O, həm də ədəbiyyatşünas alim idi

20-ci yüzilliyin əvvəllərində yaşayıb-yaradan ziyalılarımızın böyük əksəriyyəti xalqı maarifləndirmək, milli azadlığına qovuşdurmaq kimi müqəddəs ideologiyanı həyata keçirmək üçün çox çətinliklərə sinə gərməklə istəklərinə nail olaraq, ölkədə azad, demokratik dövlətin əsasını qoydular. Ona görə də illər, əsrlər keçsə də onların bu böyük xidmətləri, mübarizələri Azərbaycan xalqı tərəfindən unudulmur. Əksinə böyük ehtiramla, xoş duyğularla yad edilir. Xalqın bu ziyalı oğulları öz sözlərini, fikirlərini, arzu və istəklərini məhz milli demokratik sözün vasitəsilə xalqa çatdırdılar. Heç də təsadüfü deyil ki, bu ziyalıların istər siyasi, istərsə də ədəbi fəaliyyəti bu günümüz üçün də aktualdır, əhəmiyyətlidir.

Belə əhəmiyyətli, aktual, siyasi və ədəbi irsə malik olan ziyalılarımızdan biri də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin liderlərindən olan, siyasi-ictimai xadim, dövrünün tanınmış jurnalisti, publisisti, yazıçısı və ədəbiyyatşünas alimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. Onun ədəbi-bədii irsi zənginliyi, əhatəliliyi və çoxcəhətliliyi ilə diqqəti hər zaman özünə cəlb edib.

Bildiyimiz kimi, Azərbaycanın ictimai-siyasi ədəbi-mədəni mühitin də görkəmli rol oynayan, özünəməxsus yaradıcılıq irsi qoyan M.Ə.Rəsulzadənin həyat və yaradıcılıq yolunun öyrənilməsinə və təbliğ edilməsinə uzun illər ciddi yasaqlar qoyulmuşdur. Ona görə bu qüdrətli fikir dühasının yaradıcılıq dünyası Azərbaycan ədəbi ictimaiyyəti üçün qaranlıq qalmışdır. Lakin, 1990-cı illərin əvvəlləri yenidən xalqımız müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bu irsə qayıdış özünü büruzə verdi. Azərbaycan xalqı onu yalnız bir siyasi-ictimai xadim kimi deyil, həm də istedadlı bir yazıçı, ədəbiyyatşünas alim kimi tanıdı. Janrından asılı olmayaraq qələmə aldığı hər bir yazısında müəllifin mükəmməl biliyi, fitri istedadı, dünyagörüşü, həyata baxış tərzi bir qələm əhli kimi onu oxucusuna sevdirib. Bu idi onun yaradıcılığının əsas qayəsi. Ona görə də bu irs ölməz və həmişəyaşardır.

İlk qələm təcrübəsi də göstərir ki, o bədii yaradıcılığa da öz ideya baxışlarını yaymaq, təbliğ etmək üçün gəlmişdir. “Ədibin bədii irsi ilə tanış olarkən bəlli olur ki, o, bədii yaradıcılıqla ardıcıl, sistemli məşğul olmamışdır. Bununla belə, ictimai ruhuna və siqlətinə görə onun bədii əsərləri zəngin və mürəkkəb yaradıcılığının mühüm bir qolunu təşkil etməkdədir”. Sözsüz ki, siyasi-publisistik və elmi-nəzəri fəaliyyəti ilə müqayisədə M.Ə.Rəsulzadənin bədii yaradıcılığı ədəbiyyat tarixində davamlı mövqeyə və ədəbi məktəb qoyacaq səviyyəyə malik deyildir. Lakin o, XX əsrin əvvəllərində özünün bədii yaradıcılığı ilə “Azərbaycan ədəbiyyatında milli azadlıq mövzusunun əsasını qoymuş, qarşı tərəfdən isə ədəbiyyatın bu özül üzərində ucalmasına təsir göstərmişdir” .

Doğrudur rəsulzadəşünaslar M.Ə.Rəsulzadəni əsasən siyasi xadim kimi tədqiq edərək təqdim edirlər. Lakin onun ədəbi-bədii yaradıcılığı da yetərincə maraqlı və orijinaldır. Az da olsa bəzi tədqiqatçılar onun Azərbaycan ədəbiyyatındakı, yeri, rolu, mövqeyi haqqında da bir-birindən maraqlı rəylər, fikirlər söyləməklə yanaşı onun yazıcılıq, ədəbi-tənqidçilik fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirlər.

“Ədəbiyyatı millətin ruhunu əks etdirən gözəl ayna” adlandıran M.Ə.Rəsulzadə “İqbal” qəzetinin 10 oktyabr 1913-cü il tarixli sayında “Tənqidə ehtiyac var” sərlövhəli məqaləsində ədəbiyyatın xalq arasında geniş yayılmasını, onun kütləyə təsiri və nüfuzunu, doğru yol göstərəni olduğunu söyləyirdi: “Ədəbiyyat bir millətin rüşd (doğru yola getmək) və buluğunu (yetkinlik) göstərir və həyati-ictimaiyyəsini təsvir qılar bir ayinə olduğu kimi, eyni zamanda o millətin tərəqqisinə də xidmət eləməklə müvəzzəfdir”.

“Ədəbiyyat rəhbərdir” söyləyən M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi, elmi, siyasi fəaliyyəti ilə tanış olarkən bəlli oldu ki, o ədəbiyyatla mütəmadi məşğul olmasa da bu sahəyə də meyl edərək hər an onu diqqət mərkəzində saxlayıb. Ədib ədəbiyyatın inkişafı üçün sağlam tənqidə üstünlük verərək yazırdı: “Ədəbiyyat rəhbərdir. Rəhbərin nöqsanı rəhroviarın (həqiqət yolunu tutan) xüsraninə (nöqsan, günah) mövcud olur. Buna görə də mütəmaddin millətlərdə ədəbiyyat həyatın bütün vəqəələrini tənqid etdiyi kimi özünü də tənqid edər. Çünki özü də həyatın bir vəqəsidir. İnsanlara tənqidi-nəfs öyrədən ədəbiyyat özünü tənqid etməsə idi alimi-biəməl məqamında qalar idi”.

Çoxşaxəli və çoxsahəli yaradıcılığa malik olan M.Ə.Rəsulzadə qələmini ədəbi-tənqidi və ədəbiyyatşünaslığın da bir çox janrlarında sınamışdır. Onun qələmində ədəbi-tənqid və ədəbiyyatşünaslıq bədii yaradıcılığında olduğu kimi Azərbaycan istiqlaliyyəti probleminə yönəldilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı ədibin digər əsərləri də var ki, onlar bu gündə ədəbiyyatşünaslarımız tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Məsələn, “Azərbaycan şairi Nizami”, “Azərbaycan kültür gələnəkləri”, “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Çağdaş Azərbaycan tarixi” və s. əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının, ədəbi mühitinin ümumi mənzərəsini çox gözəl, obyektiv və ətraflı canlandırmaqla yanaşı klassiklərin ədəbi mövqeyini müəyyənləşdirir. Müəllif bu əsərlərində Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən olan dahi N.Gəncəvi, M.F.Axundzadə, M.Cəlil, M.Ə.Sabir və başqalarının yaradıcılığı, Azərbaycan ədəbiyyatındakı rolu haqqında geniş məlumat verib. C.Məmmədquluzadə yaradıcılığına yüksək qiymət verən ədib onun “Ölülər” pyesini “Azərbaycan satirik ədəbiyyatının şah əsəri” adlandırırdı.

1903-cü ildən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsinə qədərki dövrdə daha çox ədəbi-tənqidi, siyasi-publisistik məzmunlu məqalələrə üstünlük verən ədib xalqın mədəni inkişafında, milli istiqlalın təbliğində ədəbiyyatın misilsiz rol oynadığını dönə-dönə bildirirdi. Ona görə də prof. Ş.Hüseynov bu zəngin irs haqqında belə deyir: “Milli istiqlal hərəkatımızın lideri, türk və islam dünyasında ilk həqiqi demokratik cümhuriyyətin yaradılması işinə və fəaliyyətinə başçlıq etmiş, görkəmli dövlət və siyasət xadimi, istedadlı qələm əhli olan M.Ə.Rəsulzadənin həm siyasi, həm də bədii irsi bu gün müstəqil dövlətimizi, gənc cümhuriyyətimizi qoruyub saxlamaq üçün çox aktual və əhəmiyyətlidir. Bax elə buna görə ədibin irsi bütövlüklə tədqiqata cəlb edilərək gənclərə tədqiq, təbliğ edilməlidir”.

Azərbaycan istiqlal tarixində müstəsna xidmətləri olan, xalqımızın böyük oğlu M.Ə.Rəsulzadə irsinin yeni təfəkkür işığında, ciddi, obyektiv və sistemli şəkildə araşdırılması bu günün elmi-nəzəri fikri qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir. Müstəqilliyimizin yenidən bərpa edilməsi nəticəsində ədibin hər tərəfli fəaliyyəti o cümlədən yaradıcılıq fəaliyyəti də obyektiv olaraq tədqiqata cəlb edilmişdir. Müəllifin bu mövzuda tərcümə etdiyi digər bir sevimli əsəri də fransız yazıçısı Alfons Dodenin “Sonuncu dərs” hekayəsidir. Almaniyanın Parisi istilası əleyhinə yazılmış olan hekayədə Fransa xalqının istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəsi, qələbəyə inamı öz bədii əksini tapmışdır. Lermontovun “İsmayıl bəy” poemasında olduğu kimi burada azadlıq ruhunun gücü böyük mütəfəkkirin diqqətini özünə çəkdiyindən o, əsəri ana dilində səsləndirməyi məqsədəuyğun hesab etmişdir.

Mətbuatdan bizə bəllidir ki, M.Ə.Rəsulzadə XX əsrin əvvəllərində bir necə il İranın müxtəlif şəhərlərində yaşamış, oranın siyasi-ictimai hadisələri, ədəbi mühiti ilə yaxından tanış olmuşdur. Hələ 1909 –cu ildə “Tərəqqi” qəzetinin Bakı müxbiri kimi bir müddət İranın əksər şəhərlərində olaraq ətrafda baş verən hadisələrə jurnalist, publisist gözüilə baxmış, hadisələrə bir siyasətçi kimi yanaşmış və bir-birindən maraqlı məqalələr yazaraq qəzetə göndərmişdir. 1911-ci ildə isə M.Ə. Rəsulzadə İranda “İrani-növ” qəzetinin çapına nail olur. Bu zaman İranda baş verən hər bir hadisə haqqında yetərincə məlumat əldə edən ədib şah dövründə xalqın, sadə, zəhmətkeş insanların necə ağır şərəaitdə yaşamasının şahidi olub.

Ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığına diqqət yetirəndə şahidi oluruq ki, onun bir çox publisistik yazıları da kəskin süjetinə, formasına, yazı tərzinə görə bədii əsəri xatırladır və bunların müəyyən qismi qeyd-şərtsiz nəsr nümunəsi kimi qəbul edilir. Heç də təsadüfü deyil ki, bu xüsusiyyətləri əsas tutan bəzi tədqiqatçıların yazılarında “M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mühacirət nəsrinin aparıcı şəxsiyyəti kimi təqdim olunur”. Bu da ondan irəli gəlir ki, müəllif əsərlərinin janrlarını müəyyənləşdirməyə o qədər də meyl göstərməmişdir. Ona görə də müəllifin bir çox əsərləri yanlış olaraq publisistik əsər kimi təqdim edilməyə başlamış və yaxud da bu istiqamətdə sistemli qeydlər aparmışdır.

Bir faktı da qeyd edək ki, bir necə əcnəbi dilə mükəmməl sahib olan M.Ə. Rəsulzadə həm də tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuşdur. Rus, polyak, fransız, türk, alman, fars dillərini bilən ədibin tərcümə yaradıcılığı da geniş və rəhgarəngdir. Avropada mühacirət dövründə müəllif bu dillərin köməyi ilə dövrü mətbuatda müntəzəm çıxışlar etmiş və klassiklərdən tərcümələr edərək yaradıcılığını daha da zənginləşdirmişdir.

Ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin tərcümə yaradıcılığında bədii ədəbiyyat əsas və aparıcı rol oynayır. Belə ki, bu istiqamətdəki fəaliyyəti L.Tolstoy, M.Lermontov, A.Krılov, Ə.Oirdovsi, A.Dode, A.Blüm, C.Əfqani kimi ədiblərin fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Səciyyəvi haldır ki, ədəbi yaradıcılığının digər sahələrində olduğu kimi burada da məqsədyönlü hərəkət edən müəllif tərcüməyə tərcümə xatirinə yanaşmamışdır. O, heç də təsadüfi əsərləri dilimizə çevirməmişdir. Əksinə elə müəlliflərin yaradıcılıqlarına müraciət etmişdir ki, onların əsərləri azadlıq ruhu, İstiqlal məfkurəsi ilə zəngindir. Bu Azərbaycanda və bütün Qafqazda yüksələn istiqlal hərəkatına kömək və istiqlalçılıq məfkurəsini təbliğ etmək məqsədi güdürdü. Əsərdəki azadlıq ruhunun, istiqlal mübarizəsinin gücü böyük mütəfəkkirin diqqətini özünə çəkdiyindən o, əsəri sevə-sevə tərcümə etmiş və onun istiqlal mübarizəsində böyük rol oynayacağını qeyd etmişdir.

Ədib “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasını yazarkən də əvvəlcə əsərə daxil etdiyi farsca poetik parçaların türkcə sətri tərcüməsini vermiş, lakin tədqiqat üzərində işini davam etdirərkən sətri tərcümələri poetik tərcüməyə çevrə bilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin bu diqqətəlayiq tərcümələri “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasının sonunda “Nizamidən çevirmələr” bölməsində verilmişdir.

Bildiyimiz kimi, M.Ə.Rəsulzadə 20-ci yüzilliyin ilk on illiyində ədəbi aləmə gəlmiş və ilk çıxışlarını dövrü mətbuatda etmişdir. Daha çox “Hümmət”, “Təkamül”, “Tərəqqi”, “Həqiqət”, “Yoldaş”, “İrşad”, “İqbal”, “Tazə həyat”, “Səda”, “Milli birlik”, “Dirilik”, “Açıq söz”, “İstiqlal”, “Qurtuluş”, “Azərbaycan” və s. qəzet və jurnallarda müxtəlif janrda yüzlərlə yazıları çap olunmuşdur. Lakin bununla yanaşı elə həmin dövrü mətbuatda ədəbi-bədii janrda yazdığı yazılarını da ilk olaraq bu mətbuat orqanlarında dərc etdirərək oxucularının ixtiyarına vermişdir. Deməli dövrü mətbuat onun yalnız jurnalist, publisist kimi deyil həm də, bir yazıçı, ədəbiyyatşünas alim kimi yetişməsində, tanınmasında çox mühüm rol oynamışdır.

Ona görə də tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, “M.Ə.Rəsulzadənin yaradıclığının ən zəngin qolunu nəzəri-estetik, ədəbi-tənqidi və ədəbiyyatşünaslıqla bağlı olan araşdırmaları təşkil edir. Böyük mürəfəkkirin yaradıcılığının digər sahələri kimi bu qolu da indiyə kimi hər hansı şəkildə tədqiqat obyektinə çevrilmədiyi üçün öyrənilməmiş qalmışdır. Bu isə milli ədəbi-estetik fikirdə müəyyən təbii boşluğun yaranmasına, bu və ya digər məsələlərlə bağlı birtərəfli hökm və qənaətlərin meydana gəlməsinə imkan vermişdir”.

Qələmini ədəbiyyatşünaslığın bir çox janrlarında sınamış müəllif hər bir janrda Azərbaycan istiqlaliyyəti probleminə toxunmuşdur. İstər doğma vətənində, istərsə də mühacirətdə Azərbaycanı tanıtmaq, təbliğ etmək, onun çoxəsrlik mədəniyyətini üzə çıxarmaq, araşdırmaq, bir sözlə mənsub olduğu məmləkətin varlığını, mövcudluğunu təsdiq etmək fikrilə qələm çalmışdır. Elə buna görə də “M.Ə. Rəsulzadənin ictimai-siyasi mövzulu elə ciddi bir əsəri yoxdur ki, bu və ya digər dərəcədə ədəbiyyatşünaslıqla bağlanmasın, eyni zamanda, buna qarşılıq elə bir ədəbiyyatşünaslıq əsəri də yoxdur ki, orada Azərbaycan istiqlalı problemi qoyulmasın”.

Ədəbi aləmdə sağlam tənqidə hər an yaxşı münasibətlə yanaşan müəllif hələ 1906-cı ildə yazırdı ki: “tənqidsiz heç bir sənət, heç bir millət tərəqqi etməmişdir” deyərək sağlam tənqidə üstünlük verirdi. Bu fikir müəllifin yaradıcılığında sadəcə tezis olaraq qalmamışdır. O, istər bədii, istərsə də siyasi fəaliyyətini bu zəmində kökləmiş və sona kimi də buna sadiq qalmışdır.

M.Ə.Rəsulzadə tədqiqat əsərlərində Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin tənqidi və təbliği məsələsinə istiqlal uğrunda mübarizə qədər böyük əhəmiyyət verirdi. Öz doğma vətənindən mühacir etməyə məcbur qalan ədib sonralar da ədəbi proseslə daim bağlı olmuş, Türk Ensiklopediyası, Türk Dil Qurumu ilə yaxından əlaqə saxlamışdır. Ona görə də ədib ədəbi-estetik və nəzəri-mədəni görüşlərini başlıca olaraq “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Əsrimizin Səyavuşu”, “Azərbaycan kültür gələnəkləri”, “Azərbaycan şairi Nizami” kimi nisbətən irihəcimli monoqrafik tədqiqatlarda əks etdirmişdir. Müəllifin türk, alman, fransız, ingilis, polyak, rumun, rus, fars və başqa dillərdə çap olunmuş tarixi-siyasi mövzulu 30-dan çox kitabını və yüzlərlə məqalələrini ədəbiyyatşünaslıqla bağlayan xətlər güclüdür.

M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi-nəzəri məqalələrinə gəldikdə isə bunlar da mövzusuna görə müxtəlif və rəngarəngdir. Belə ki, məqalələrin bir qismində ümumi kültüroloji, ədəbiyyat və siyasət məsələlərindən bəhs edilir; ikinci bir qismi klassik və çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı nümunələrinə, yaxud ədəbiyyatımızın müxtəlif problemlərinə həsr olunub. Həmin məqalələrin üçüncü qismində folklor, dördüncü qismində Güney Azərbaycan ədəbiyyatı və mühacirət ədəbiyyatı tədqiq edilmişdir. Ədibin məqalələrinin mühüm bir hissəsini sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında milli kökdən uzaqlaşma meyllərinin, ruslaşdırma siyasətinin tənqidi təşkil edir. Bütün bu sadaladığımız faktlar bir daha sübut edir ki, M.Ə.Rəsulzadə ədəbi mühitdə də sağlam tənqidi hər an əsas götürmüşdür.

Bunun üçün müəllifin ədəbi aləmə gəlişinin ilk illərinə diqqət yetirmək yerinə düşərdi. Belə ki, ədib hələ ilk mətbu yazılarında milli mədəniyyətin formalaşması prosesini xalqın maariflənməsi və məktəblərin milliləşdirilməsi məsələlərindən ayrı tutmurdu. O, çarizmin bu sahədə müsəlmanlara qarşı tutduğu ədalətsiz mövqeyi tənqid edirdi. “Məktəb və mədrəsə” adlı silsilə məqalələrində bu problemi daha qabarıq şəkildə qoyur və həlli yollarını göstərirdi. Elə ona görə də müəllif Qafqaz Maarif müdiri Rodolev cənablarına məhz antimilli mövqeyinə görə rişxəndlə yanaşır və tənqid edirdi.

Müəllifin bu məqaləsi ilə tanış olarkən şahidi oluruq ki, müəllif fikirlərini sadə və acıq şəkildə oxucularına çatdıraraq onları milli məsələdə daha diqqətli olmağa səsləyir. Ədib həmin məqalədə iddia edirdi ki, başlıca olaraq türk-tatar qövümünə mənsub olan Rusiya müsəlmanlarının milli mədəniyyətini formalaşdırmaq, ümumiyyətlə, bu sahədə nəyə isə nail olmaqdan ötrü aralarındakı birliyin zərurətini dərk etməlidirlər. O, türk xalqlarının vahid mədəniyyətə malik olduğunu iddia edir, aralarındakı ümumi, aparıcı məqamların qabardılmasına, inkişaf etdirilməsinə tərəfdar çıxırdı.

Müəllif istər vətəndə yazıb-yaradarkən, istərsə də mühacirətdə olarkən bu fikirlərinə sadiq qalmış və mətbuat, ədəbiyyat vasitəsilə hər an bunları təbliğ etmiş, qələm, məslək yoldaşlarını da buna səsləmişdir.

Beləliklə, bir daha qeyd etmək yerinə düşərdi ki, M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-bədii yaradıcılığında da siyasi fəaliyyətində olduğu kimi əsas amil kimi xalqının inkişafını, istiqlalını, azadlığını əsas götürmüşdür və bu məqsədlə də ömrünün sonuna kimi yazıb-yaratmışdır. İlk qələm təcrübəsi olan hekayə və pyeslərində milli-azadlıq ruhunu, zülmə, köləliyə, məzlumluğa etiraz duyğularını, fikirlərini bu əsərlərində də görürük.

Azərbaycanda, İranda, Türkiyədə başlanan ictimai-siyasi hərəkatlar da yaxından iştirakı M.Ə.Rəsulzadənin dünyagörüşündə sürətli dəyişikliklərə səbəb olur. Maarifçi mövqedə dayanan, xalqı düçar olduğu bəlalardan elmə, təhsilə yiyələnməklə qurtarmağın mümkünlüyünə inanan ədib sonralar bunu siyasi mübarizə yolu ilə davam etdirməyi təbliğ edirdi.

Elə ona görə də illər sonra M.Ə.Rəsulzadə xalqın siyasi şüurunun oyanmasında və yüksəldilməsində mətbuatın, xüsusən də ədəbiyyatın əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirirdi. O, “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərində milli mətbuatın, ədəbiyyatın təsiri ilə əsrin əvvəllərində cəmiyyətin hər sahədə inkişafından və bu inkişafa bədii sözün təsirindən bəhs edərək bildirirdi ki: “milli və ictimai fikrin formalaşmasında onların çox böyük rolu var”.

“Ədəbiyyatın xəlqiliyi məsələsi də ədəbiyyat və siyasət probleminin mühüm tərəflərindən biridir”. Bu məsələyə özünün münasibətini bildirən M.Ə.Rəsulzadə ədəbiyyatın xalq arasında geniş yayılmasını, onun kütlələrə təsirini və nüfuzunu vacib amillərdən biri hesab edirdi. Bu haqda isə müəllif “Azərbaycan kültür gələnəkləri” əsərində geniş bəhs edir. O burada böyük mütəfəkkir alim, dramaturq M.F.Axundov yaradıcılığından, satirik jurnalistikamızın şah əsəri sayılan “Molla Nəsrəddin” jurnalından və onun əməkdaşlarından söhbət açaraq fikirlərini bir daha təsdiq edir. Müəllif bu əsərdə satirik şer məktəbinin yaradıcısı olan M.Ə.Sabirin milli oyanışımızdakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirir və romantik şair M.Hadinin yaradıcılığına da münasibət bildirir.

Hər birimizə bəllidir ki, yazıçı və ədəbiyyatşünas alim kimi, M.Ə.Rəsulzadənin milli ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin inkişafında rolu danılmazdır. “1905-1917-ci illər arasında Azərbaycan ədəbiyyatında milli oyanışın görünməmiş bir şəkil aldığını etiraf etməklə bərabər, M.Ə.Rəsulzadə bu yüksəlişin Azərbaycan ədəbiyyatına və mədəniyyətinə gətirdiyi yeni-yeni mövzular, janrlar, formalar üzərində dayanır”.

M.Ə.Rəsulzadə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının milli oyanışını, ədəbiyyatın inkişafını və çiçəklənməsini hər şeydən əvvəl üç ölkədə Rusiyada, İranda və Türkiyədə olan siyasi-ictimai hadisələrlə bağlayır və bu hadisələrə təbliğat vasitəsilə ədəbiyyatın bir təkan verməsini qeyd edirdi. Elə Azərbaycanda da 20-ci yüzilliyin əvvəllərində yaranan iki ədəbi məktəbin; romantiklər və realistlər ədəbi məktəblərinin ədəbiyyatımızın, mətbuatımızın, mədəniyyətimizin inkişafında necə böyük rol oynaması bu gün də hər birimizə bəllidir. Hər iki ədəbi məktəbin nümayəndələri ədəbiyyatımızda həm forma, həm məzmun yeniliyi etməklə yeniliklərə səbəb oldular. Beləliklə, Azərbaycan ədəbiyyatında yüksək bir inkişaf baş verdi. Təbii bu inkişaf da romantik ədəbi məktəbinin nümayəndəsi olan M.Ə.Rəsulzadənin də çox böyük köməyi oldu.

Qərənfil Dünyamin qızı

BDU-nun dokturantı

Kaspi.-2013.-25-27 may.-S.22-23.