməlidir. Əvvəla bu vacibdir ki, əsərin özü tənqidi dialoqa nə dərəcədə hazır olur, onu necə, hansı səviyyədə danışdıra bilir. Nəzərə alaq ki, tənqidin özü də bir dildir, əsərdir. Necə ki, müəllifin əsərə qədər keçib gəldiyi, faydalandığı bədii-estetik arsenal mövcuddu, eləcə də tənqidçinin çıxış etdiyi elmi biliklər sistemi, ədəbi-nəzəri kriteriyalar var. Rolan Bartın sonsuzluğa açılan sonsuzluq kimi nəzəri formulu var. O, mübhəm qatı, təbii ki, əgər varsa yazar özü görməyə bilər, amma tənqidçinin yanaşması, dəyərləndirməsi əsərin açılmasına bir növ köməkçi vasitədir.

– Kitabınızı çox bəyəndim, amma bircə yazınız var ki, bəyənməmişəm. O da tərcümələr barədəki yazınızdır. Sanki yazının hər cümləsində aydın-aşkar hiss olunur ki tərcümə sizin mövzunuz deyil.

– Tamamilə razıyam, doğru müşahidə etmisiniz. Həmin dövrdə poeziya haqqında yazmalı idim, işlərin çoxluğu ilə əlaqədar məruzədən imtina etməli oldum. Sonra rəhmətlik Bəkir Nəbiyev məni çağırıb dedi ki, tərcümə mövzusu boş qalıb, bu mövzunu işlə. Həm vaxt darlığı vardı, həm də bu sahədə peşəkar olmadığımdan məruzə dərin alınmadı.

– Klassik müəlliflərdən yazan tənqidçilər, ədəbi prosesdə görünmürlər. Sanki onlar elə araşdırmaçı mövqeyinə keçirlər. Sizcə, bunu səbəbi nədir?

– Elə 1990-cı illərdə ədəbi tənqiddə niyə boşluq yarandı? Çünki ədəbi tənqidlə məşğul olanların çoxu – Şirindil Alışanlı, Nizaməddin Şəmsizadə, Akif Hüseynli, Nadir Cabbarlı və b. ədəbiyyatşünaslıq sahəsinə keçdilər və orada qaldılar. Halbuki onlar 60-80-ci illərdə ədəbi tənqidin aparıcı simalarından idilər. Əslində tənqid və ədəbiyyat tarixçiliyinin ciddi sərhəddi yoxdur. Sadəcə klassik ədəbiyyatla məşğul olanların çoxu sonradan müasir ədəbiyyata müraciət etmək fikrinə düşmür.

– Buna səbəb nədir?

– Ola bilsin ki, klassik ədəbiyyatı tədqiq edən ədəbiyyatşünaslar daha kamil ədəbiyyatla məşğul olmağı üstün tuturlar, enerjilərini “kal” çağdaşlara sərf etmək istəmirlər.

– Sizcə, müasirlər çoxmu “kaldı”? (gülürük)

– Yox, sadəcə müasir yazarlar, mətnlər daha çoxdur və daha operativ, çevik yanaşma tələb edir. Biri var sən seçilmiş, zamanın ələyindən keçmiş, təsdiqini tapmış birinin yaradıcılığı haqqında yazasan, biri də var hələ ədəbi taleyi tam məlum olmayanlar, qələmə yenicə sarılan gənc barədə. Məsələn, Füzulinin, Sabirin, yaxud Mirzə Cəlilin istedadına elə adam varmı ki inanmaya? Müasir ədəbiyyatla məşğul olmaq çox çətindir. Minlərlə oxuduğun əsərin içindən üç-beş kamil ədəbiyyat nümunəsi olur, ya da olmur. Biz artıq bu işə ürcah olmuşuq, oxumaq, yenə də oxumaq. Amma çox az halda, zövq almaq üçün oxuyuruq, ya da oxuduğumuzdan həqiqi zövq alırıq. Bütün bunlar müasir ədəbiyyat mövzusunu işləməkdən çoxlarını çəkindirir.

– Əsəd Cahangirin bir neçə şairi simvolist adlandırması fikri ilə kitabınızda razı olmadığınızı bildirirsiniz. Amma şairlər haqqında yazdığınız yazıda belə görünür ki, doğrudan da, Azərbaycan şairləri simvollardan xilas ola bilmir.

– 90-cı illərdən başlayaraq bu simvolizm aktı daha da qabarıqlaşdı. Amma mən onu demirəm, biri var hansısa şairin poeziyasında özünü göstərən simvolist çalarlardan bəhs edəsən, biri də var həmin şairi hansısa “izm”in qəlibinə salıb təhlil aparasan. Bu kontekstdən yanaşanda istənilən şairi istənilən “izm”ə salıb dəyərləndirmək olar. Ümumiyyətlə, ədəbiyyata qəliblərlə yanaşmaq özünü doğrultmur. Məsələn, professor N.Şəmsizadə ədəbiyyat tarixinin dövrləşməsini bədii-fəlsəfi cərəyanlar üzrə aparmağı məqbul sayır, yaxud N.Cəfərovun ədəbiyyat tarixi konsepsiyasında XVII-XVIII əsrlər etnik möhür səciyyəsi daşıyır, ondan əvvəlki və sonrakı dövrlərə Vaqif səviyyəsindən nəzər yetirilir. Halbuki bədii fikrin tarixi-mədəni konteksti, immanent inkişaf qanunauyğunluğu var və hər şey ona nəzərən təhlil olunmalıdır.

– Feminizmlə bağlı yazınız çox əla idi. Yazıda qeyd olunur ki, qadın şairlərdə həm inqilabi feminism ruhu var, həm də şərq qadınına xas passiv romantizm. Bu onların yaradıcılığına o qədər də yaxşı təsir etmir və anlaşılmazlıq yaranır. Sizcə, bu iki ayrı-ayrı təmayüllərin bir-birini əsarətdə saxlamasının səbəbi nədir?

– Ona görə də məqalədə feminizmdən çalarlar kimi bəhs etmişdim, cərəyan kimi yox. Çünki feminizm bizdə hələ cərəyan kimi formalaşmayıb. Şərq qadınının daşıdığı mental dəyərlər var ki, onun feminist görünməsinə mane olur. Daha çox sevgi ummaq, ah-zar, göz yaşı, minor motivlər üstə köklənən şeirlər poeziyada daha qabarıqdı. Bizdə qadın kişiyə bir addım öndə yer ayırır, muskulun mövqeni daha aparıcı sayır. Həmin yazı bu istiqamətdə atılan ilk addımları dəyərləndirmək, önə çəkmək cəhdindən doğmuşdu.

– Nəsrə bu dərəcədə axın olması barədə nə düşünürsünüz?

– Nəsrə hazır olmaq lazımdır. İndi orijinal görünməyə çalışaraq deyirlər ki, niyə görə mən hekayə yazıb nəsrə keçməliyəm, elə birbaşa roman yazaram. Unudulur ki, hekayə nəsr təfəkkürünün formalaşmasında eksperimentdi. Bunu birbaşa romanda sınamaq… nəticədə bugünkü kimi zəif əsərlər meydan sulayır, əsərlər bir oxunuşla bitib qurtarır.

– Aqşinin “Unutmaq sözünün şəkli” kitabı haqda məqalə yazmısınız. Aqşinin son şeirləri barədə fikriniz necədir?

– Mənimçün Aqşin birinci kitabında şair kimi öz sözünü deyib. Onun o şeirləri qan donduran şeirlər idi. Obrazlar, metaforalar çox orijinal, poetik yaşamı fərqli idi. Sonrakı kitabı və son şeirləri Qan Turalının da yazdığı kimi fəlsəfəçiliyə meyillənib, bu hökmlərin altında hissiyyat görünmür. Yəni, şüuraltını gücü yetdiyi qədər oynada bilir, amma poetik mexanizm bütün gücü ilə işləmir.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2013.-8 mart.-S.15.