Arslan Çələbi Murzanın uşaqları Arsenyevlər - şair Lermontovun babaları

1380-ci ilin sentyabrının 8-də əmir Mamay və Toxtamış xan qoşunlarının üz-üzə gəlməsi ilə (Toxtamış – Qızıl Orda xanı; Çingiz xanın böyük oğlu Cucinin nəticəsi Toy Xoca Oğlanın oğlu; ruslarların tərəfində vuruşurdu) Kulikovo döyüşündə (müasir Tula ətrafı çöldə) zəifləyib parçalananmağa üz qoyan Qızıl Ordadan nüfuzlu ailələrin Rusa başlayan köçü bir növ sürətlənmişdi. Mənbələr də gələcəkdə bir çox şöhrətli ailələrin nəsil atası olacaq tatar xanı məşhur Arslan Çələbi Murzanın hələ böyük knyaz Dmitri Donskoyun vaxtında Rusa yaxınlaşmış olduğunu göstərməkdədir. Arslan Murza (rus mənbələrində: Oslan) xaçlanarkən Prokopi adını götürməli olur. Böyük knyaz ona heç də Qızıl Ordadakı torpaqlarından da az torpaq vermir. Arslan Çelebi Murzanın böyük oğlu Arsendən(Ərsən) Arsenyevlər, Fedordan – Somovlar, Şirokiy Rot “enli ağız” ləqəbli Levdən- Artışevlər (sonra Rtişevlər adlanacaqdılar), Paveldən-Pavlovlar deyə Rus soyları meydana gəlir. Tarix boyunca Qızıl Ordalı Arslan Çelebi Murzanın çox geniş, qol-budaqlı nəsli-şəcərəyə malik olmasını görürük. Yenə bu ailədən çıxan digər türk əsilli bir nəsil, Jdanovlar soyadı daşıyan bir ailə bir-birinə çox yaxın heraldik simvollara malik gerbə sahib olmuşlar. Həm Arsenyevlərin, həm də Jdanovlarin gerbində nəqş olunan ox, iki çarpazlaşmış yatağan, at nalı, aypara rəmzlərinə görə onların eyni mənşəyə malik olmaları, ortaq babaların- Arslan Murzanın törəmələri olduğunu göstərir.Yuxarıda dönə-dönə qeyd etdiyimiz kimi Arslan (rus adaptasiyasında- Oslam) şəxs adının mənası “şir”, rusca “lev”, Murza isə əmirzadə “əmirin oğlu” sözündən olmaqla şahzadə adlarına əlavə edilirdi. Bu hadisə 1389-cu ildə olmuşdu. Kulikovo çölündəki döyüşdən 9 ilə yaxın vaxt keçməkdə idi. Arslan Çelebi Murza Qızıl Ordadan ayrılıb başında 30 əyanı və öz bayrağı ilə gəlib Dmitri Donskoya qoşulmuşdu. Xaçlanarkən nüfuzlu bir adam olduğundan böyük knyaz özü onun xaç atalığı olmuşdu. Keçinməkdən ötrü ona Kamenetsk (indiki Kamenetsk-Podolski) şəhərini bağışlamışdı. Sonrasında knyaz elçilik edərək onu saray əyanı Zotovun qızı Mariya ilə evləndirmişdi. (Təsirlisi o idi ki, o özünə Prokopi adı götürsə də yeni doğulan böyük oğluna Yusif adını qoymuşdu və evdə hamı deyə çağırmalı idi). Arslan Murzanin Arsendən olan uşaqları isə böyük knyazın onlara mülk olaraq əta etdiyi Kostromada torpaq sahibi idilər. Beləliklə, Arsenyevlər qardaşları Rtişşevlər ailəsindən törəyən böyük yaziçi Fyodor Dostoevskiylə əmiuşağıdırlar. Arsenyevlər də Rus ədəbiyyatına borclu qalmamışlar: şair Lermontovun anasının qızlıq familiyası Arsenyeva idi. Lermontovun Rusiyanın qədim və zəngin kübar ailələrindən sayılan Stolıpinlərdən olan nənəsi Yelizaveta kişi xasiyyəti, zəhmətkeşliyi və zirəkliyi ilə ad çıxarmışdısa da babası Arsenyev Mixail kefcilliyi və zəif cinsə xüsusi diqqəti ilə məşhur idi. Onun malikanəsi Tarxan kəndi Çembar şəhərindən şərqdə, ondan 20 km. aralıda yerləşirdi. Kənd Maralay(ka) çayının hər iki sahilində səfalı bir ərazidə yerləşir. Məlumdur ki, tarxan~tarkan~tarqan qədim türk sözü olub (türk dillərində şərəf, şan, rütbə), rus dilindəki tarixi inzibati terminlərdən biridir. Rus dilində tarxan- “xüsusi imtiyazlara malik böyük feodal” mənası daşımışdır. Tarxanlar qədim Rusda hətta vergilərdən və digər mükəlləfiyyətlərdən azad təbəqə idilər. Qızıl Orda hakimiyyəti dövründə qədim Rusda tarxan torpaqları, mülkiyyəti mövcud idi. Bu mülklər də tarxan feodallarının özü kimi toxunulmaz (tarxan) sayılır və vergilərdən azad edilmişdilər. Kənd 1944-cü ilə kimi (həmin il o, burada anadan olmuş şairin şərəfinə Lermontovo adlandırıldı) özünün bu ləyaqətli, möhtəşəm türk adı ilə yaşaya bildi. Tarxan kəndi tatarların, çuvaş və mordvalıların ilk vətəni sayılacaq Penza quberniyasının Çəmbər (Çembar) dairəsinə daxil idi. I Pyotrun vaxtında bu böyük kənd çar sarayında şərəfli Süfrəçi (stolnik) ünvanı daşıyan Mixail Arqamakova (Arqamakovlar da Rusiyanın türk əsilli şöhrətli soylarındandır; familiyanın əsasında türk sözü arğamak “hündür, böyük at cinsi”, daha dəqiqi isə, rus dilində bu mənadan doğan “uzundraz adam” məcazi mənası dayanır) mənsub idi. Sonralar isə çarın ana babası Narışkin uşaqlarına keçir. Məhz onların vaxtında ilk dəfə olaraq Tarxana rus kəndliləri köçürülməyə başlayır. Mixail Arsenyev Tarxan kəndini onlardan 1794-cü ildə satın almışdı. Həmin il o, məşhur Stolıpinlərlə qohum olmuş, onların qızı ilə evlənmişdi. Kəndi alan kimi onu üzən Moskvadan ayrılmış, daha həmişə kənddə yaşamağı qərarlaşdırmışdı. Bundan ötrü kəndin özündə də cəlbedici, Moskva həyatından heç də geri qalmayan bir şərait yaratmışdı. Qonşuluqda - 10 verst aralıda Onuçin kəndində general knyaz Mansurovun malikanəsi yerləşirdi. Rus knyazları Mansurovlar (türk adı Mənsur “qalib, qalibiyyətli” mənasını daşıyır) nəsli Kırım noqayları arasından çıxmışdılar. Mansurovların ana yurdu Gözlev qalası (indiki Yevpatoriya) idi. Söylənildiyinə görə, bu nəsil əmir Mamayın oğlu Mənsur Kiyatın (Kiyat - Mamayın mənsub olduğu güclü tatar nəsli idi) adıyla bağlıdır. Moskvanın qızışdırıb-qısqırtdığı kalmık ordasının hücumlarının bərk sıxışdırdılan noqay ulusları, o cümlədən Mansur soylu ailələr Rusiyanın idarəsinə daxil olmuşdu (qeyd edək ki, Kırımda əsas qüvvə həmin mansır, şirin, arqun nəsillərinin əlində idi).1635-36-cı illərdə Kırımın hakim nəsli arasında ən çox Mansurlar gözə dəyirdi. Bu tayfadan qopub Moskva çarına xidmətə gələn və dərhal özlərinə Mansurov familiyası götürən ailədən olan Mansurov Pyotr isə 1615-ci ildə Rus dövlətinin Türkiyədə səfiri təyin olunmuşdur. Digər mülahizələrə görə isə bu ailənin xristian şəcərəsi İvan Kalita zamanı Qızıl Ordadan Rus dövlətinə köçüb gələn Mansurov Alivtey Şigildiyevlə (Şahgəldi) başlayar....Lermontovun ana babası Mixail Vasilyeviç də uzun müddətdən bəri müharibələrdə olan generalın uzaqlığından istifadə edərək onun əyalətdə tək qalıb “darıxan” xanımı ilə sevgi macərasına aludə olur. Ətrafda bu gözəl qadında gözü olmayan yox idi. (Hətta, neçə illər sonra da o, öz gözəllik təravətini, işvəkarlığını hələ də saxlamaqda idi. Deyirlər ki,1838-ci ildə Qafqazda mədən sularında dincələn bu qadına orada çalışan, Lermontovun “Knyajna Meri” hekayətindən tanıdığımız məşhur doktor Meyer də vurulubmuş. Bu, həkim tərəfindən nə qədər dərin bir eşq olsa da, ümidsiz, qarşılıqsız məhəbbət idi)

Lakin biz biz geriyə, bu qadının ilk gəncliyinə və bu fırtınanın yaşandığı Çəmbər vilayətinə (indiki ad Belinski) qayıtmalıyıq. Mansurova da könlünü bu 40 yaşın içində ilk dəfə aşiq olmuş bir yeniyetmə tək alışıb yanan qonşusuna vermişdi. Xanım Mansurova bəstəboylu olmasındandır ki, çox çevik, hərəkətli, eyni zamanda dilli-dilavər idi. Zərif, incə vücüdu, od kimi alışıb yanan gözləri vardı. Arsenyev kimin nə deyəcəyinin fərqinə varmadan bu miniatür qadını böyük eşqlə, dəlicəsinə sevirdi. Bu bəlli bir vaxta kimi sürür.1810-cu ilin yanvarı yenicə başlamışdı. O öz yeganə qızı üçün yolka qurmuş, quberniyanın bütün adlı ailələrini qonaq çağırməşdı. Yeni il şənliyi proqramındakı ailə teatrinda Şeksprin “Hamlet”i oynanılacaqdı. O, özü isə tamaşada qəbirqazan obrazında çıxış edəcəkdi. Arsenyev füsunkar qonşusunun gəlmədiyini görüb narahat olmaqda idi; axşamdan neçə dəfə adam göndərsə də hər kəs əliboş qayıtmışdı. Arsenyev əməlli-başlı narahat olur; ciddi nəyinsə baş verdiyini təxmin edir, ən etibarlı xidmətçisini göndərir. Ürək sirrinin ortağı xidmətçi qayıdıb xanımın əri general Mansurovun nəhayət uzaq hərbi səfərindən döndüyünü, qapılarını bağlatdırıb evə qapıldıqlarını gizlicə ona xəbər verir. Bir an içində gen dünya başına dar olur; bu vəziyyətin nə qədər çəkəcəyi əndişəsindən daha çox, alışdığı və sevdiyi həyatın qəfildən qırılması, “yalnız mənimsən” deyə bir ümidin sarsıdıcı zərbələrdən üzülməsi olur. Dayanmağin yeri deyildi. O bu onunçun məşum xəbəri səhnədən sonra əynindən çıxarmadığı qəbirqazan kostyumunda dinləyirdi. Dönüb arvadına ağlar səslə: bir azdan sən dul, gənc yaşına yeni-yeni girən qızına baxıb: sən isə, əziz Maşenkam yetim qalacaqsan, deyirsə də qadını bunu ciddi saymadan bu sözlərin artıq içilən badə səbəbindən olduğunu zənn edir. Mixail Arsenyev ayağa durub o biri otağa, kabinetinə keçir və masanın siyirməsini çəkib oradakı zəhəri götürüb başına çəkir. Zəhər onu bir an içində öldürür. Bütün ev bir-birinə dəyir; qonaqlar daha burada qalmaq istəmirlər. Gecəykən hamı öz evinə dağılışır. Bu intihar bir ailə üçün nə qədər biabırçı olsa da qəlb əzablarının, həyat məşəqqətlərinin zərbələrinə və ağrılarına tab gətirə bilməyən bir aşiqin iztirablarına inanır, qəlbən ona acımalı olursan. ... Onun bir uduma başına çəkdiyi zəhər ilə yetim qoyduğu əziz Maşası tezliklə ərə gedir və bircə oğluna anasının və dayılarının etirazına məhəl qoymadan atasının adını verir. Eynən onun kimi dəlisov, ötkəm şairimizsə qisa 27 illik ömründə imkan tapib Qafqazı sevə bildi, ona ən gözəl şeirlərini yazıb mədh etdi; ruhən yaxın olduğu sehirkar Qafqaz diyarı isə şairə qucaq açıb onun coşqun ilhamını qanadlandırdı. Lermontov şeirlərində ilk dəfə doğma “ana, can, saz, aşık, mövlam...” sözlərimizi rus şeirinə gətirdi və bu əziz sözlərin işığında Qafqazı sevən böyük bir şairlər dəstəsinə yol açdı. Bu faciədən 30 il sonra isə ulu babaları Arslan Çələbi Murzadan gələn nəsil “dəliliklərini” təkrar etməklə yaxın dostunun düz onun ürəyinə tuşladığı güllə ilə həyata əlvida deyir...

Minaxanım Təkəli,

Professor

Kaspi.-2013.-15 noyabr.-S.15.