Tənqidçi şöhrət paylamır

İradə Musayeva: «Ədəbiyyat ilahi və ülvi münasibət istəyir. Medallar, qonaqlıqlar, badələr, tərif və təltiflər yox...»

İradə Əyyub qızı Musayeva Ağdam şəhərində anadan olub. BDU-nun filologiya fakültəsini bitirib. 2001-ci ildə “Vaqif Səmədoğlunun yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib. Xeyli sayda monoqrafiya, ədəbiyyatşünaslığın və müasir ədəbi prosesin həlli vacib problemlərini araşdırıb, elmi məqalələrin və tədris metodik vəsaitlərin, proqramların müəllifidir. 2002-ci ildə Aydın Məmmədov adına ədəbi tənqid mükafatına layiq görülüb. Bakı Qızlar Universitetinin tədris işləri üzrə prorektor vəzifəsində çalışır. Ailəlidir, iki övladı var.

– Tənqidi məqalələrinizdə daha çox gənclərin yaradıcılığına üstünlük verməyiniz hansısa boşluğu doldurmaqdı yoxsa?

-Ümumiyyətlə, bugünkü gündə məni ən çox kədərləndirən gəncliyimizdir. Təkcə, ədəbiyyatda deyil, bütün sahələrdə potensialını reallaşdırmaq imkanlarından məhrum olan zəif, heysiz, hərəkətsiz, "əsgərlik təhlükələri", ac qalmaq qorxusu və iş axtarmaq məşəqqəti ilə yaşayan gəncliyimiz! Üstəlik də hər addımda "bu indiki cavanlar" – istehzası ilə kompleksə saldığımız gəncliyimiz...

Ədəbiyyatımızda isə gənclərimiz nə qədər özünü sərbəst, azad göstərmək istəsə də, sən də bilirsən ki, necə "azad"dırlar. Himayədə, ünvanlı qayğı altında istədiyin məsələdən istədiyin şəkildə danışa bilmirsənsə necə azad ola bilərsən? Məlum qruplar, qurumlar, ocaqlar, yığıncaqlar, mübahisələr, qarşıdurmalar da hələ arzuladığımız ədəbi qüvvəni yetişdirə bilməyib. Çünki əlində süngü və bayraq mübarizə apardığını zənn edən və qalibiyyət gözləyən bu insanların böyük bir qəfəsə yerləşdirildiyini görməmək mümkün deyil...

Qaldı mənim gənclərin yaradıcılığına üstünlük verməyimə... Aydındır ki, bütün dövrlərdə, bütün cəmiyyətlərdə və bütün ədəbiyyatlarda inkişaf və yenilik gənclərin vasitəsilə mümkün olub. Bizim ədəbiyyatda gəncləri ona görə daha çox təqdir edirəm ki, sovet qocalarına nisbətən daha təvazökar, anlayışlı, intellektual və tənqidə dözümlüdürlər. Tənqidə dözümlü o mənada ki, obyektiv sözə reaksiyaları normal olur.

Bir də tənqidin bəzi nümayəndələri ədəbiyyatda belə demək mümkündürsə, "yayxanıb oturmuş", "kefi kök" yazarlarla, sözə inanıb yalnız sözdən yapışan gənclər arasında ayrıseçkilik salmağını qəbul edə bilmirəm. İstedadlı gənclərimiz çoxdur, ancaq onların bəxti elə gətirib ki, qələm təkcə böyük sözə yox, həm də çörəyə xidmət etmiş olur – köşə yazıları, publisistika, tərcümələr, əlavə işlər...

– Bugünkü ədəbi gənclik ümumi ədəbiyyatın fonunda hansı tendensiyanı formalaşdırır?

-Bugünkü ədəbi gəncliyin konkret hansısa tendensiya naminə yazıb-yaratdığını deməkdə çətinlik çəkirəm. Yaxşı odur ki, dünya ədəbiyyatına bələdlik, axtarışlar var. Müsbət mənada inkarçılıq, etiraz, iddia... Pis mənada isə təqlid – dünya ədəbiyyatını yamsılama halları çoxdur: süjet, obrazlar, ifadə tərzi, hətta, hadisə və macəra eyniyyətləri...

Lakin, təbii ki, gənclər ədəbiyyatın sübh səsidir, təzə, təravətli, yeniliklə dolu bir səs. Hərdən səbirlə bu səsə qulaq asmaq və reaksiya vermək lazım olur. Onda onların məsuliyyəti artır və daha ciddi yazılara imza atmalı olurlar.

– Müasir yazıların tənqidə dözümsüzlüyü əsərlərindən arxayın olmamaqları ilə bağlıdı, yoxsa ruhi vəziyyətləri ilə?

- Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidə dözümsüzlük təkcə müasir yazarlara aid deyil. Keçən əsrdə də belə olub. Bunun da səbəbi aydındır. Sovet dövründə tənqidçini ideoloji şöbələr yetişdirirdi. Tənqidçilər "ədəbi"dən daha çox "ictimai-siyasi" nəzəriyyələrlə silahlanırdılar və ideoloji diktə onu yazıçı ilə düşmən edirdi. Məsələn, Sabir Əhmədli kimi istedadlı və orijinal bir yazıçını tənqidçilər, sözün həqiqi mənasında, yandırıb tökmüşdülər. Sabir Əhmədli onun haqqında yazılan bütün tənqidlərə qarşı etinasız idi. Bu artıq tənqidə dözümsüzlük yox, qəddarlığa və riyakarlığa qarşı etiraz idi... İndi də bəzi hallarda bu cür yanaşma təkrarlanır. İndi Mərkəzi Komitə olmasa da təmənna, özünü göstərmə və s. prinsiplər tənqidi hörmətdən salır. Ancaq hal-hazırda təmənnalı təriflərdən belə demək mümkünsə, keflənən yazıçılar (Sorokin demiş "şişirdilmiş fiqurlar") da var ki, əsəri haqqında obyektiv tənqidə tab gətirə bilmir və guya saymazyana, kəskin ifadələrlə ("Azərbaycanda tənqid yoxdur", "Mən elə tənqidçi tanımıram", "Tənqidçilərin qandığı bir şey yoxdur" və s.) tənqidə laqeyd olduğunu nümayiş etdirmək istəyir...

– Sizcə, əsərlərin az oxunması, kitabların müəlliflərə az şöhrət gətirməsi, onların tənqidçilərə qarşı umacağını artırmır ki?

- Tənqidçi şöhrət paylamır. Amma yazıçının cəmiyyətə təqdim olunmasında birbaşa iştirak edir. Oxucu ilə yazıçı arasında ədəbi-intellektual əlaqəni formalaşdırır və yazıçım auditoriyasını, kontingentini maarifləndirir, onun ədəbi-estetik zövqünü yönləndirir. Əsas məsələdə bu yönləndirmədir. Əgər mən oxucunu ədəbi meyarlara yox, şəxsi münasibətlərə söykənib hansısa bir kitabın üstünə göndərəcəmsə, həm tənqidə, həm ədəbiyyata, həm də oxucuya xəyanət etmiş oluram...

– Sizcə, hansı cəhətlər Azərbaycan ədəbiyyatını natamamlıq kompleksinə sürükləyir?

- Azərbaycan ədəbiyyatı Azərbaycan xalqının və cəmiyyətinin ədəbiyyatıdır. Bugünkü Azərbaycan ədəbiyyatını yaradan, oxuyan, onun baş qəhrəmanı, prototipi kimdir? Bazar iqtisadiyyatı adlı formasiyada həyatını bazar meyarları ilə quran azərbaycanlı. Ədəbiyyatı maddidən yuxarıda (bazardan kənar) ruhi-mənəvi aləm olduğunu dərk etmədən və bu ali məqam üçün fədakarlıq göstərmədən onu inkişaf etdirmək olmaz. Ədəbiyyat, əslində elə bir ekoloji sahədir ki, yanaşmamızdakı zəhərli və zərərli tullantılar (yerlibazlıq, dostbazlıq, nəfsgirlik) orada heç nəyin cücərib böyüməsinə imkan verməyəcək. Ədəbiyyat ilahi və ülvi münasibət istəyir. Medallar, qonaqlıqlar, badələr, tərif və təltiflər yox...

– Tənqidçi kimi millilik deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?

- Məncə, ədəbiyyat bəşəri olmalıdır. Millilik də yerlibazlıq kimi bir şeydir...

– Son dövrlər Azərbaycan ədəbiyyatında bəyəndiyiniz əsərlər hansılardı və hansı məziyyətlərinə görə sizi qane edir?

- Şərif Ağayarın “Haramı”, Nərmin Kamalın “Aç mənəm”, Kərmaət Böyükçölün “Çöl” və s. bu əsərlərdə sənətkarlıq və istedad var, ən azı mütaliə prosesində həm düşünürsən, həm də zövq alırsan. Düşüncə və bədii-estetik zövq üst-üstə düşür, eyni zamanda klassik ifadə tərzində modern baxışlarını ifadə edə biliblər.

– Müasir əsərlərdə “zamansızlıq” anlayışı barədə nə deyə bilərsiniz?

– Zamansızlıq həyatımızda da müşahidə olunur, sanki hər şey təkrardır, ancaq, əslində, bizim bu darıxdırıcı zamansızlığımızı ədəbiyyat bizə unutdurmalıdır. Axı yazıçıların məlum ifadə ilə desək “xüsusi antena”sı olur və yəqin ki, həmin intuisiya ilə öz əsərlərində bizi vakuumdan çıxarmalıdırlar.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2013.-4-6 may.-S.17.