Yaraşmayan tərif ən amansız tənqiddir

Nizaməddin Şəmsizadə: «Mən sözlə söhbət edirəm, söz mənim ən yaxşı müsahibimdir»

Nizaməddin Şəmsizadə 1954-cü il dekabrın 30-da Quba bölgəsinin İspik kəndində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Elmi xidmətlərinə görə akademik Y.Məmmədəliyev mükafatının laureatıdır. “Ədəbi mübahisələr”, “Azərbaycan ideologiyası”, “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı”, “Türk təfəkkürü məcrasında”, “Hıçqıran gülüşlər”, “Əli Nazim”, “Rejissor taleyi”, “Tənqidin ədəbi prosesdə rolu”, “Böyük nəslin davamçısı”, “Azərbaycançılıq”, “Ədəbi proses və ədəbi nəsil” kimi monoqrafiyaların, “Bürkü” hekayələr, “Tüstü” hekayələr və şeirlər kitablarının müəllifidir.

– “Azərbaycançılıq” adlı kitab yazmısınız. Sizcə, bu ideologiya ədəbiyyatda necə əks etdirilməlidir?

– Həmin kitabı sanki tarix özü mənə yazdırdı. 1980-ci illərin sonundan bu ideya məni düşündürürdü. O dövrdə bunları yazmaq çox çətin idi. Cəmiyyətdə türkçülük eyforiyası var idi. “Milli ideologiyamız – Azərbaycançılıq” adlı məqaləmdə artıq bu ideologiyanın bizim xalqımız üçün əhəmiyyətindən söz açdım. 1996-cı ildə dostlarım dedilər ki, sən “Azərbaycançılıq” kitabını yazmalısan, necə ki, Ziya Göyalp “Türkçülüyün əsasları”nı yazıb. Xeyli dərin araşdırmalardan sonra kitab çap olundu və çox yaxşı qarşılandı. Bu nəşrin həcmi qədər də onun haqqında məqalələr çap edildi. O zaman əleyhimə yazılar yazanlar da tapıldı, məni antitürkçü kimi qələmə verməyə çalışanlar oldu. O kitabda “Azərbaycançılıq nədir?” sualına belə cavab vermişdim: “Azərbaycançılıq türkçülüyün vətən əxlaqı müstəvisində dərkidir”. Yəni Azərbaycançılıq bir vətənin timsalında dərk edilmiş türkçülükdür. Bu ideologiya Azərbaycanda yaşayan digər xalqların da eyni düşüncə, ideologiya altında birləşməsi deməkdir. Bu ideologiya ədəbiyyatda əks etdirilib. Məsələn, Əli bəy Hüseynzadənin “Hali-vətən”, Abbas Səhhətin “Vətən”, Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirlərində, Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasında və s. Mən həmişə demişəm, bu gün də deyirəm ki, biz dünyaya ümumtürk kontekstində çıxmalıyıq. Ədəbiyyatımız bu prinsipi unutmamalıdır. Mən Azərbaycançılığı türkçülükdən qətiyyən ayırmıram. Bu cür ruhu mən Anarın “Ağ qoç, qara qoç” romanında, Xanəmirin şeirlərində duyuram və onları alqışlayıram. Bizim tarixən ideologiyamızın ən böyük təməli fəlsəfəmizdən, siyasətimizdən daha çox ədəbiyyatımızda olub. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycan ədəbi prosesi müxtəlif yabançı postmodernist iddialar içərisində ilişib qalıb. Özü də bizdə bu gün əsl mənada postmodernist ədəbiyyat yaranmır, onlar postmodernist iddialardır. Çoxları özünü postmodernist sayır, ancaq bir nəfər sual eləmir ki, bizim ədəbiyyatda modernizm olmayıb, bəs postmodernim necə ola bilər? Məsələn dağ yoxdursa, dağı aşmaq olarmı? Xeyr. Gərək bir cərəyan ola ki, ondan sonra onun “post”u, yəni sonrakı mərhələsi də ola. Biz sadəcə Avropa və Rusiyadakı hansısa cərəyanları təqlid edirik. Postmodernizm ədəbiyyatın gücü yox, gücsüzlüyüdür. Postmodernizm insanın əzəmətini yox, yazıqlığını diqqət mərkəzinə çəkir.

– Bəs bəzi tənqidçilər Rəsul Rzanın, Əli Kərimin şeirlərini, 60-cıların nəsrini niyə modernizmə ayırd edirlər?

– Bizimlə yaşıd insanlar 60-cıların əsərlərini oxuya-oxuya tərbiyə alıb. O dövrdəki əsərlər haqqında çox yazmışam. Həmin tənqidçilər deyən mənada Mirzə Fətəli Axundov da modernistdir. Onlar ədəbiyyatda yenilikçiliyi, inkarçılığı modernizm adlandırırlar. M.F.Axundov öz yazdıqlarına bəraət qazandırmaq üçün deyirdi ki, “Füzuli şair deyil”. C.Cabbarlı da Axundov haqqındakı məqaləsində həmin fikri dəstəkləyirdi. Ancaq müstəqil bir ədəbi cərəyan kimi bizdə modernizm olmayıb. Çünki ədəbi cərəyan həm də ictimai hadisədir. Tarixin müəyyən bir dönəmində zərurətdən yaranır. Ədəbi cərəyan bir neçə sənətkarın yaradıcılığını birləşdirən və ifadə edən təmayüldür. Bir-iki şairlə cərəyan yaranmır. Bir yazıçını o zaman hansısa cərəyana aid etmək olur ki, onun yaradıcılığı başdan-baş həmin ədəbi cərəyanın prinsiplərinə cavab versin. Cəfər Cabbarlının əsərlərində müxtəlif cərəyanların izləri var. Hətta sentimentalizmin də izləri görünür. Məsələn, “Göz yaşları içində gülüş” pyesində, “Mənsur və Sitarə” hekayəsində və s. Lakin sentimentalizm müstəqil cərəyan kimi ədəbiyyatımızda olmayıb. Məsələn, rus ədəbiyyatında Karamzinin “Bədbəxt liza” əsəri ilə bu cərəyan formalaşıb.

– Bəs onda Nizami dövrünü niyə “Azərbaycan intibahı” adlandırırlar?

– O fikir doğru deyil. Bir şairlə intibah olmur. O dövrkü intibah Şərq İntibahı idi, bir ölkənin adı ilə bağlı deyildi. Həmin intibah Ömər Xəyyamdan Füzuliyə qədər davam edir. Füzuli dövründə isə zirvə fəth edilir. Belə bir məşhur misal var; bir nəfər deyir ki, mən sizə şeirin peyğəmbərlərindən danışacağam. Bir neçə şair haqqında danışır, ancaq Füzulinin adını çəkmir. Soruşurlar ki, bəs Füzulinin adını niyə çəkmədiniz? Belə cavab verir ki, mən şeirin peyğəmbərlərindən söz saldım, o şeirin Allahıdır.

– Postmodernizmin yad ədəbi cərəyan hesab edirsiniz, bəs tənqidçi kimi Azərbaycan yazıçısının ruhunu ifadə etmək üçün başqa nə təklif edə bilərsiniz?

– Jül Renar “Gündəlik” əsərində kimdənsə sitat çəkib deyir: “Bütün janrlar gözəldir, darıxdırıcısından başqa”. Elə yazsınlar ki, bədii olsun, darıxdırıcı olmasın. Əsl ədəbiyyat olsun, yalançı fəlsəfəçilik olmasın. XX əsrin əvvəllərində Rusiyada bir neçə sənət cərəyanı var idi, kubizm, futurizm, imajinizm, simvolizm və s. Kubistlər şeiri kub şəklində yazırdılar. Yaxud başqa bir sənət cərəyanın nümayəndəsi mürəkkəbi çırpırdı divara, mürəkkəb necə dağılırdısa deyirdi ki, bu mənim əsərimdir. Rus şairləri eksperiment etməyi sevirlər, ancaq onlar eksperimenti vaxtında da yekunlaşdırmağı bacarırlar. Bizdə isə bir şair eksperiment keçirə-keçirə gəlib çıxır mənim yaşıma – 60-a. Deməli, həmin şair hələ də öz üslubunu tapmayıb. Eksperiment şairin özünün tapmasına xidmət etməlidir. Çingiz Aytmatov barədə belə bir fikir var ki: “O, təzəbaşlayanlardan olmadı, əlinə qələm alan kimi sənətkar oldu”. Nəvai 9 yaşında artıq məşhur şair idi. Yəni əvvəldən yaxşı başlamaq lazımdır.

– Bəzən Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz və s. şairlər haqqında belə deyirlər: “filosof şair”. Fəlsəfi konsepsiyası olmayan bu yaradıcı insanların adı qarşısında bu ifadəni işlətmək nə dərəcədə doğrudur?

– Əlbəttə, bu cür ifadələri işlətmək doğru deyil. Məsələn, haqqımda yazılan kitabda məni “filosof tənqidçi” adlandırıblar, bu da düzgün deyil. Çünki mənim fəlsəfi konsepsiyam yoxdur, ancaq bəlli bir dünyagörüşündən yaranan yaradıcı mövqeyim var. Filosof şair Nizamiyə demək olar, çünki onun müstəqil fəlsəfəsi var. Şeir fəlsəfi olmalıdır. Şeir insan qəlbinin dramdır, beynlə qəlb arasındakı mübarizədir. İki cür elmlər var. Müdrik elmlər və mistik elmlər. Müdrik elmləri həyatdan və kitabdan öyrənirsən, mistik elmlərisə Allah tərəfində verilir. Şeir mistik elmdir. Şeir qəlbin təfəkküründən yaranır. Nizami də şairləri peyğəmbərlərdən sonra gəldiyini deyirdi. Yəni şairlər də peyğəmbərlər kimi Allahı dərindən anlayanlar, onunla qəlbən danışa bilənlərdir.

– “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabınız tənqid edildi. İrad ondan ibarətdir ki, elmi yox, bədii yazmısınız. Kitabı belə üslubda yazmağınıza səbəb nədir?

– Məni tənqid edənlərə deyirəm ki, get özün ondan daha yaxşı kitab yaz, sənə əhsən deyim. Yəni o cür haqsız tənqidlərə cavab vermirəm. Yazdığım “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” orijinal kitabdır, başqaları kimi çoxlu sitatları kitaba doldurmamışam. İlk dəfə bu əsər haqqında fikir bildirən Nizami Cəfərov oldu. Dedi ki, qardaş, bir az essevari yazmısan. Ona dedim ki, bu kitab haqqında ən gözəl fikri söylədin. Bu üslub mənim sevdiyim üslubdur. Yəni essevari, bədii yazmağı sevirəm. Rəhmətlik Yaşar Qarayev də belə yazırdı. O müəllimim olub, təbii ki, mən ondan da təsirlənmişəm.

– Bədii əsərlər yazarkən tənqidçiliyiniz kara gəlirmi?

– Əlbəttə, ilk oxucu da, müəllif də, tənqidçi də eyni anda doğulur. Yazan müəllifdir. Yazarkən insan öz eşitmək istədiyi fikri özü üçün deyir, bu oxucudur. Yazdığını ya bəyənir, ya da bəyənmir, bu artıq tənqidçidir. Bu mənada tənqidçi həmişə mənimlə olur. Ancaq tənqidçi ilə qəti yola getmirəm, yazıçıya üstünlük verirəm. Tənqidçi yazıçıya yazmağa imkan vermir. Mikayıl Müşfiq deyirdi ki, poeziya dəlidir, onu heç bir formanın qəlibinə salmayın qoyun o necə istəyirsə öz dəliliyini eləsin. Tənqidçisə yaradıcı dəliliyə qarşıdır Mən yazarkən sözlə söhbət edirəm. Söz mənim ən gözəl müsahibimdir.

– Bəs ədəbi mühitdə tənqidçilərin şeir, hekayə yazmağı niyə ciddi qəbul edilmir?

– “Tüstü” kitabımın təqdimatında Anar çıxış edəndə dedi ki, “hərə bir söz deyir, niyə düşünürsünüz ki, tənqidçi, yazıçı şeir yazmaz. Mən esse də yazıram, şeir də yazıram”. Bütün janrlar özünüifadə formasıdır. Nə vaxt yazırsan? O vaxt ki, hansısa fikir səni narahat edir. Yəni heç kəsin özünüifadə formasının qarşısını almaq lazım deyil. Bu mənada bir janrdan başqa bir janra adlamağa pis baxmıram.

– 1960-cı illər 30-40-cı illəri, 80-cilər 60-cıları, 2000-ci illər 80-90-cı ildə yazıb-yaradan ədəbi nəsilləri pafoslu yazmaqda qınayayırlar. Mənə elə gəlir ki, hər ədəbi nəsildə get-getə pafos bir az da öləziyir deyə, bir nəslə özündən əvvəl yazanların əsərləri pafoslu görünür. Siz necə düşünürsünüz?

- Pafos ehtirasın ədəbiyyatda ifadəsidir. Pafos yazıçının əsərə gətirdiyi ruhdur. Bir var patetika, bu əlbəttə, pisdir. 60-cı illər ədəbi nəslinin yaradıcılığı haqqında yazmışam ki, o illərdə ədəbiyyat geniş panoram təsvirlərdən dəqiqliyə, patetikadan adiliyə çatdı. Bununla da insan gur səslə bağıra-bağıra yox, sakit səslə danışmağa başladı. 60-cı illərin qəhrəmanları parlaq ulduzlar idi, fəqət onlar alçaq üfüqlərin parlaq ulduzları idilər. Alçaq üfüqdə parlamaq asandır. Meydan hərəkatı isə 60-cı illər ədəbi nəslinin ədəbi missiyasına son qoydu. Meydanda azadlıq tələb edən insanlar həmin 60-cıların qəhrəmanları idi. Tarix onları ədəbiyyatdan çıxarıb meydanlara gətirdi. Sən düz deyirsən ki, hər nəsildə pafos bir qədər də zəifləyir. Bu ədəbiyyatı quruluğa, cansızlığa, sosiologiyaya aparıb çıxarır. Belinski deyir ki: “Ədəbiyyatın hər cür mahiyyətini açmazdan əvvəl onun bədii mahiyyətini açmaq lazımdır”. Bədiilik ən böyük fəlsəfədir. Bədiilik ədəbiyyata hər cür don geyindirənlərə qarşı mübarizə üsuludur.

– Belə bir fikir deyirlər ki, artıq ədəbiyyatda bütün mövzular yazılıb. Bu kontekstdən yanaşanda ədəbiyyatın yenilik meyarını nədə görürsünüz?

– Mənə şairlər kitab bağışlayanda onlara belə deyirəm: “Ədəbiyyatında Füzulisi olan xalqın şairi olmaq çətindir”. Onlara andırıram ki, yəni Füzuli varsa, sən niyə yazırsan? Ancaq doğru demirəm, çünki hər dövrün öz şairi yetişməlidir. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabımda ədəbiyyata belə bir tərif vermişəm: “Allah əmanəti olan insan ruhunun sözdə cisim və can bulmasına ədəbiyyat deyilir”. Ədəbiyyatın ən böyük yeniliyi bədiiliyidir. Musa Adilov “Füzulinin poetikası” kitabında yazır: “Lirikada forma elə məzmundur”. Onları biri-birindən necə ayırmaq olar? Qanı damardan ayırmaq olamı? Ən böyük yeniliksə öz ruhunu özün kimi ifadə edə bilməkdir.

– Bəzi tənqidçilərin sıradan yazıçıları böyük ədəbi meyarlarla tənqidə cəlb etməklərinin səbəbi nədir?

– Yaraşmayan tərif ən amansız tənqiddir. Məsələn, mənə desələr ki, sənin burnun nazik və sivridir, özümü təhqir olunmuş hiss edərəm. Çünki elə deyil. Adi bir yazıçını bəzən qaldırıb dağın başına qoyurlar. Bu gün Azərbaycan tənqidi mənasızlıq sindromu yaşayır. Bu sindrom məndə də var. Bir-iki əsərini bəyəndiyim yazıçının bütün yaradıcılığını tərifləyirəm, amma bu düzgün deyil. Bəzən biz tənqidçilər tənqid olunmalı əsərləri tərifləyirik. Bu gün dostluq, qardaşlıq tənqiddə ədəbi meyara çevrilib. Ən yaxşı tənqidçi son məqama qədər obyektivliyini qoruya bilən tənqidçidir. Bir dəfə nəşriyyatda işləyəndə bir əsər haqqında 3 səhifəlik rəy yazmışdım. Əsərin çapa getməsinin əleyhinə idim, çünki çox zəif idi. Sonra həmin əsərin müəllifi gəlib mənə dedi ki, illərlə yazdığım, zəhmət çəkdiyim əsər haqqında bircə gecəyə bu cür fikirlər yazmağa sənin nə ixtiyarın var? Mən də ona belə cavab verdim: Bəs sənin nə ixtiyarın var ki, Nizami, Füzuli əsərləri ilə zövqü formalaşmış xalqımın zövqünü bu cür bəsit əsərlərlə korlayasan?! Mehdi Hüseyn “Ədəbiyyat” qəzetində zəif əsər çap olunanda redaktoru və müəllifi yanına çağırıb belə deyərmiş: Əvvəla sənin nə ixtiyarın var ki, belə zəif əsər yazırsan, lap sən yazmısan, bəs redaktor nə haqla bu cür bəsit yazını qəzetə verib?” Bu mənada bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının yiyəsi, “niyə xalqın zövqünü korlayırsınız” deyə soruşanı yoxdur.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2014.-19-21 aprel.-S.10.