MƏN NİYƏ YAZIRAM - ESSE

Hələ lap uşaq yaşlarımdan, təxminən 6 yaşım olanda artıq bilirdim ki, mən böyüyəndə yazıçı olmalıyam. 17-24 yaşlarımda özümü bu fikirdən daşındırmağa çalışdım, amma tezliklə anladım ki, həqiqi kimliyimə qarşı çıxıram, gec-tez mən yazıçı olacaqdım və kitablar yazmağa başlayacaqdım.

Ortancıl uşaq idim və sadəcə 3 yaşım olmasına baxmayaraq içimdə 5 illik boşluq var idi, 8 yaşımdan əvvəl demək olar, atamı heç görməmişdim. Bu və digər səbəblərdən özümü bir qədər tənha hiss edirdim və çox keçmədi ki, məndə xoşagəlməz xüsusiyyətlər yaranmağa başladı, bu da mənim məktəb həyatım boyunca qeyri-populyar birisi kimi formalaşmağıma şərait yaradırdı. Tənha uşaqlara xas vərdişlərə yiyələnmişdim, hekayələr yazırdım, xəyali insanlarla danışırdım və düşünürəm ki, lap əvvəldən təcrid olunmağım və lazımınca dəyərimi almamağım ədəbi məqsədlərimin formalaşmasına mane olurdu.

Yazıb-yaratmaq qabiliyyətimin olduğunu bilirdim, xoşagəlməz faktlarla üzləşəcək qədər güclü idim və belə hesab edirəm ki, məhz bu uğursuzluqlarım qazandığım keçmişimi, şəxsi dünyamı formalaşdırdı. Hər halda uşaqlıq və gənclik illərimdə yazdıqlarım (yəni ciddi hesab etdiyim yazılarım) yarım düjün səhifə tutmazdı.

İlk poemamı 4 ya da 5 yaşımda yazmışdım, bunu mənə anam danışırdı. Mən bu barədə heç nə xatırlamıram, sadəcə bir pələng haqqında olması və pələngin "stul kimi dişləri” olduğu yadıma gəlir. Yaxşı ifadədir, ama deyəsən poema Blake’in "Tiger, Tiger” əsərindən oğurlanmışdı. 11 yaşımda 1914-1918 müharibəsi başlayanda yerli qəzetdə çap edilən vətənpərvərlik poemasını, 2 il sonra isə digəri kimi vətənpərvər ruhda olan Kitçenerin ölümünə həsr etdiyim digər poemamı yazdım. Biraz daha böyüdükdən sonra bəzən Gürcü üslubunda heç də yaxşı olmayan və adətən natamam qoyduğum "təbiət poemalarını” yazmağa başladım. Qısa hekayələr də yazmağa cəhd etdim, amma bu səylərim də uğursuzluqla nəticələndi. Bütün bunlar o illər ərzində iddialı hesab etdiyim yazılarımdır.

Bununla belə, bu müddət ərzində müəyyən mənada ədəbi fəaliyyətlə məşğul olurdum. Əvvəla sifarişlə işləyən işçi qrupu vardı və mən orada çox tez və asan yazırdım, amma bundan o qədər də zövq almırdım. Məktəb işlərindən əlavə "qafiyəli hekayələr” və yarı-komik şeirlər yazırdım, bunları o qədər tez yaza bilirdim ki, indi bu mənə çox sürətli görünür. 14 yaşımda bir həftə içində Aristofaya həsr olunmuş böyük qafiyəli pyes yazdım - həmçinin məktəb qəzetlərinin həm çap edilməsinə, həm də redaktəsinə kömək edirdim. Bu qəzetlər ağlınıza gələ biləcək ən zəif parodiya materialları idi və mən onları yazarkən indi ən ucuz jurnalistika işində qarşılaşa biləcəyim çətinlikdən belə çox az çətinlik çəkirdim. Bütün bunlarla yanaşı 15 il, bəlkə də bundan da çox müddətdə, mən bir çox müxtəlif növ ədəbi fəaliyyətlərlə məşğul oldum: özüm haqqında davamlı hekayə yazdım, bu, bir növ yalnız təxəyyüllərdə mövcud olan gündəlik idi. Düşünürəmki bunlar uşaqların və yeniyetmələrin yiyələndikləri ümumi vərdişlərdir. Kiçik yaşlarımda Robin Hood olduğumu xəyal edirdim və özümü həyəcanlı macəralar qəhrəmanı kimi təsvir edirdim, amma çox keçmədi ki hekayəm çox sərt bir şəkildə marağını itirməyə başladı və çox bəsit bir hal aldı. Hər dəqiqə: "O, qapını itələyib açdı və otağa daxil oldu. Pərdələrin arasından sızan sarı günəş şüaları üstündə mürəkkəb qabı ilə yanaşı qoyulmuş yarı-açıq kibrit qabı olan stolun üzərinə düşürdü. O, sağ əlini cibinə salıb, pəncərəyə tərəf addımladı. Küçədə bir pişik quru yarpaqlarla oynayırdı”... və s. bu kimi fikirlər ağlımda dolanırdı. Bu vərdiş 25 yaşıma qədər, ədəbi fəaliyyətlə məşğul olmadığım dövrlərə qədər davam etdi. Buna baxmayaraq, doğru ifadələri tapmaq üçün araşdırmalar etməli olurdum və edirdim, amma bu əyani cəhdləri könülsüz, məcburiyyət qarşısında qaldığımdan edirdim. Düşünürəm ki, hekayə müxtəlif yaş dövrlərində heyran olduğum yazıçıların üslublarını əks etdirir, bununla belə xatırladığım qədəriylə daim eyni təsviri keyfiyyətə malik olub. 16 yaşım olanda birdən sadə sözləri əyləncəli etməyin yolunu kəşf etdim, yəni səslənməsi və söz birləşmələri və s. Məs: " Paradise Lost”-dan iki misra:

və oo çətinliklə və ağır zəhmətlə

Davam etdi: çətinlikə və əziyyətlə oo

İndi mənə maraqlı gəlməsə də bir zamanlar buna gülməkdən onurğa sümüyüm yerindən oynayırdı, "o” yerinə "oo” deyə tələffüz etmək isə ayrı bir zövq verirdi. Əşyaları təsvir etmə ehtiyacına gəldikdə isə mən artıq bu barədə hər şeyi bilirdim. Mənim nə cür kitablar yazmaq istədiyim aydın idi, ancaq o zaman heç kim deməzdi ki, belə bir kitab yazmaq istəyinə düşərəm. Bədbin sonluqlu, təsvirlərlə və müqayisələrlə, pəmbə çalarlı səhnələrlə zəngin böyük naturalistik romanlar yazmaq istəyirdim. Əslində, 30 yaşımda tamamladığım, lakin, uzun müddətdən sonra layihələşdirdiyim "Burmese Days” (Birma günləri) adlı ilk romanım məhz bu tipli bir kitab idi.

Heç kim yazıçının ilkin fəaliyyətləri ilə bağlı məlumatı olmadan onun motivlərini dəyərləndirə bilməz, elə buna görə də sizə bu məlumatları verirəm. Onun əsas düşüncə tərzi yaşadığı dövrlə müəyyənləşir, ən azından bizim kimi həyəcanlı, inqilabi dövrlərdə yaşayan insanlarda belə olur, amma hər şeydən əvvəl yazmaq üçün onda heç vaxt tərk edə bilməyəcəyi emosional yanaşma tərzi olmalıdır. Şübhəsizki, hisslərini ələ almaq, qeyri-yetkinlik dövründə, ömrünün hansısa axmaq çağında ilişib qalmaqdan çəkinmək onun işidir, amma əgər bütövlükdə ona stimul verən ilkin təsirlərdən qaçmağa çalışsa, yazmağa olan həvəsini itirəcək. Düşünürəm ki, gəlir əldə etməkdən əlavə yazmaq üçün 4 əsas səbəb var. Onlar hər bir yazıçı üçün müxtəlif yerlərdə dururlar və bu tənasüb zaman-zaman yazıçının yaşadığı mühitdən asılı olaraq dəyişir. Səbəblər bunlardır:

(I) Həqiqi eqoizm. Ağıllı görünmək istəyi, haqqında danışılması, öldükdən sonra xatırlanması, uşaqlıqda sizə etinasız yanaşanlardan intiqam almaq və sair və ilaxır. Bunun güclü bir səbəb olduğunu danmaq əsl cəfəngiyyatdır. Yazıçıların bu xüsusiyyəti alim, rəssam, siyasətçi, vəkil, əsgər və uğurlu biznesmenlərdə, bir sözlə cəmiyyətin bütün yüksək təbəqələrinə xas insanlarda olur. İnsanların əksəriyyəti kəskin eqoist sayılmırlar. 30 yaşından sonra demək olar ki, tamamilə özlərinin də bir şəxsiyyət olduqlarını unudurlar və əsasən başqaları üçün yaşamağa, ya da, ancaq işləriylə məşğul olmağa başlayırlar. Bundan əlavə yalnız istedadlı, inadcıl insanların olduğu bir toplum da var ki, bu insanlar ölənədək sadəcə öz həyatlarını yaşayırlar. Yazıçılar da məhz bu sinfə mənsubdur. Və mən deyərdim ki, əsl yazıçılar gəlirlə daha az maraqlanmalarına baxmayaraq, jurnalistlərdən daha lovğa, xudbin, eqoist olurlar.

(II) Estetik zövq. Xarici aləmin, həmçinin, sözlərin, onların düzgün quruluşunun gözəlliyi. Bir səsin digərinə təsir etməsinin, güclü bir nəsr əsərinin və gözəl bir hekayənin verdiyi zövq. İnsanın dəyərli hesab etdiyi və qaçırılmamalı olduğunu düşündüyü təəssüratlarını kiminləsə bölüşmək istəyi. Bir çox yazıçılarda estetik zövq çox zəifdir, amma hətta dərslik və ya pamphlet yazarlarının belə sevimli söz və ifadələri olmalıdır. Dəmiryol bələdçisi kitablarından biraz yüksək səviyyədə olan bütün kitablarda belə estetik düşüncə vardır.

(III) Tarixi stimul. Varlıqları olduğu kimi görmək istəyi, faktları aşkarlamaq və onları insanların istifadəsi üçün saxlamaq.

(IV) Siyasi məqsəd. – "Siyasi” sözünün mümkün qədər geniş mənada işlənməsi. Dünyanı müəyyən bir istiqamətdə yönləndirmək arzusu, xalqları bir-biri ilə mübarizə aparmaqdan çəkindirmək. Hər şeydən öncə elə bir kitab yoxdur ki, ordada siyasi qərəzlilik olmasın. Sənətin siyasətlə əlaqəsi olmaması fikri elə özü də bir siyasi düşüncədir.

Aydın görünür ki, bu fərqli impulslar bir-biri ilə necə ziddiyyət təşkil edir və zamanına görə insandan-insana dəyişir. Yetkinlik dövrümün ilk illərində mənə görə ilk 3 motiv 4-cüdən üstün idi. Durğunluq dövründə ibarəli, ya da sadəcə təsvirli kitablar yaza və bununla siyasi bağlılıqdan tamamilə uzaq ola bilərdim. Bununla sadəcə bir publisist olmaqla kifayətlənərdim. Beş ilimi mənə uyğun olmayan işə sərf etdikdən sonra (Burmada, Hindistan Dövlət Baş Polis idarəsində) uğursuzluqla üzləşdim və səfalət məni cənginə almağa başladı. Bu mənim hakimiyyətə olan nifrətimi ikiyə qatladı və ilk dəfə işçi siniflərinin mövcudluğunu bu zaman anladım, Burmada işləməklə imperializm barədə bəzi anlayışları dərk etməyə müvəffəq oldum, amma bu təcrübələrim məni müəyyən siyasi istiqamətlərə yönləndirməyə kifayət etmirdi. Sonra Hitler dövrü gəldi, ardınca Vətəndaş Müharibəsi... 1935-ci ilin sonlarına qədər hələ də bir qərar qəbul edə bilməmişdim. Həmin dövrdə bu qərarsızlığım barədə bir şeir yazmışdım.

Xoşbəxt bir keşiş olmaq istərdim

Təxminən iki yüz il bundan əqdəm

Əbədi həyat vəd edərdim

Və bir də bağçamda ağaclarımı izləyərdim.

Təəssuf ki, bədbəxtlikdən

Möhtəşəm cənnəti buraxdım əldən

Saç-baş bir-birinə qarışıb bənizimdə

Ruhanilərsə tər-təmiz gəzir hər yerdə

Hələ də vaxtımız yaxşı keçirdi,

Həmişə əfv edir, bağışlayırdıq

Çiçək açmış ağacları hərdən seyr edir,

Qəmli fikirlərdən uzaqlaşırdıq.

İndi lazımsız görünən şadyanalıqları

O zaman əldə etmək həvəsindəydik

Alma ağacında yaşıl alacəhrə

Bütün düşmənləri salırdı lərzəyə

Xəyala dalmaq belə yasaq edilmiş,

arzuları ya məhv edir, ya da gizlədirdik

Atlar da sanki poladdan imiş

Pəzəvəng kişilər onları minərmiş.

Bəxti gətirməyən bir insanam mən

Hərəmxanasız hərəmağasıyam mən

Keşiş ya komissar deyə düşünərəkdən

Yucin Aram kimi sürünməkdəyəm mən

İspan Müharibəsi və 1936-37ci illərdəki digər hadisələr hər şeyi dəyişdirdi və mən artıq hansı mövqedə durmalı olduğumu bilirdim. 1936-cı ildən bəri yazdığım bütün yazılarım dolayı və ya birbaşa totalitarizmin əleyhinə, demokratizmin lehinə olmuşdur. Bu mövzular barədə yazmaq şansını əldən vermək mənə axmaqca görünür. Hamı bu və ya digər şəkildə hansı mövqedən çıxış etməsi barədə yazırdı. İnsan nə qədər siysi cəhətdən qeyri-obyektiv olursa, onun etik və intellektual toxunumazlığının əldən alınması şansı artır.

Ötən on il ərzində ən çox görmək istədiyim iş siyasəti ədəbiyyata qatmaq idi. Buna məni sövq edən insanların kor-koranə sədaqətliliyi və ədalətsizlik idi. Mən hər hansı bir kitabı yazmağa başlayanda öz-özümə demirəm ki: "Mən incəsənət nümunəsi yaradıram. Bunu hansısa faktın üstünü açmaq və ya anlaşılmazlıqlara son qoymaq üçün yazıram”. Məni narahat edən əsas məsələ isə oxucu kütləsinin diqqətini bu yazılara cəlb etmək idi. Amma nəinki kitab, heç iri həcmli jurnal məqaləsi belə yaza bilmədim.

Məndə hansı motivlərin daha güclü olduğunu deyə bilmərəm, amma ən azından hansının izlənilməyə dəyər olduğunu bilirəm. Geri dönüb keçmişimə baxdıqda isə bir daim həyat işığı bəxş etməyən, lazımsız, bir sözlə mənasız kitablar yazmağımın səbəbini bir siyasi məqsədimin olmamasında görürəm.

1946

SON

Tərcümə: Elmira Quliyeva

Kult.az

Kaspi.-2013.-11-13 may.-S.22.