“Teatrda hər şeyi insandan hazırlayırıq”

“Tamaşanı sevmirəmsə tamaşaçıya heç zaman göstərmirəm”

O insanlara sənət fədaisi demək olar ki, onlar açdıqları cığırlarla, yaratdıqları əsərlərlə, heç kimin etmədiyini edir və öz arzularının arxasınca gedərək xəyalındakı arzularını gerçəkləşdirə bilirlər. Mənim üçün Vaqif İbrahimoğlu, Bəxtiyar Xanızadə həmin o qəhrəmanlar sırasındadırlar. Çünki öz amalları uğrunda daima vuruşaraq, yeni teatr üslubu yaradıblar.

Müsahibim prezident mükafatçısı, xalq artisti Bəxtiyar Xanızadədədir. Düşünürəm ki, görkəmli sənətkarın heç bir təqdimata ehtiyacı yoxdur. Uzun müddət idi ki, onunla görüşəcəyim anı gözləyirdim. Telefon açıb görüşmək istədiyimi dilə gətirdikdə isə Pantomima Teatrının tamaşalarından xəbərdar olduğumu sordu. Teatrşünas olduğumu söylədikdə isə görüşməyə razılıq verdi. Onunla söhbət etdikcə düşünürdüm ki, zaman keçəcək, Pantomima Teatrı indi üz-üzə oturduğum insanın adını daşıyacaq. Əslində mən canlı bir əfsanə ilə qarşı-qarşıya oturmuşam.

Davamçılarım olacaq

- Bəxtiyar müəllim, teatrınız 20-ci mövsümünü açacaq. 20 il teatr üçün az yaş deyil. Bu gün Pantomima teatrının Azərbaycan teatr məkanında yerini necə xarakterizə edərsiniz?

- 20 il bundan öncəyə qədər Azərbaycan teatr tarixində professional pantomima teatr növü heç zaman olmayıb. Biz bu teatrın təməlini qoyan zaman nə pantomima dramaturgiyası, nə də ki, bu sahənin mütəxəssisləri yox idi. O zamana kimi Azərbaycanda pantomima teatrı üslubunda aktyor və rejissor hazırlanmırdı, heç bir bədii material da yox idi. Mən hələ onun rəssamını və bu sahədə çalışan başqa mütəxəssisləri demirəm. Bu sahə üzrə Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində mütəxəssis belə hazırlanmır. Dramaturqu da yox idi ki, ondan bəhrələnə biləydik. Heç nədən yararlana bilməyən bir teatr 20 il fəaliyyət göstərə bilirsə deməli dəyərli bir işlə məşğul olub.

- Qeyd etdiniz ki, teatrı yaradarkən belə pantomima dramaturq olmayıb. Bəs əsərləri necə əldə edirsiniz?

- Teatrı yaradanda belə problemlərlə qarşılaşacağımızı bilirdim. Bütün bunları nəzərə alaraq özümə gərək olan tələbələri seçib, onları pantomimaya uyğun formalaşdırmağa başladım. Pantomimada əsas dramaturgiyadır. Öncələr pantomima dramını ancaq özüm yazırdım. Samuel Becketə bir dəfə müraciət etmişəm. Onun da Pantomima üçün 2 əsəri var ki, onlardan birini də hazırlamışam. Pantomima üçün dramaturgiya demək olar ki, yoxdur. Teatrda repertuarda yer alan “Nağaraçılar, “Vətənpərvər”, Şeksprin sonetləri əsasında “Eşq”, “Zibillik pərvanələri”, “Şərqə səyahət” kimi tamaşalar mənə məxsusdur. Həmin əsərlər uzun müddətdir ki, repertuarda yer alıb. Bununla yanaşı Fizulinin “Leyli və Məcnun” əsərinə müraciət etdik. Daha sonra Üzeyir Hacıbəyovun “Mən nə tövr iş görürəm” felyetonuna müraciət edib, “Dulusçu” tamaşasını hazırladıq. Demək olar ki, tamaşalarımızın əksəriyyətinin dramasını özümüz yazmışıq. Mənim yazmağımla da iş bitmir. Düşündüm ki, onlara aktyorluğu yox həm də rejissorluğu, dramaturgiyanı öyrətmək lazımdır. 5 il bundan öncə aktyorlarımız dram yazmağa başladılar. Aktyorlar dram yazmaqla bərabər yazdıqları dramları canlandırmağa da başladı. Misal üçün Nargilə Qəribova “Yol”, “Adsız”, Ceyhunla birlikdə “Katarsis” tamaşası ideyası ilə bizə müraciət etdi və tamaşanı da hazırladı. Yazdı, quruluş verdi və aktrisa kimi oynadı. Əflatun Abdullayev “Çərçivə” tamaşasını yazdı və ona quruluş verdi. Bəhruzla, Səbinə “Dejavü” tamaşasını hazırladılar, Ceyhun Dadaşov “Mən və mən” tamaşasını özü yazıb quruluş verdi. Yəni deməyim odur ki, son zamanlar aktyorlar özləri əsərləri yazırlar və özləri də ona quruluş verirlər. Bu da onun göstəricisidir ki, məndən sonra bu teatrda davamçılarım olacaq.

- Tələbələriniz hər zaman söyləyir ki, siz onlara həm musiqiçi, həm aktyor, həm rəssam, həm rejissor, həm də dramaturq sənətinin bilicisi olmaqlarını nəsihət edirsiniz. Bəs bütün bunları bir adamda cəmləmək mümkündürmü?

- Bilirsinizmi, bir işi ciddi öyrənməyə başlayırsansa onu hərtərəfli öyrənməlisən. Misal üçün ədəbiyyatla məşğul olursansa Nizamini, Fizulini, Mirzə Fətəlini tanımaqla yanaşı əcnəbi dramaturqların da əsərləri ilə tanış olmalısan. Teatr da belədir. Əgər rejissorsansa ola bilməz ki, dramaturgiyadan xəbərin olmasın və yaxud da özün nəsə yaza bilməyəsən, musiqi duyumun olmasın. Rejissorsansa ola bilməz ki, rəngləri duya bilməyəsən, balaca da olsa rəsm qabiliyyətin olmasın. Mümkün deyil ki, insan psixologiyasından xəbərsiz olasan. Bu elə bir peşədir ki, bütün sahələr burada cəmlənir. Pantomimanın da özəyini insan təşkil edir. Biz teatrda nə hazırlayırıqsa insandan hazırlayırıq. Tələbələrim bunları yaxşı bilir.

Yeni tamaşa barədə demək istəmirik yox, deyə bilmirik

- Pantomima teatrının quruluş sistemi bir az digərlərindən fərqlənir. Belə ki, tamaşa barədə məlumatı son anda öyrənirik. Elman Rəfiyev buna sürpriz deyir və onunla əlaqələndirir ki, teatrın iş prinsipi əzəldən belə qurulub.

- O, sürpriz hazırlamır. Elman da deyə bilməz ki, bu gün teatrda hansı tamaşa hazırlanır. Tamaşanı hazırlayan mənəmsə onun sonuncu həddinə baxıram və bilirəm ki, bunu oynamaq olar, yoxsa olmaz. O hədd gəlib yetişməyincə heç yerdə məlumat verə bilmərəm ki, nəyinsə üzərində işləyirəm. Ola bilər ki, 2 aydır bu tamaşanı üzərində işləyirəm və baxıb görürəm ki, alınmır. Onu bağlayıb, qoyuram kənara, tamaşaçıya göstərmirəm. Nəyin xatirənə olursa olsun tamaşa hazırlamıram. Tamaşanı bəyənmirəmsə, sevmirəmsə tamaşaçıya heç zaman göstərmirəm. Ümumiyyətlə, Pantomima Teatrının gördüyü işin arxasında böyük bir sevgi durur. Ona görə sonuncu həddə qədər bilmirik ki, tamaşa alınacaq yoxsa alınmayacaq. Sizə öncədən deyim ki, filan tamaşanı hazırlayıram, sonra da alınmasın bir də yenidən məlumat verim ki, bu səbəblərdən alınmadı. Nəyə lazımdır bu? Mütəxəssislərin dünyası fərqli olur. Ola bilər ki, tamaşanı hazırlamağa gücüm çatmadı, ola bilər ki, tamaşa hələ yetişməmişdi. Çox səbəbdən ola bilər. Xasiyyətim də elədir. Bir işi iki dəfə görməyi xoşlamıram. Nəsə hazırlayıramsa ikinci dəfə ondan hazırlamaq istəmirəm. Çünki onun ki, düzəlmə mexanizmini öyrəndim. İkinci dəfə həvəsim olmur. Hər dəfə bir iş görəndə mənə maraqlı gəlir ki, görəsən bu işin sonu hara gedib çıxacaq. Mən bilmədiklərimi öyrənirəm. Misal üçün modern dans Azərbaycanda yox dərəcəsindədir. 10 il bundan öncə “Maska” tamaşasını hazırlayanda müasir rəqs qurmaq üçün araşdırma apardıq. Çünki bu sahədə mütəxəssisi yox idi. Sonda “Maska” kimi maraqlı bir əsər alındı ki, həmin əsərə Gürcüstanda gürcülər dəqiqələrlə ayaq üstə dayanıb əl çaldılar. Buna görə yeni tamaşa barədə demək istəmirik yox, deyə bilmirik.

- “Maska” tamaşasını adını çəkdiniz. Bu tamaşaya dəfələrlə baxmışam və hər dəfəsində səhnədə gözümə xırda detal dəyir. Bəlkə də ötən dəfə baxdığımda bu nüanslar gözümdən qaçıb. Hər dəfəsində səhnədə sanki başqa bir Nargilə Qəribovanı görürdüm.

- Qeyd etdiyiniz məsələ bu sahədə ən vacib xüsusiyyətlərindən biridir. Teatrda çox zaman şikayətlər eşidirik ki, tamaşaçı teatra gəlmir. Bir səbəb olmalıdır. Artıq 10 ildir həmin tamaşa oynanılır. Səhnədə göstərilməmişdən öncə biz onu bir dəfə də məşq edirik. Hər məşq edəndə ortalığa təzə bir şey çıxır. Hərdən deyirlər ki, 10 ildir ki, oynayırıq bu tamaşanı. Dünən də oynamışıq yenəmi məşq? Əvvəllər Gənc Tamaşaçılar Teatrının direktoru Kamal Əzizov deyirdi ki, Bəxtiyar, bu, təzə bir teatr qanunudur ki, repertuarda olan tamaşa üçün məşq saatı istəyirsən? Deyirdim ki, məşqsiz oynaya bilmərik. Bu baxımdan izləyici tamaşaya gələndə təzə bir nüans, istiqamət görməlidir. Onda tamaşaçı teatra yenə də gələcək. İkincisi də tələbələrimizi yığmağa başlayanda qeyd etdim ki, teatr o zaman dəyərdən düşür ki, zalda oturub səhnəyə baxanda tamaşaçı desin ki, nə var ki, bunu mən də edə bilərəm. Tamaşaçı bu sözü dilinə gətirəndə artıq teatra gəlmir. Savadlı insan baxır deyir ki, bu nə quruluşdur, nə rejissor işidir ki, bunu elə mən də bacararam. Teatr zirvədə o zaman olur ki, pərdə açılanda tamaşaçı heyrətə gəlib desin ki, “Aman allah bunu necə elədi, gedim sabah bir də baxım, mən bunu edə bilməzdim”. Bütün sahələr belədir. Kənardan baxan üçün əlçatmazdırsa o sənətin arxasınca gedirlər və hörmət də edirlər. Ancaq etdiyini küçədən keçən də edə bilərsə, o zaman onun dəyəri qalmır. Şükürlər olsun ki, bu gün Pantomima teatrında küçədən keçən elə şey deyə bilməz.

- Hazırladığınız tamaşaların mövzusunu necə seçirsiniz?

- Teatrın xammalı və materialı insandır. İnsan və onun daxili dünyası. Bu bitməz tükənməz qüvvədir. İnsan onun ətraf mühitə münasibəti kimi məsələlər sonsuz saydadır. Burada hər şey var. Repertuarımız ancaq bunun üzərində qurulub.

- Bəxtiyar müəllim, 20 il ərzində teatrda təxminən neçə tamaşa ərsəyə gəlib?

- 20 ilin 2 ilini dəstəni yığıb bu istiqamətdə formalaşmaqla məşğul oldum. Qalan 18 ildə rahat şəkildə pantomima ilə məşğul ola bilməmişik. Onun 12 ilini kirayə qalmışıq, yerimiz yurdumuz olmayıb. Dəfələrlə truppa dağılıb, təzədən yığılıb. Bunun da çox səbəbləri var. Sonradan Şəfəq kinoteatrına göndərilmişik, il yarım da orada işləmək üçün şərait olmayıb. Üst-üstə götürsək rahat şəkildə işləmək üçün əlimizə böyük imkan düşməyib. Bunları çıxsaq 14 ilə gəlib çıxar ki, bu vaxtda da 70-ə yaxın tamaşa hazırlamışıq. Bir dramaturq 14 ildə 70 pyes yaza bilirmi? İndi təsəvvür edin ki, biz həm yazırıq həm də oynayırıq. Baxmayaraq ki, dramaturq deyilik. Bunlar o qədər də asan iş də deyil.

- Buraya gəlməmişdən öncə tələbəniz Elman Rəfiyevdən ustadınızla söhbət etməyə gedirəm ona nə kimi sual verərdiniz deyə sual etdim. O, isə “hazırladığınız indiki və keçmiş aktyorlarınızdan razısınızmı” kimi sual ünvanladı sizə.

- İşin elə tərəfləri var ki, razıyam, elə tərəfləri də var ki razı deyiləm. Onlar 20 il öncə yolu, cığırı bəlli olmayan, qaranlıq bir cığırda mənə qoşulub həyatlarını veriblərsə bu onların fədakarlığını göstərir. Biri var ki, artıq bəlli olan yolu gedəsən, biri də var ki, sonu bilinməyən, cığırı açılmayan yolda adama yoldaşlıq edəsən. Bu yolda mənə birinci qoşulanlar Elman Rəfiyev, Rövşən İsax, Siyavuş Hüseyinli, Əsəd İsmayılov idi. Sonra onların ardınca Pərviz, Nicat və başqaları qoşuldu. O zaman bir Bəxtiyar müəllim var idi, onlara deyirdi ki, sizə bu sahəni öyrədəcəm. Söykənməyə isə bir şey yox idi. O tərəfdən onların sənətə olan həvəsindən razıyam. Bu gün də özlərini bu sənətə həsr edirlər. Problmelərinə baxmayaraq özlərində güc tapırlar. Ümumiyyətlə, burada yetişən, işləyib çıxmış aktyorların hamısı hazırda respublikada tanınmış aktyorlardır. Onlardan Rövşən İsaxı, Siyavuş Hüseyinlini, Nicat Kazımovu, Azər Axşamı, Vəfa Zeynalovanı, Nigar Güləhmədovanı misal gətirə bilərəm ki, sənətdə ilk addımlarını buradan atmış aktyorlardır. Bircə şeydən razı deyiləm. Hələ ki, onları istədiyim zirvədə görə bilmirəm. O zirvə ki, qartal qayğısız şəkildə, ləzzətlə, özünə güvənərək göydə uçur. Bax onları elə görmək istəyirəm.

Aktyorluq artıq mənim sənətim deyil

- Hazırladığınız tamaşalarda sizi onun tərtibatçısı, rejissoru kimi görürük. Bəxtiyar Xanızadəni yenidən səhnədə görmək bizə qismət olacaqmı?

- Bilmirəm. Gənc Tamaşaçılar Teatrında (Tyuz) işləyəndə bəzi hallarda kütləvi səhnələrdə də oynayırdım, elə öz tamaşalarımda da. Burada “Zibillik Pərvanələri” tamaşasında həvəsim olanda çıxıb səhnədə olmuşam. Bu yaradıcılıqdır, bilmirəm ki, birdən nəsə istəyəcəm. Aktyorluq artıq mənim sənətim deyil. Baxmayaraq ki, institutda aktyorluq sənətini bitirmişəm. Ola bilər ki, qeyri adi bir şey olsun ki, yaradım.

- Sizcə, bu gün teatr cəmiyyətdə hər hansı fikri dəyişməyə qadirdirmi?

- Mən bu sualı sizə vermək istərdim. Siz teatrşünassınız. Özünüz də arxivdən gedib baxın, görün hansı dövrdə göstərilən tamaşa cəmiyyətdə nəyisə dəyişməyə qadir olub.

- Əcnəbi rejissorlarla söhbətim zamanı onlar söyləyir ki, xaricdə hər kəs dövrün yaşadığı problemləri görmək üçün teatra gəlir. Bizdə isə belə deyil.

- Əvvəla, axtaran tapar. Əgər tamaşaçı tamaşaya nəyisə öyrənməyə gəlirsə ona lazım olanı tapacaq. Yox əgər bu ona lazım deyilsə, mükəmməl tamaşa da olsa oradan heç nə öyrənməyəcək. İkincisi, hər nə hazırlayırsan hazırla sən insan barədə hazırlayırsan. Tamaşada öz ağrımı-acımı göstərirəm baxan görür, axtarırdısa götürür. Yəni tamaşanı qoyum, deyim ki, filan şey üçün hazırlayıram, anlamıram bunu. Adam var ailəsinin problemi həll edə bilmir, dövrün problemlərini necə həll etsin.

- Teatr oxucularına bir sözünüz varmı?

- Vaxt var idi, teatr aləmində çoxlu lətifələr danışılardı. Bu gün varmı Azərbaycan teatr lətifələri?

- Xeyir.

- Əvvəllər Həsənağa Turabov, Mehdi Məmmədov, Ədil İsgəndərov barəsində maraqlı hadisələr, lətifələr var idi. Bu gün nə var? Yoxsa, niyə yoxdur? Varsa, istərdim ki, biri sizin saytınıza yazsın biz də oxuyaq. Mən bilirəm niyə yoxdur.

- Niyə?

- Onu deməyəcəm. Olmağı çox lazımdır. Bəlkə də var, mən bilmirəm. Tanınmışlara aid aforizmlər, lətifələr var idi. Bu gün yoxdur. Qoy var deyənlər lətifəni layihə kimi versinlər. Yoxdur deyənlər araşdırsınlar ki, nə səbəbə yoxdur.

-

Çox istərdim ki, siz birini danışasınız.

- Sualım elə sual kimi qalsın. Düşünürəm ki, maraqlı olar.

Xəyalə Rəis

Kaspi.-2013.-14-16 sentyabr.-S.12.