DİLİMİZ

Fəxrəddin Salim

Şah dağım, çal papağım,

El dayağım,

Şanlı Səhəndim,

Başı tufanlı səhəndim!

Başda Heydərbabatək qarla, qırovla qarışıbsan,

Son ipək telli buludlarla üfüqdə sarışıbsan,

Savaşırkən barışıbsan.

Göydən ilham alalı,

Sirri səmavata deyərsən,

Hələ ağ kürkü bürün,

Yazda yaşıl don da geyərsən,

Qoradan halva yeyərsən...

İllər keçir, yaşlanırıq, əbədiyyətə bir az daha yaxınlaşırıq,.. ancaq mən hələ də ana türkcəmizdə bunlardan gözəl misralar tanımıram. Ulu Şəhriyarımızın “Səhəndiyyə”sindəndir bu nəfis incilər.

Daha doğrusu, ana dilimizdən doymuram. Baldırmı, şəkərdirmi, əttar dükanıdırmı? Belə də gözəl dil olar?! Əlbəttə ki, hər millətə, daha doğrusu, hər millətin qədirbilənlərinə öz dili, öz ana şivəsi, ata ləncəsi şirindir. Ancaq ifrata varsam da de¬yəcəyəm; deyəsən mənim dilimdən, özbəöz ana türkcəmdən, ata dilimdən gözəli, şirini, məzmunlusu heç dünyada yoxdur. Bunu söyləməyə haqqım vardır yetərincə. Çünki, dediklərim və deyəcəklərim hissiyyat, millətçilik, fanatizim əsəri deyil, məntiq və məna xəzinəsindəndir ki, buna Füzuli də Xətai də Nəbati də can atıblar. Onlar türkcə yazmaqda israr etdikləri zaman heç də millətçilik-filan etmirdilər. Yox idi o zamanlar belə anlayışlar. Yox, fars dili kasıbdır, ərəb dili yaddır, niyə türk dili ədəbi dil olmasın kimi duyğular, hisslər orta çağ insanı üçün hələ mövcud deyildi. Hətta Füzuli etiraf edirdi ki,

Nəzmi-nazik türki ləfziylə ikən düşvar olur...

Yəni, incə söz, gözəl şeir türk dilində çətin başa gəlir. Yeri gəlmişkən, buradakı “ikən” sözü əski türkcədə “çox”, “fəzlə” anlamına gəlir. Bunu da qeyd etməyi lazım bildim. Ona görə ki, arxaik sözlərimizdən orta çağ klassiklərimiz daha çox və səmərəli istifadə etmişlər ki, bunu araşdırmaq da ayrı bir elmi polemikanın mövzusudur. Nəisə, davam edəlim. Ancaq böyük Füzuli sonra belə deyir:

Məndə tevfiq olsa, ol düşvarı asan eylərəm,

Növbahar olğac dikəndən bərgi-gül izhar olur.

Möhtəşəm, dəhşət!!! Buyurur ki, əgər Allahdan mənə himmət olsa, o çətin işi asan eylərəm. Necə ki, bahar gəldiyi zaman tikandan gül əmələ gəlir. Bu yerdə yenə də sevgili (m) Mövlana

Rumi həzrətləri düşdü yadıma:

Əz məhəbbət xarha gol mişəvəd

--- mənim tərcüməmdə belə alınır:

Məhəbbətdən tüm tikanlar gül olur. (bu bircə misranın tərcüməsi önəmli idi, çünki, “Məsnəci”nin öz vəznində çevrilib. Dilimizə, ədəbiyyatımıza hər zaman ilk sırada önəm verməyə çalışmışam və bu elə belə də olmalıdır). Əlbəttə, səhv edə bilərəm, ancaq şəxsi qənaətim budur ki, Füzuli həmin misranı Mövlanadan iqtibas olaraq götürmüşdür. Çünki hər iki dildə eyni cür səslənir və yaxın mənalar bəxş edir. O dövrlərdə bu cür iqtibaslar çox normal idi. Hələ nəzərə alsaq ki, Məhəmməd Füzuliyə qədər demək olar ürfan ədəbiyyatında və divan janrında aşağı-yuxarı hər şey yazılımışdı, o zaman Füzuli və xələflərinin qələm məhsulları əksəriyyət etibarilə iqtibas və nəzirələrdən ibarətdir. Necə ki, böyük Nizamidən sonra “Xəmsə” və ona daxil olan ən müxtəlif mövzular bütün Yaxın və Orta Şərq şairləri tərəfindən iqtibas edildi. Bu da bir gerçəkdir ki, hər iqtibas ayrıca bir əsərdir və özündən əvvəlkilərdən daha güclü və daha təsirli ola bilər (olmaya da bilər). Bütün bunları düşündüyümüzdə yuxarıdakı iki mütəfəkkirin iki misrası məna baxımından belə dəyərləndirilə bilər ki, Füzuli deyən “növbahar”ın gəlməsi Mövlana deyən “məhəbbət” sayəsində olur. Uzun-uzadı izahlara getmək yerinə qısa yoldan qaytardım mətləbi ki, zaman uzun ləfzlərin, səhifə-səhifə izahların zamanı deyil. Bizi oxuyan üç-beş nəfər könül “divanəsi”ni də özümüzdən qaçırmayaq deyə, belə nəticəyə gəlirik ki, Məhəmməd Füzulini türkcə yazmağa sövq edən şey onun millətçiliyi və yaxud da digər dillərə və millətlərə olan nifrəti-filan deyildi. Zira, böyük şairin farsca da ərəbcə də necə ölməz əsərlər yaratdığı heç kimə sirr deyil. Dediyim kimi, Füzuli və onun kimi təfəkkür sahiblərini bu dildə --- o zaman üçün qeyri-ənənəvi və cəsarət tələb edən işlər sırasında olan türkcə yazmaq meyli məhz onun könlündə olan məhəbbətdən, ana laylasından, yəni süddən qana keçən dilə olan sevgisindən, eşqindən yaranmışdı.

Adəm olub gəldim adəm içinə,

Nəsib olmaz dürlü candan içəri.

Zənbur olub kandan kana keçərkən,

Bir kana uğradım kandan içəri.

Qardaş, gəl ərkana, bu ərkan deyil,

Oynatma atını, bu meydan deyil.

Süleymandan əsən Süleyman deyil,

Süleyman var Süleymandan içəri.

Arif məclisindən ürfan almışam,

Ləli-Bədəxşandan mərcan almışam,

Min canı veribən, bir can almışam,

Ol canı saxlaram candan içəri.

Xətaim, gədanın nitqini haqla,

Nə diləgin varsa, kəndində yoxla,

Mürşidin pəndini iyicə saxla,

Damardan, ilikdən, qandan iləri.

Yəqin ki, anlayan anladı nə demək istədiyimi. Yəni, Şah Xətainin bu qoşmasını təqdim etməklə, ana dilimizin hələ Füzulidən də bir az öncə nə qədər dəyər qazandığını göstərmək istədim. Mövzu dərindir, ürfanidir, sufiyanədir, şəriətdən ötüb, təriqəti başa vurub, mərifətdə şəhid olub, həqiqətə yetişən mətləbləri ifadə edir bu qoşma. Ancaq göründüyü kimi, qoşmadır. Heca vəznində yazılıb, aşıq şeiri üslubunda, bəlkə də (bəlkə yox elə yəqin) sazla deyilib, çalınıb, oxunub. Bu o zaman idi ki, heca vəzni Yaxın və Orta Şərqdə rəsmi şeir forması, mənzum bir üslub olaraq mövcud deyildi. Ozanların, necə deyərlər “səhra türkləri”nin tərzi idi qoşmalar, gəraylılar, bayatılar, təcnislər. Mən bu “səhra” sözünü elə-belə işlətmədim. Bu qoşma sarayda yazılıb, özü də sıradan bir saray şairi tərəfindən deyil, məmləkət şahının, böyük imperiyanın sultanı tərəfindən qələmə alınıb. Gənc bir adam düşünün; Necə deyərlər, bığ yeri hələ təzəcə tərləyib, yeniyetmə yaşındadır. Fəqət, “Dəhnamə” kimi, divan şeiri – qəzəliyyat kimi Şərq üslubundakı çoxsaylı əsərlərinin yanında gənc adamın könlü birdən-birə çoşur, qələm-davatı yerə atır, aristokrat naz-nemətlərdən usanırcasına əlinə saz götürür, fərz edək ki, “Ürfani” havası üstündə oxumağa başlayır. Özü də şeirlərini, sazın səsi altında ilhama gələrək, bədahətən deyir:

Bir gün ələ almaz oldum mən sazım,

Ərşə dirək-dirək çıxar avazım,

Dörd şey vardır bir qarındaşa lazım;

Bir elm, bir kəlam, bir nəfəs, bir saz.

Həqiqətən də düşünməyə dəyməzmi? Adam az qalır çıldırsın ki, 15-ci əsrdə, sarayda, özü də çox gənc yaşda birisi tərəfindən ana dili bu qədər sevilə bilərdimi?! Vallah, sizi bilmirəm, mən heyrətlər içindəyəm. Özüm yazıram, ancaq öz yazdığıma özüm təəccüblənirəm ki, bütün bunlar necə baş verib?! Fəqət məndən öncə onun öz müasiri, yaxını, dostu, gözündən kənara qoymadığı ulu ozanımız Dirili Qurban – Aşıq Qurbani görmüşdü və yaşamışdı bu heyrəti. Elə bu səbəbdən də yazırdı:

Bu dünyada bir Haqq divan,

O dünyada cənnət məkan.

Qoy var olsun türki zəban,

Şah Xətai, Şah Xətai!

Yox, mən dözə bilmirəm bu dəhşətə, bu heyrətə... Demək ki, o çağlarda belə ana dili, ata dili bu qədər əziz imiş! Vallah, bu anda gözlərim elə dolub, yumsam, sellər-sular axacaq yanaqlarımdan aşağı...

“Şəriət, təriqət, yoldur varana,

Mərifət, həqiqət ondan içəri.

Məni məndə sorma, məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə məndən içəri”

Bu misralar isə, məlum olduğu üzrə ulular ulusu Yunus Emrəyə məxsusdur. Göründüyü kimi, Şah Xətainin yuxarıdakı qoşması da bu mənzuməyə nəzirə olaraq yazılıb. Yunus Emrə və Şah Xətai. Necə də tanıyıblr, seviblər bir-birini!

Əldə qılınc, at üstündə xatırlanan, adı gələndə cəngavərlik və ədalət etiraflarının qaçılmaz olduğu bir millət əslində dünya mənəviyyat xəritəsini öz iynəli bayraqları ilə doldurulmuşdur. Dinlərdən tutmuş, miflərə, fəlsəfələrə qədər böyük türk millətinin həm fərdi, həm də toplumsal əhəmiyyəti bəşər tarixinin bu gün də ən parlaq səhifələrini yazmaqdadır. Biz qanımızla, milli genimizlə ona görə fəxr etmirik ki, dahilərin, qəhrəmanların nəvələriyik. Ona fəxr edirik ki, həmin düha və qəhrəmanlıq potensialı bizim qanımızı, genimizi heç vaxt tərk etməyəcək!

Bunları nəzərə alaraq, bizlər --- inkarolunmaz türk millətinin bariz qollarından biri --- öz milli-mədəni bazamıza baş vurmalıyıq. Nə tapsaq, yalnız o dəryadan tapa bilərik.

Axı necə oldu ki, biz Əhməd Yəsəvini unutduq? “Türküstanın piri” necə oldu ki, bizi öz ruhani himayəsindən uzaq saldı? Bu tarixi fəlakət nə zaman baş verdi?

Tarixlə işimiz yoxdur. Ən azından ona görə ki, xatırladıqlarımızla, fəxr etdiklərimizlə bərabər, unutduqlarımızı da etiraf etməliyik. Bu isə dəhşətdir! Bir də ki, tarixi ilə yaşayan millət ölü millət sayılır. Milyonçu atadan dilənçi oğula quru addan başqa heç nə qalmadığı kimi, şərəfli tariximizdən də bizə təhriflərlə dolu cızmaqaralardan özgə heç nə qalmayıb.

Fəqət, türk millətinin bir şəcərə ağacı vardır. Bu ağac, haqqında bəhs olunan, dekorativ rəsmləri çəkilən “ağac”lardan deyil. Mən soy-kökümüzdəki boylardan, imperatorluqlardan, fəthlərdən danışmıram. Bunlar həqiqətən də tarixdir. Tarix isə yaydan çıxan ox kimi bir daha geri qayıda bilməz. Mənim bəhs etdiyim ağac bu gün də dünya elminin, mənəviyyatının, fəlsəfəsinin masaüstü kitablarının müəllifləri olan türk dühalarının təşkil etdikləri ağacdır. Əbu Nəsr Farabi, Xacə Nəsir Tusi, Bəhmənyar ibn Mərzbani, Əbdülqadir Mərağayi, Səfiyyəddin Urməvi və sairə. Türk ağacının bu meyvələri kainata elm bəxş etmişlər. Fəqət o ağacın elə meyvələri də vardır ki, onlar elmin də fəlsəfənin də xaricində (üstündə) mənəviyyat, ruhani qurtuluş bağışlamışlar bəşəriyyətə.

Cavidandan, Əbu Müslim Xorasanidən, Şəms Təbrizidən, Mövlana Cəlaləddindən, Şah Fəzlullah Nəimidən, İmadəddin Nəsimidən tutmuş, sonsuzluğa uzanan türk ağılları, türk ruhları, türk məhəbbətləri dünyanın, kainatın həm içini, həm çölünü mənəvi yoxsulluqdan xilas etmişlər!

Bir anlıq düşünək. Biz əlimizə təzədən qılınc ala bilmərik. Dediyim kimi, o, tarixdir. Bizlər yenidən imperator ola bilmərik. Bu lap tarixdir. Buna görə bizə də dünyaya da keçmiş olsun. Fəqət biz müqəddəs ruhumuzu dirildə bilərik! O ruh ki, Allahın sonuncu dinini xilafət və modern cahiliyyədən xilas etdi. Bu proses bu gün də gedir. Qeyri-türk olan müsəlmanlar Mövlana Rumini bu gün də sevmirlər. Ona görə yox ki, o, türkdür. Ona görə ki, o, ərəblərin özlərinə bənzətmək istədikləri peyğəmbərin obrazını onların əlindən alıb dünyaya qaytardı!

Bu gün də Həcc ziyarətindən tutmuş, dini tolerantlığa qədər bütün dünya türklərə, onların səliqə-səhmanına, ruh yüksəkliyinə, məhəbbətinə heyrandır. Bu, bizim genimizdən gəlir. Biz başqa cür ola bilmərik. Bu millət Ona “Tanrı” deyəndə də “Budda” deyəndə də “Allah” deyəndə sevdi, təmənna güdmədi, dünyada rahatlığı, axirətdə cənnəti düşünmədən gecə-gündüz çarpışdı. Mən Xoca Əhməd Yəsəvini təsadüfən xatırlatmadım. O böyük zat türk təsəvvüfünün binasını qoyaraq, “Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsini türkləşdirərək, insan-Allah vəhdətini xəlqiləşdirdi. Onu saray, təkyə, zaviyə divarlarının arasından qoparıb, geniş kütlələrin malı etdi.

Buna görə də eşq olsun bu ağaca!

Biz bu ağacı qanımızla da sulamalı olsaq, onu qurumağa qoymayacağıq!

Bu qədər... Qimət olsa, yenə görüşərik oxucularımızla. Hələlik, dilimizi, ana türkcəmizi, ata türkcəmizi bir-birimizə əmanət edərək, ayrılırıq sizlərdən.

Kaspi.-2013.-9-11 noyabr.-S.24.