Yalnız həqiqətin yanında dayanan dahi

Azərbaycan ziyalısını üz-üzə qoyan üçüncü plenum

Yaşadığımız bu ay Cavidlər ailəsi üçün bir zaman çox dəyərli və yadda qalan bir ay olub. 1882-ci ilin 24 oktyabrında romantik ədəbi məktəbin davamçısı olan filosof şair Hüseyn Cavid, 1919-cu il oktyabrın 22-də ailənin ilk övladı Ərtoğrol və 1923-cü il oktyabrın 2-də yeganə qız övladı Turan dünyaya gəlib. 1982-ci il oktyabrın 26-nda isə Hüseyn Cavidin uzaq Sibirdən doğma vətəninə “dönüşü”...

Professor Yaşar Qarayevin dediyi kimi “böyük istedadı və məğrur təbiəti” olan H.Cavid haqqında bir zaman tələbəsi olan Rza Təhmasib yazırdı ki, “Cavid əfəndi insanı heyrətə gətirən bir qürura malik idi”. Elə bu qüruru idi ki, H.Cavid ömrü boyu məddahlıq etmədi. Özü də, ailəsi də olmazı əzablara, əziyyətlərə, təhqirlərə və təqiblərə məruz qalsa da H.Cavidin qələmindən yalnız və yalnız haqq-ədalət, azadlıq ideyaları təbliğ edildi.

1925-ci ildə ədəbi tənqidçi Hənəfi Zeynallı “Yolunu azmış” Cavid əfəndini haqqa çağıraraq yazırdı: “Cavid şimdi bir Çingiz, yarın bir İsgəndər, ertəsi gün də bir Lenin diriltməyə can atacaqdır”. Bu kimi cağrışları təkcə H.Zeynallı deyil dövrün bir çox yazarları edərək Cavid əfəndiyə yol göstərərək onu “həyatın nəbzini tutmağa” səsləyir və “Leninnamə” yazmağı tövsiyə edirdilər. Təbii ki, “Leninnamə” yazmayan Cavid əfəndinin yolu ölüm düşərgəsi olan Sibirdən keçməli idi.

Onun bu qüruru, təmkini heş də yuxarıdakı “başbilənlərimizin” ürəyincə deyildi. Cavidşünas Qulam Məmmədli söyləyirdi ki: “Bəzən onun təmkini, qüruru qibtə ediləcək dərəcədə olurdu. Dəhşətlisi isə o idi ki, rəhbərlik arasında Cavidin bu ağayanalığına paxıllıq edənlər də var idi”. Bu da Cavidin adının tez-tez rəsmi dairələrdə hallanmasına, amansız və haqsız tənqid olunmasına səbəb olurdu.

... Ötən nömrələrdən birində qeyd etmişdik ki, 1937-ci ilin 17-i martından 23-martına kimi Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının 3-cü plenumu Bakıda kecirilmişdi. Və elə bu bədnam plenumda H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, H.K.Sanılı, Y.V.Çəmənzəminli kimi söz sahiblərimiz ən ağır zərbəyə düçar oldular və ilk zərbə də Cavid əfəndiyə dəydi...

Qarşımda “Ədəbiyyat qəzeti” və “Kommunist” qəzetlərinin bu plenumun qərar və çıxışlarını geninə-boluna canfəşanlıqla işıqlandıran 18-martdan 24-marta kimi olan sayları var. “Ədəbiyyat qəzeti”nin 29 may 1937-ci il tarixli sayın da gizli imza ilə çap olunan “Sıralarımızı dərindən yoxlamalıyıq” sərlövhəli məqalə ədəbi-tənqidi məqalədən çox ittihama bənzəyir. Əslində bu məqalənin gizli imza ilə çap olunmasına lüzum yox idi. Çünki plenumun materiallarını gözdən keçirərkən bəlli oldu ki, Cavid əfəndinin “qələm yoldaşlar”ından yetərincə onun əleyhinə danışanlar olub, elə həmin məqalədə ki, fikirlər də onların çıxışlarında söylənilən fikirlərdir...

Cavidşünas professor K.Əliyevin təbirincə desək əslində “o illərdə ziyalıları, sənətkar şəxsiyyətləri üz-üzə qoymaq düşünülmüş siyasət idi. Birini həbs etmək, ləkələmək üçün başqasının şahidliyindən istifadə etmək, sonra isə həmin şahidə satqın adı vermək - bu xalqa qənim kəsilən irticaçıların ən dəqiq vuran silahlarından idi”. Xalqın düşünən beyin, görən söz sahibləri üz-üzə qoyuldular. Kimi məddahlıq edərək vəzifə, mükafat qazandı, kimi də qürurunu, xalq, millət sevgisini üstün tutaraq (Cavid kimiləri) canını qurban verdi.

Keçirilən bu qurultay və plenumların tarixlərinə fikir versək (xüsusən də 1937-ci ildə) Mərkəzin Azərbaycan ziyalısını məhv etmək üçün tələskənliyi açıq-aydın görünür. Məsələn, 1937-ci ilin fevralın 22-dən 24-ə kimi Moskvada Ümum Rusiya Yazıçılar İttifaqının IV plenumu keçirilir. Cəmi 23 gün sonra Bakıda Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının III plenumu keçirilir. İki ay 11 gündən sonra isə Azərbaycan bolşeviklərinin 13-cü qurultayı çağrılır. Və bu nəsə qurultaydan sonra sürətlə həbslər başlayır...

Bununla da ölkədə bolşevizmin 20 illik qələbəsini qeyd etmək üçün Azərbaycan xalqı faciələr yaşamalı oldu. O faciələr ki, illər keçsə belə nə tarix, nə zaman, nə də Ulu Tanrı bu faciələrin unudulmasına səbəb ola bildi.

...1937-ci ilin 3 iyun tarixində axşam saat 6-da M.F.Axundov adına Opera Teatrının binasında Azərbaycan Kommunist (bolşevik) Partiyasının 13-cü qurultayı keçrildi. Təbii ki, qurultay əvvəlcədən hazırlanmış ssenari üzrə keçirilirdi. Qurultaydan bir neçə saat sonra xüsusi adamlar “gizli millətçi əksinqilabı təşkilatda iştirakına” görə ittiham olunan H.Cavidin evinə daxil olaraq vəhşicəsinə təhqiramiz bir şəkildə (bu haqda illər sonra Müşkünaz xanım xatirələrində yazıb) axtarış aparıb, heç bir sənəd əldə etməsələr də Cavid əfəndini səhərə yaxın həbs edib aparırlar.

Dövrü mətbuatda çap olunan yazılardan və arxiv sənədlərindən bəlli olur ki, Azərbaycan Kommunist (bolşevik) Partiyasının Mərkəzi komitəsinin birinci katibi M.C.Bağırovun H.Cavidə münasibəti daha kəskin olub. Ona görə də Bağırov əksər toplantılarda, yığıncaqlarda Cavid əfəndini tənqid edərək, ona “səxavət”ini hiss etdirirmiş. Ədibi “əclaf” adlandıran böyük “başbilənimiz” 18 mart 1937-ci ildə Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının 3-cü plenumunda məruzə edərək qəzəblə demişdir: “Bir baxın, Yazıçılar İttifaqında kimlər əyləşmişdi. Hazırda ifşa edilmiş Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq ... kimi “əclaflar”.

Bəli. Elə bu bəs idi ki, bir çox “ziyalı yazarlarımız” “başbilənimizə” xoş gəlmək üçün yazılar çap etdirərək Cavidi ittiham etsinlər. Bundan sonra qəzetlər xüsusən də “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, “Ədəbiyyat qəzeti” və “Kommunist” qəzetinin “geniş xidmətləri” sayəsində iyun ayının 12-də ASYİ geniş iclas keçirir və iclas üzvləri qəti qərara gəlirlər ki, müsavatçı, pantürkst, “H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, Sanlı Yazıçılar İttifaqının sıralarından xaric edilsinlər.

Daha dəhşətlisi o idi ki, yazarlarımız o zaman ölkəmizdə çap olunan “Bakinskiy Raboçi” və erməni dilində çıxan “Kommunist” qəzetlərinin də bu sahədəki “xidmət”lərini alqışlayırdıla. Bu faciələrə haqq qazandıraraq yad dillərdə olan bu mətbu orqanları vasitəsilə başqa millətlərə Azərbaycan ziyalısını “tanıtmaq” yarışına can-başla qulluq edirdilər. Doğrudur bütün bu diqtələr Mərkəzdən, Moskvadan edilirdi və təkcə Bakıya deyil, SSRİ-nin başqa respublikalarına da. Amma təəssüflər ki, dövrü mətbuatla, arxiv sənədləri ilə tanış olarkən bəlli olur ki, bu ağrı-acını əsasən Azərbaycan ziyalısı, xalqı çəkmişdir. Burada isə əsas günah özümüzdə idi. Biz dahi Mirzə Cəlilin təbirincə desək bir “molodes”in qurbanı olmuşuq. Gələni “çəpik”lə, gedəni “təpik”lə yola salmaq, “yıxılana balta vurmaq” bizim millətə xas idimi?!

Fikir verin mətbuatda çap olunan bu amansız çıxışlar çoxlarını yenə də qane etmir, daha amansız olmağı tələb edirdilər. Məsələn, Azərbaycan Kommunist (bolşevik) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin “mədəniyyət və maarif” şöbəsinin müdiri Hökümə Sultanovanın 18 mart 1937-ci il də Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının III plenumundakı məruzəsindən: “Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının orqanı olan “Ədəbiyyat qəzeti” və “İnqilab və mədəniyyət” jurnalları işlərindəki nöqsanları aradan qaldırmalı, işlərini bu günün tələbləri ilə qurmalıdırlar. Tənqiddə daha amansız olmalıdırlar ki, Cavidlərə, Cavadlara qarşı barışmaz mövqe tutaraq onları aramızdan təmizləsinlər. Bütün Azərbaycan əməkçiləri bu plenumun, bu siyasi imtahanın nəticələrini görməli və ondan nəticə çıxarmalıdırlar”. (Nəticə isə Cavidlərin, Cavadların, Müşfiqlərin, Seyid Hüseynlərin və daha onlarla Azərbaycan ziyalısının gedər-gəlməzinə verilən fərmanlar oldu).

Hökümə xanımın bu çıxışını dərhal dəstəkləyənlər, haqq qazandıranlar da oldu. Davityan, Mıqırtçyan, Stroqonov, Budnov, Tixonov, Tınyanov kimi millətimizə qənim kəsilənlərin züyünə-züy tutdu Musabəyov, M.Rəfili, S.Rüstəm, M.Hüseyn, O.Sarıvəli və daha kimlər, kimlər...

1920-30-cu illər mətbuat buqələmunları Cavid əfəndini inqilabı, Şura hökumətini anlamamaqda, zamanla ayaqlaşa bilməməkdə tənqid edirdilərsə 55-60-cı illərdə isə “suyu üfürə-üfürə içən bir para araşdırmaçılar yanlış müddəalarla barışırmış kimi” Cavidin yaradıcılığına ehtiyatla yanaşırdılar. Çünki, hələ də canlarında Mərkəz qorxusu, xofu var idi. Ona görə də ağa qara, qaraya ağ deməkdə davam edirdilər...

Cavid əfəndi müdrik adam idi. Kimlərə isə xoş gəlmək üçün məddahlıq etmək onun təbiətinə yad olduğu üçün ona bu məddahlar arasında yaşamaq çox çətin və alçaldıcı olduğunu bəyan edən şair yazırdı:

Ölüm var ki, həyat qədər dəyərlidir,

Həyat var ki, ölümdən də zəhərli.

Qərənfil Dünyamin qızı

BDU-nun fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2013.-23 oktyabr.-S.15.