Topal Teymur - (təməli tənqid-2)

“Topal Teymur” dahi Hüseyn Cavidin ən çox tənqid olunan əsəridir. Pyes 1926-cı ildə çapdan çıxmış, həmin ildə tamaşaya qoyulmuş, lakin səhnədə çox qısa ömür yaşamışdır.

1926-cı il noyabrın 15-i... Teatr H.Cavidin yeni əsərinin–nəsrlə yazdığı “Topal Teymur” dramının ilk tamaşasını göstərdi. Tamaşanın səhnə quruluşunu A.A.Tuqanov vermişdi. Bu haqda biz birinci yazıda söz etmişdik.

Bu əsərin ikinci səhnə taleyi isə Lənkəran Dövlət Dram Teatrı ilə bağlıdır. Teatrın yaradıcı heyəti 1982-ci ildə böyük dahi Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibətilə “Topal Teymur” əsərinə müraciət etmişdir.

56 il sonra...

Məhz 56 il sonra “Topal Teymur” Lənkəran Dövlət Dram Teatrında səhnələşdirildi. Tamaşanın quruluşçu rejissoru, əməkdar incəsət xadimi Baba Rzayev əsərin səhnə həllində müəllif obrazından istifadə etmişdi. Şairin şerlərindən seçilmiş parçalar rejissor fikrinə görə əsərin müasir səslənməsini təmin etməli idi. Pərdə açılanda müəllif arxa planda yüksəkdə görünür. Boş səhnə arxasından sanki tamaşaçılar ilə söhbət edir. Və... səhnə azacıq işıqlanır, tamaşaçılar müharibə meydanında həlak olanları və meyidlərin yanında durmuş körpə uşaqları, qadınları görürlər.

Teymur səhnənin altından dəhşətli musiqi fonunda çıxır, meyidlərin üstündən keçib səhnənin dərinliyinə gedir. Arxası tamaşaçıya dayanıb taxtı ikiəlli tutur. İşıq yalnız şeir söyləyən müəllifi və Teymuru göstərir. Hər tərəf qaranlıqdır.

Səhnə işıqlanır və tamaşaçılar silahlanmış əsgərlərin döyüşə hazır olduqlarını görürlər. Teymurun işarəsi ilə döyüş məşqi başlanır. Olqanın Orxanı döyüşçülər arasında axtarması ilə ekspozisiyadan ilk hadisəyə keçid əks olunur.

Tamaşada Hüseyn Cavid obrazı Xalq arnisti Qabil Quliyevin ifasında canlanır. Qanlı müharibələrin acı nəticələrinin şairdə oyatdığı nifrət hissləri silahlanmaya qarşı etiraz səsi aktyorun ifasında şairə məxsus bir çağırışla səslənir.

Tamaşada ən böyük və mürəkkəb obrazlar Teymur və Yıldırım Bəyaziddir. Lənkətan teatrında bir çox dərin psixoloji obrazların ifaçısı kimi tanınan aktyorlardan Əməkdar artistlər Elşad Zeynalov-Topal Teymurun, Təvəkkül Əliyev isə Yıldırım Bəyazidin mənəvi aləmini ziddiyyətli hadisələr fonunda yaratmağa çalışmışdılar. Daimi daxili təşviş, dünyaya qəzəb və ikrah hissi, onu əhatə edənlərə qarşı sərt münasibət, eyni zamanda hiyləgər siyasət, saxta ədalət tərəfdarları olan Teymur-E.Zeynalovun yaradıcılığında əsas yer tutur. Aktyor Teymur obrazının daxili aləmini, çoxşaxəli xarakterini zəngin boyalarla canlandırırdı.

T.Əliyev də Yıldırım Bəyazidi gününü eyş-işrətdə keçirən, əyyaşlıqdan xoşhallanan, hərb şöhrəti ilə qürrələnən qaba xasiyyətli xaqan obrazı kimi təqdim edə bilir.

“Topal Teymur” dramında lirik-psixoloji xətlə inkişaf etdirilmiş Olqa, Almaz və Orxan surətləri də tamaşada uğurla həll olunmuşdu. Orxan Olqanı “hərb meydanında alovlar içindən çocuqkən” çıxarmış və Teymurun sarayına gətirmişdir. Bu “qurbanlıq” artıq böyümüş, gözəlliyi ilə xaqanın özünü də məftun etmişdir. Teymurla Olqanın görüş səhnəsində Olqanın “Bingül” dərəsindəki mənzərələri xatırlaması və Teymurun “mənzərələrin ən gözəli hərb meydanlarıdır” deməsi səhnəsində azad olmaq arzusu ilə yaşayan əsirin və ürəyi hərb atəşi ilə alovlanan qəsbkarın mənəvi aləmi açılır. Olqa obrazını rəngarəng xarakter xüsusiyyətlərinə malik istedadlı aktrisa Xalidə Şərifova oynayırdı.

Almaz obrazı gənc aktrisa Balacaxanım Hüseynovanın ifasında sədaqətli, ölümdən belə qorxmayan cəsarətli Şərq qızı kimi canlanırdı. B.Hüseynova Almaz obrazını tamaşaçılara sevdirə bilirdi.

Orxan surəti əsər boyu bir neçə xətdə inkişaf edir. Orxan Teymurun sadiq əsgəridir. Orxan ərdir, atadır, aşiqdir, xaqanın sərkərdəsidir; əsirdir (İldırımın adamları tərəfindən tutulur), müttəhimdir, nəhayət minbaşıdır. Obrazdakı təzadlı inkişaf düzgün həlli üçün istedadlı aktyor oyunu tələb edir. Tamaşada bu rolun ifaçısı Həsən Hacağayev bütün yaradıcılıq imkanlarından bacarıqla istifadə edərək dolğun, zəngin xarakterli bir obraz yaratmağa müvəffəq olmuşdu.

Yıldırım Bəyazidin hərəmi Melica obrazını Münəvvər Əliyeva və aktrisa Südabə Cəfərova ifa edirdi. Hər ikisi tamaşaçını qane edə bilirdi.

Tamaşada Xalq artisti B.Əliyeva-Dilşad, Əməkdar artistlər N.Əliyev-Divanbəyi, K.Nəcəfov-Şeyx Buxari, Ə.Salayev-Əli Paşa, R.Talışinski-Dəmirqaya, F.İsmayılov-Cücə, C.Mirzəyev-Qaraquş, E.Nurullayev-Sabutay, M.Ağayev-Ərəb Nazim obrazlarını uğurla ifa edirdilər.

Fatehlərin divanı

1983-cü il 21 iyun tarixində “Topal Teymur” televiziya tamaşası efirə çıxdı. Məhz Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi ərəfəsində keçirilən tədbirlərin bir hissəsi kimi...

Rejissor Ramiz Həsənoğlu: “Hüseyn Cavidin dram əsərlərini yenidən oxudum. Təbii ki, Cavid dramaturgiyasının əsas hissəsi nəzmlə idi. Ona görə o vaxt bu əsərlərə o qədər də yaxın düşə bilmədim. Amma nəsrlə yazılan “Topal Teymur” diqqətimi cəlb etdi. Bu, realistik-dramaturji məqamların üzərində qurulan əsər idi və dialoqları da anlaşılırdı”.

Teletamaşa qırmızı rəngə boyanmış ekran ilə seyriciyə müharibə, ölüm qorxusunu mesajlayır. Ekranda düzənliklər, bəzəkli çadırlar, ocaqlar qurulmuşdur. Quruluşçu rəssam Rəfael Əsədovdur. Nəticədə qəddar, amansız döyüş meydanı təəsüratı yaradılmışdır. Xorun təkrar-təkrar ifa etdiyi beyt isə orijinal səslənirdi. Bu bəstə Cavanşir Quliyevin idi.

Səmərqənd, Əmir Teymurun iqamətgahı və Topal Teymur...

Rejissor Ramiz Həsənoğlu: “ümumiyyətlə, hər bir rejissorun uğuru iki amildən ibarətdir: əsər seçmək və aktyor tapmaq. Mən gözümün qabağından kimləri keçirmədim? Mehdi Məmmədov ürəyimdən keçdi. İkinci namizədim Məmmədrza Şeyxzamanov idi. Amma bu seçim məni qane etmirdi. Nədən ki, Şeyxzamanovun çöhrəsində daim bir xeyirxahlıq işığı yanırdı. Hərçənd rejissor yozumundan asılı şəkildə bu aktyor Teymurləngin bədii obrazları qalereyasında tamam fərqli Topal ola bilərdi. 1982-ci il yanvarın 23-də daha üç aktyorun soyadı Topal Teymur roluna namizəd kimi göstərildi: Həsənağa Turabov, Hamlet Xanızadə, Fazil Bayramov. Həmin qeyddə üstünlüyü Həsən Turabova verirdim. Faktura baxımındansa ürəyimcə olan Topal Fazil Bayramov idi. Ən nəhayət, Hamlet Xanızadənin üzərində dayandım. Mənə elə gəlir ki, yanılmadım. Tamaşanı çəkməmişdən əvvəl müxtəlif mənbələrə, arxivlərə üz tutdum. Məşhur antropoloq Gerasimov Teymurun kəlləsi əsasında onun üz cizgilərini bərpa etmişdi. Hamlet Xanızadənin portret qrimi onun əsasında quruldu. Tamaşanın çəkilişləri fasilələrlə bir ay davam etdi. Rol bölgüsündə müəyyən dəyişikliklər oldu.”

Hamlet Xanızadə və Hamlet Qurbanov

Bu tamaşanın ən önəmli iki qəhrəmanı, iki Hamletin qarşılaşması.

Bursada Yıldırım Bəyazid (Hamlet Qurbanov) öz hərəmi Meliça (Səidə Quliyeva) ilə firavan həyat sürür. Şərab Yıldırım Bəyazidin daha betər düşməni idi. Cücə (Yaşar Nuri) isə sultanın yeganə həqiqi dostudur.

Rejissor Ramiz Həsənoğlu: “Mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, tamaşa çox böyük coşqunluqla qarşılandı. Bu, təkcə tamaşanın effektindən irəli gəlmirdi. Bu, Cavidə xalqın məhəbbətindən irəli gəlirdi. Bu, sanki repressiya illərində repressiyaya uğramış talelərə olan münasibətin müəyyən bir eyforiyası idi. Yəqin ki, tamaşa da öz parametrləri ilə tamaşaçıların təsəvvürlərinə müəyyən bir qida vermişdi. Bu mənada təbii ki, mən də, tamaşanı ortaya çıxaran kollektiv də özümüzü çox xoşbəxt hiss edirdik. Mehdi Məmmədov gəlib tamaşaya baxdı və təqdimatda çıxış etdi. Belə bir fakt var: 1941-ci il iyunun 21-də Səmərqənddə Teymur Ləngin qəbrini açıblar. Bizim də tamaşamız 42 il sonra, iyunun 21-də efirə getdi. Sonradan ayıq başla özüm üçün araşdırdım ki, nə üçün tamaşa belə bir sevgi ilə qarşılandı? Mənə elə gəlir ki, bu uğurun əsas səbəblərindən biri o vaxta qədər televiziyanın hələ özünü sənət ocağı kimi təsdiq etməməsi ilə bağlı idi. Artıq televiziyanın yaradıcı potensialı, texniki imkanları elə bir şərait yaratdı ki, biz bu səpkidəəsər ortaya çıxara bildik. Azərbaycan Televiziyası istər-istəməz sənət meydanına çevrilməyə başladı. «Topal Teymur» tamaşası da münbit bir şəraitdə meydana çıxdı. «Topal Teymur» tamaşası mənim üçün hesabat nöqtəsi idi. Bizə müvəffəq oldu ki, tamaşaçıları televiziyanın sənət ocağı olmasına inandıraq.”

Tənqidçi Aydın Talıbzadə: Mən elə hesab edirəm ki, “Topal Teymur” Azərbaycan teatr mədəniyyətinin “genetik kodu”nu özündə yaşadan bir tamaşadır, milli teatrımızın estetik ifadə vasitələrinin stixiyasını əyaniləşdirən nadir bir örnəkdir, vizual “dərslik”dir.

“Topal Teymur”un istər tariximizdə, istərsə də mədəniyyətimizdə tutduğu mövqeyi müxtəlif nəsillərin bir daha geriyə dönüb baxması məcburiyyətini yaradır və Hüseyn Cavid faktoru Azərbaycan gerçəkliyində “fateh”liyini qoruyub saxlayır...

Aygün Süleymanova

teatrşünas