Mustafa Topçubaşovun Nobel almasına kim mane olub?

“Erməni barmağı” olmasaydı, o, bu mükafatı köməkçisi Qəhrəman Qəhrəmanovla birgə almalı idi

“Mustafa Topçubaşov görkəmli alim-cərrah olub. Dünya tibb elmində bir sıra yeniliklər məhz bu alimin adı ilə bağlıdır. O, həmçinin sadə bir insan kimi sevilib. Ancaq zamanında ona çox mane olublar”. Azərbaycanda tibb təhsili və səhiyyənin təşkilatçısı, cərrahlıq elmi məktəbinin banilərindən biri, SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının akademiki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Mustafa Topçubaşov haqqındakı bu fikirlər redaksiyamıza telefon açan Rövşən Rüfətoğlu Eyyubovun dilindən səslənib. Manual terapevt kimi çalışan R.Eyyubov “Kaspi”nin müxbirilə görkəmli cərrah haqqında nənəsi Sayad Biləndərlidən və dövrünün adamlarından eşitdiyi, o cümlədən, M.Topçubaşovun bioqrafiyasında yer almayan bir sıra məqamları bölüşüb.

Narkozsuz əməliyyat

«Nənəm Sayad Biləndərli həkim olub. Valideynlərim dövlət işində çalışırdılar. Ona görə də mən 4 yaşımdan nənəmin himayəsində böyümüşəm. Nənəmin dilindən və onun yanına gələn xəstələrdən Mustafa Topçubaşov haqqında maraqlı söhbətlər eşitmişəm” deyən R.Eyyubov görkəmli cərrah haqqında eşitdiklərini danışır: “Mustafa Topçubaşov hələ Kiyev Universitetinin tibb fakültəsində oxuyanda, o, həndəsə və riyaziyyatla dərindən maraqlanıb. Topçubaşovun necə bir alim olacağı onun oxuduğu illərdə özünü göstərib. Təhsil aldığı illər ölkədə siyasi mübarizələrin kəskinləşdiyi dövr olub. Oktaybr inqilabı da həmin illərə təsadüf edib. Ancaq bu çətinlik onun nə mükəmməl təhsil almasına, nə də mükəmməl insan kimi formalaşmasına mane olmayıb. O zaman Kiyevdə qalmaq və oxumaq təhlükəli olsa da, bir çox tələbələr bu çətinliyə tab gətirməyib geri dönsələr də, o, dözüb. Aldığı təqaüdlə dolanıb. Nəhayyət, 1919-cu ildə institutu başa vuraraq Bakıya qayıdıb. İlk dövlət universitetinin açılışı da həmin il baş verir. Gənc həkim universitetin yeni yaranmış tibb fakültəsində birinci azərbaycanlı müəllim kimi çalışıb”.

Sonralar isə M.Topçubaşov tibb elminə daha dərindən yiyələnmək üçün 1926-cı ildə Almaniyaya yollanıb. Uzun müddət Almaniyada qalıb. O, həndəsi hesabla insan bədəninin onurğa sütununun bərpa edilməsini öyrənib. Onun müalicəsi cərrah əməliyyatı zamanı heç bir əsəb toxumasına, heç bir damara ziyan dəyməməklə həyata keçirilirdi. 19-cu əsrdə tanınmış alman alimi İosif Gertl qadın onurğası ilə kişi onurğasının fərqli xüsusiyyətlərini üzə çıxarmışdı. Topçubaşov Almaniyada olanda həmin alimin tədqiqatlarını dərindən mənimsəyir. Çünki alman aliminin mühazirələri, kitabları dünyada çox qəbul olunurdu. Topçubaşov Azərbaycana qayıdandan sonra həmin biliyə əsaslanaraq 1938-ci ildə unikal bir əməliyyat həyata keçirib. Xəstə bir qadının çürüyən böyrəyi üzərində elə əməliyyat aparıb ki, onun heç bir əsəb toxuması zədələnməyib. 1941-ci ilə qədər Mustafa bəy böyrəyi əməliyyat olunan qadını diqqətdə saxlayıb və uzun müddət ərzində onda heç bir problem yaranmayıb.

Mustafa Topçubaşov minlərlə insan üzərində uğurlu əməliyyatlar aparıb. Bu uğurlarına görə, görkəmli cərrah 1953-cü ildə Stalin mükafatına layiq görülüb. Topçubaşov yeni kəşflər haqqında fikirləşirdi. Onu ən çox düşündürən insanlar üzərində narkozsuz əməliyyat aparmaq təcrübəsinə yiyələnmək idi.

Efir-yağ qarışığı

Müharibə illərində və ondan qabaq da çoxlu insanlar narkozla aparılan əməliyyatdan sağ çıxmırdı. Topçubaşov ümumiyyətlə, narkozun tamamilə sıradan çıxması üçün çalışırdı. O, həmçinin onurğa sütununda əməliyyatın narkozsuz aparılması üçün yollar axtarırdı. Topçubaşovun 1937-ci ildə kəşf etdiyi yeni preparat - efir yağı ilə bitki yağlarının riyazi hesablarla eyni miqdarda qarışdırılması alimin dərin tədqiqatlarının nəticəsi idi. Efir-yağ qarışığı inyeksiyaları həm də öddaşı xəstəliyinin sancıları, travmatik şok, qıcolma hallarında, müalicə və doğuş zamanı ağrısızlaşdırma vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Bu üsul narkoz zamanı meydana gələn bir sıra mənfi halların, məsələn, dərin narkoz yuxusunun, qanda narkotik maddələrin toplanmasının aradan qaldırmasına görə geniş tətbiq olunmağa başlanır. Topçubaşov anelgeziya üsulunu musiqi ilə birlikdə həyata keçirib. Əməliyyatın bu qeyri-adi üsulu çox sayda xəstələrin həyata qayıtmasına imkan yaradıb. O, həmkarlarına da bu üsulu öyrədib.

Müharibə bitəndən sonra - 1945-ci ildə SSRİ Xalq Səhiyyə Komissarlığı Elmi Tibbi Şurası tərəfindən Farmakologiya Komitəsinin iclasında alim-cərrahın hazırladığı efir-yağ qarışığının "Analgezin" adı altında istehsal edilməsinə icazə verilir. Beləliklə, “Analgezin” satışa buraxılır.

Nobel mükafatına maneə

«Analgezin»in yaradıcısı kimi Mustafa Topçubaşovun adı Nobel Komitəsində tanınırdı. Lakin özü bu haqda 25 il sonra eşidir. 1972-ci ildə onun adına Stokholmdan xüsusi məktub gəlir. Nobel Komitəsi alimə müraciət edərək özü haqqındakı bütün məlumatları komitəyə çatdırmasını yazırdı. Topçubaşov da özü haqqında sənədləri toplayaraq komitəyə göndərir. Lakin bu dəfə bədxahların siyasəti öz işini görür. Ona görə də Nobel mükafatını Topçubaşova vermirlər. O, bu mükafatı köməkçisi olan cərrah Qəhrəman Qəhrəmanovla birgə almalı idi. Topçubaşovun bu mükafatı almasına ermənilər mane olur. O zaman SSRİ Səhiyyə Nazirliyində çoxlu erməni çalışırmış. Həmçinin onlar Nobel Komitəsinə də yol tapıblar. Burada siyasi məsələlər vardı. Amma Topçubaşov siyasətdən uzaq adam idi. Bəlkə onun üçün heç mükafatın da əhəmiyyəti yox idi. Müalicə edib həyata qaytardığı xəstələrin təşəkkürü onun üçün ən böyük mükafat idi.

Qaranlıq məqamlar

Müsahibimiz davam edir: “Mustafa Topçubaşovun oğlu İbrahim Topçubaşov haqqında nənəmin və atamın dilindən çox sözlər eşitmişəm. O zaman İbrahim Topçubaşov haqqında da mətbuatda heç nə yazılmırmış. İbrahim bəy özü bunu xoşlamırmış. Atamın İbrahim Topçubaşovla çoxlu fotoları var. Sovet dövründə əsli-nəcabəti bəyliyə, xanlığa söykənən adamlar bir-biri ilə yaxın əlaqədə idilər. Topçubaşovlar aristokrat nəsli olub. O cümlədən, biz də xan nəslindənik. Atam 1990-cı ilin sonlarında «Neft kadrları uğrunda» qəzetinin baş redaktoru idi. O, İbrahim Topçubaşov haqqında qəzetdə məqalə yazdı. Ancaq buna görə çoxlu təzyiqlərə məruz qaldı. Onda siyasi proseslər indiki kimi deyildi. Mən o zaman Moskvada idim. Sonra atam qəflətən vəfat etdi. Mən onun qəfil ölümünün səbəbini başa düşmədim. Dərhal Bakıya gəldim. Ancaq onun dəfnini özüm təşkil edə bilmədim. Artıq onu dəfn etmişdilər”.

90-cı illərdə ölkədə gedən siyasi proseslər çox görkəmli insanların nəinki qarşısına sədd çəkir, onların fəaliyyətinə mane olur, həmçinin gələcək nəsillər üçün onların həyatları haqqında məlumatları da qaranlıq saxlayırdı. Elə bu üzdən, Topçubaşov kimi görkəmli şəxsiyyətlərlə bağlı bir sıra məqamlar qaranlıq qalıb.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.-2013.-24 yanvar.-S.15.