Çovqan davası

Mütəxəssislər Azərbaycanın çovqan oyunu ilə bağlı YUNESKO-ya müraciət etməsinin doğru olduğunu deyirlər

İran İslam Respublikası indi də qədim çovqan (çövkan) oyununun farslara məxsus olması ilə bağlı iddia irəli sürüb. “Azərbaycan bu idman növünü tezliklə öz adına rəsmiləşdirəcək” deyə narahatlıq keçirən cənub qonşumuz bu iddianı Azərbaycanın milli çovqan oyununun YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəniyyət abidələri sırasına daxil edilməsi ilə bağlı müraciətindən sonra irəli sürüb. Belə ki, İran rəsmiləri çovqanın fars idman növü olduğunu iddia edirlər. İran Çovqan Federasiyasının prezidenti Həmzə İlhanizadə çovqanın tarixi İran oyunu olduğunu bildirərək "Azərbaycan Nizami Gəncəvini öz şairi kimi təqdimat cəhdlərindən sonra indi də qədim fars oyunu olan çovqanı öz idman növü kimi YUNESKO-ya təqdim edib"- deyə narazılığını dilə gətirib.

İranın etirazına səbəb olan məsələ həmçinin Azərbaycanın polo idmanını qədim milli oyunlardan biri kimi tanıtmaq səyləri ilə bağlı olub. Belə ki, İranın Xarici İşlər Nazirliyi, Mədəni İrs Nazirliyi və İdman və Gənclərin İşi üzrə Nazirliyi Azərbaycan Polo Federasiyasının “qədim İran idman növü olan” polonun öz milli oyunu kimi qeydiyyatdan keçirmək səylərinə qarşı aparacağı birgə mübarizə “Fars” agentliyinin əsas xəbərinə çevrilib. İranın İdman və Gənclərin İşi üzrə Nazirliyinin rəsmisi Rza Salehi Əmiri qeyd edib ki, polonun ilk dəfə İranda meydana gəldiyinə dair kifayət qədər sübutlar və sənədlər var. İranın Polo Federasiyasının katibi Höcətullah Dehqan da narahatlıqla “əgər İran hakimiyyəti vaxtında tədbir görməsə, “ölkənin mədəni irsi” başqa ölkənin adına qeydiyyatdan keçəcək”- deyə bildirib.

Polo, yoxsa çovqan?

Çovqan oyunu haqda mükəmməl tədqiqatlar olmasa da elektron mənbələrdə Azərbaycanda milli atüstü oyun növlərindən biri kimi qeyd edilib. Belə ki, komanda oyun növü olan çovqan yarışları eramızın birinci minilliyinin ortalarında formalaşaraq, yüzillər ərzində Azərbaycan, Orta Asiya, İran, Türkiyə, İraq və digər ölkələrdə məşhur olub.

Mənbələr XII əsrdə İslam dünyasının mədəni mərkəzlərindən olan Bağdadda Orta Şərq ölkələrinin çaparları arasında tarixdə ilk beynəlxalq çovqan yarışlarının keçirildiyini göstərir.

Çovqan yarışlarının Azərbaycanda çox qədimdən məşhur olması da mənbələrdə yer alıb. Belə ki, çovqanın tarixi hətta VI-VII əsrlərə və bəlkə ondan da əvvəlki tarixlərə gedib çıxır. Belə ki, Örənqalada aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şirli qab üzərində çövkən oyunun təsvir edildiyi rəsm bu oyunun IX əsrdə Beyləqan şəhərində yayıldığını əyani sübut edir. Dahi Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərindən və "Kitabi-Dədə Qorqud" boylarında çovqan oyunun adı çəkilir.

Çovqanın qədim Azərbaycan oyunu olmasını sübut edən faktlardan biri də Azərbaycan miniatürlərində bu oyunun dönə-dönə təsvir edilməsi, yazılı mənbələrdə onun keçirilmə qaydaları haqqında məlumat verilməsidir.

Qeyd edək ki, Şərqdə təşəkkül tapmış başqa idman növləri kimi, çovqan oyunun da dünyanın daha uzaq regionlarına yayılmasında və inkişaf etdirilməsində ingilislərin rolu olub. Belə ki, XIX əsrdə Hindistandan İngiltərəyə gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilərək, yeni qaydalar əsasında Amerika və Avropa ölkələrində yayılmağa başlayıb. Məhz ingilislərin təşəbbüsü ilə bu oyun "polo" adı altında ilk dəfə 1900-cu ildə Parisdə keçirilən II Olimpiya Oyunlarının proqramına daxil edilib, beləliklə, qərb sivilizasiyasında bu ad təsbit edilib. Parisdəki yarışda üç ölkənin 5 polo komandası iştirak edib.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Polo Federasiyası ötən ayın əvvəllərində Bakıda polo üzrə ilk dəfə Dünya Kuboku keçirib. Milli Çovqan yarışlarının keçirilməsinə isə 2006-cı ilin dekabrından start verilib. Belə ki, hər il iki dəfə - may və dekabr aylarında Şəki şəhərində Milli Çovqan Yarışları təşkil olunur. Respublika Atçılıq Turizm Mərkəzinin direktoru Elman Qədirov “Kaspi”yə açıqlamasında keçirilən milli çovqan yarışlarında 16 komandanın iştirak etdiyini bildirib: «Bizdə bu yarışlara böyük maraq var. Şəki, Bərdə, Ağcabədi, Yevlax, İsmayıllı, Zaqatala və s. rayonların komandaları yarışa qoşulurlar». E.Qədirovun sözlərinə görə, Avropa ölkələrində bu yarışlar “polo” oyunu kimi təqdim olunur: «Ancaq bu oyunun kökü elə bizim çovqan oyunudur. Bizdə polo meydanı da yaradılıb. Gələcəkdə belə komandalar da yaradılacaq». E.Qədirov hesab edir ki, İran bu oyunla bağlı hər hansı iddia qaldırsa da, bu çovqanın fars oyunu olması anlamına gələ bilməz: “Sovet dövründə də çovqanı Azərbaycanın milli atüstü oyunu kimi tanıyırdılar”.

Biz qabağa düşmüşük

AMEA-nın Folklor İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə elimlər doktoru Füzuli Bayat bizimlə söhbətində Çovqan oyununun təkcə Azərbaycana yox, bütün türk dünyasına aid olduğunu bildirib. Belə ki, bu oyunun qazax, tacik və ya özbəklərə nə qədər aidiyyəti varsa, Azərbaycana da o qədər aidiyyəti var: “Çovqan İrana aiddir, amma farsa yox. Həmçinin Hindistana aiddir, hindlilərə yox. Bizim çovqan oyunu ilə bağlı Nizami Gəncəvinin «Xosrov və Şirin” əsərindən gətirdiyimiz arqument isə çox gülüncdür. Əsərdə Xosrov Pərvizin çovqan oynamasından danışılır. Əslində bu, farsların lehinədir. Miniatür ümumiyyətlə, ümumşərq mövzusudur. Amma çovqanın bizə məxsus olduğunu göstərən başqa arqumentlər var. Bu məsələyə bir qədər geniş baxmaq lazımdır. Məntiqsiz azərbaycançılıq zərər verə bilər. Bu, türk dünyasının oyunudur. Altay türklərinə, Orta Asiya türklərinə aiddir. Bu oyunu Balkanlarda, Əfqanıstanda və s. ölkələrdə oynayırlar. Osmanlı dövründə Türkiyədə ən geniş yayılmış oyunlardan biri çovqan olub”. F.Bayat hesab edir ki, əgər YUNESKO “mücərrəd türk dünyası” adlı bir anlayışı qəbul eləmirsə, onda bu məsələdə Azərbaycanın qabağa düşməsi çox təqdirəlayiqdir. “Digər türk ölkələri isə bizə kömək etməlidirlər. Təbii ki, İran bizə bu işdə kömək etməyəcək. Eləcə də türk dünyasının digər ölkələri ilə anlaşmaq lazımdır. Yəni, biz bunu sizdən qabaq YUNESKO-ya təklif etmişik və bu, həm də sizin oyundur. Nə fərqi var, Azərbaycanın adından getsin. Əsas odur ki, türk dünyasının oyunu kimi siyahıya daxil edilsin. Əgər təşkilatın siyahısında «Türk xalqının», «Slavyan xalqının» adı ilə gedəcək bir maddə yoxdursa, konkret ölkənin və ya millətin adı ilə qəbul olunursa, Azərbaycanın qabağa düşməsini alqışlamaq lazımdır. Paxıllıq lazım deyil ki, niyə Azərbaycan qabağa düşüb. Yəni indiyə qədər siz çovqanı nəzərə almamısınız, biz qabağa düşmüşük. Əslində, gözəl təşəbbüsdür”. F.Bayat hesab edir ki, «qaş düzəldən yerdə vurub göz çıxarmağa” da – İrana qarşı savaş açıb – Nizami əsərində belə yazıb, miniatürdə belə çəkilib və s. deməyə də haqqımız yoxdur: “Onda başqa ölkələri də qızışdırmış olarıq». F.Bayatın fikrincə, qədim çovqan oyununun “polo” oyunu kimi təqdim olunması məntiqə uyğun deyil: «İngilislər b.e.ə. 1736-cı ildə Babil dövlətini tutanda bu oyunu orada öyrəndilər. İngilislər bu oyunun zəngin, elit adamlar tərəfindən oynandığını görüb «polo» adı ilə İngiltərəyə aparıb bir qədər də cilaladılar. Mənə elə gəlir ki, ingilislər də bu oyunun türk dünyasına aid olması və ya Azərbaycanın adına bağlanması əleyhinə çıxmazlar». F.Bayat çovqan oyununun tarixi haqqında ölkəmizdə mükəmməl bir ədəbiyyatın olmamasına da təəssüfünü bildirib: «İndiyə qədər çovqan oyunu haqqında tutarlı bir araşdırmaya rast gəlməmişəm. Ayrı-ayrı məqalələrdə çovqan oyununun səthi adı çəkilib. Lehinə yazılmış kimi görünsə də, əslində əleyhimizə işləyəcək bəzi məqamlar var”.

Təcili qorunmağa ehtiyac

Ölkəmizin çovqan oyununun YUNESKO siyahısına daxil olunması ilə bağlı faylı 2012-ci ilin mart ayında təşkilata təqdim etdiyini bildirən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri Vasif Eyvazzadə qəzetimizə açıqlamasında çovqan oyununun “təcili qorunmağa ehtiyac olunan siyahı”ya təqdim olunduğunu qeyd edib: “YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs konvensiyası var və orada hər hansı bir namizəd fayl veriləndə, onun kimə və ya hansı xalqa məxsusluğu o qədər əhəmiyyət kəsb etmir. Bu, şərt kimi qoyulmur. Azərbaycan çovqan oyununu YUNESCO-ya təqdim etməklə, həm beynəlxalq hüququn bütün normalarına, həm də Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunmasına dair Konvensiyanın bütün şərtlərinə riayət edib. Konvensiyaya görə, ənənə, oyun, musiqi – bütün bu maddi irs elementi olan bütün sahələr həmin ölkədə, o ölkənin beynəlxalq hüquq çərçivəsində tanınmış ərazisi daxilində oynanılırsa, istifadə olunursa, onu daşıyan cəmiyyət varsa, həmin ölkənin hüququ var ki, bu irs nümunəsini YUNESKO-nun müvafiq siyahılarına təqdim etsin. Burada siyahılar müxtəlif cürdür. Adətən bizim verdiyimiz muğam, aşıq, xalça və digər elementlərlə bağlı siyahı təşkilatın reprezentativ siyahısıdır. Yəni bu irsin bizim ölkədə qorunmağa və inkişaf etdirilməsinə ehtiyacı var. YUNESKO-dan da bu istiqamətdə dəstək istəyirik”. Nazirlik rəsmisi bildirib ki, Azərbaycanın bu oyunu təcili qorunma siyahısına verməsi digər hər hansı bir ölkənin hüquqlarının tapdanmasına əsas vermir: “Bu, oyundur və müxtəlif ölkələrdə oynanıla bilər. Yəni əgər o oyun həmin ölkədə varsa, onun da YUNESKO-ya təqdim etməyə hüququ var. Bu, Azərbaycanın suveren hüququdur ki, onun ərazisində xalqı tərəfindən tarix boyu oynanılan bir oyunu müvafiq siyahılara təqdim etsin”. V.Eyvazzadə qeyd edib ki, Azərbaycanın YUNESKO-ya təqdim etdiyi müraciətdə Çovqan oyununun hər hansı ölkədə olması ilə bağlı bircə cümlə də yoxdur: “Sadəcə, bu oyun bizdə var və biz veririk. Biz heç kəsin də suveren hüququnu pozmamışıq. Hansısa bir dövlətin iddiasına da etirazımız yoxdur. Biz öz hüququmuzdan istifadə etmişik».

Qeyd edək ki, keçən il İran Musiqi Evi tar musiqi alətinin YUNESCO-da Azərbaycanın musiqi irsi kimi qeydiyyatdan keçməsinə etiraz etmişdi. İran tərəfi tarın YUNESCO-da İran və Azərbaycan musiqi aləti kimi qeydiyyatdan keçirilməsini istəyirdi. O zaman İran Musiqi Evinin direktoru Məhəmməd Sarir “Bu, beynəlxalq problemdir və məsələni köklü araşdırmalar olmadan müzakirə etmək olmaz” deyə bununla bağlı ekspertlərdən ibarət tədqiqat qrupunun yaradılmasını təklif etmişdi.

İndi isə hələlik yalnız iddialar və iradlar eşidilir...

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.-2013.-22 oktyabr.-S.10.