Cahandar ağa və onun faciəsi

Asif ata İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı haqqında

İnam Atanın (Asif Atanın) İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı haqqında fikirləri “Sənət və Kəşf” adlı fəlsəfi-tənqidi əsərindədir. Ata “Dəli Kür”dəki sənətkarlığı, əsərin qayəsini özünəməxsus açır, hərtərəfli təhlil edir. Yazını “Kaspi” qəzetinin sayğılı oxucularına təqdim edirəm.

İşıqlı Atalı, Mütləqə İnam Ocağının Yükümlüsü

***

İnsan müəyyən vaxt öz fəaliyyətinin mənasını dərk etməz, azad, firavan, rahat bir həyat sürər. İstədiyini eləyər. Gözünə xoş görünən özgə arvadını tərkinə aşırıb, evinə gətirər. Vicdan əzabı çəkməz. Bunu adi hal hesab edər. Yaşayar.

İnsan başqasının namusuna qəsd edər, lakin öz namusunun keşiyində möhkəm durar, tüfəngi rəqibinin sinəsinə boşaldar. Düşünməz, daşınmaz, yaşayar.

Kişli qeyrətini hər şeydən üstün tutan insan quyruğu kəsik atın belinə qalxmaz, ürək ağrısıyla, göz yaşıyla onunla vidalaşar. Ağasının tüfəngindən çıxan güllə atı yerə sərər, Kürün dalğaları onu ağuşuna alar və udar.

Qüdrətli insan çətin ayaqda çar kazaklarının qabağına çıxmaqdan çəkinməz və bu anda camaatın havadarına, xilaskarına, el namusunun müdafiəçisinə çevrilər. İnsan az savadlı olar, lakin oğlunu kənddə birincilər sırasında Qori seminariyasına göndərər.

İnsan uzun bir dövr, zəkanın tələbindən daha çox, instinktin hökmünə əməl edər, öz çılğın hisslərini açıq şəkildə büruzə verməkdən çəkinməz, şəxsiyyətini nəyin bahasına olursa-olsun, təsdiq edər.

Bu nöqteyi-nəzərdən onun insani mahiyyəti bəhs etdiyimiz əsərdə Dəli Kür timsalında ifadə olunmuş bir həyat tərzinin əksi kimi meydana çıxar. Dəli Kür, yəni ipə-sapa gəlməyən, cilovu gəmirib qıran Kür. Hiddəti böyük, sakitliyi aldadıcı, qəzəbi qorxunc, xisləti coşğun, nərəsi heybətli Kür!

Yarımçıq ehtirasların, yarımçıq mərdliyin, yarımçıq xeyrin, “nəzakətli” bəd əməlliyin, pambıqla baş kəsməyin, az ölçüb çox biçməyin antipodu dəli Cahandar.

O, düşməni Allahyarı qəfildən, yaxud diplomatik üsulla yox, qabaq-qabağa döyüşdə məhv edir. Şahnigarı öldürməklə öz kişi namusunu təsdiq edir. Bu, nə qədər ağır, məşəqqətli bir səhnə olsa da, biz burada qatili yox, özü öz bağrını yaran, ürəyini qoparan bir adamın faciəsini görürük.

Cahandar ağanın şəxsiyyətini dərk etmək üçün onu yetirən mühitə nəzər salmaq lazımdır.

Bu mühitin birinci xüsusiyyəti həyat idealının ailə, məişət, namus və qeyrət məsələsindən kənara çıxmasıdır. Bu mühitin əsas imperativi, tələbi – min illərlə bərabər olmuş ailə münasibətlərinə, məişət prinsiplərinə ciddi riayət etmək, şəxsi ailə və kişi ləyaqətini təsdiq etmək və qorumaqdır.

Həmin mühitin ikinci xüsusiyyəti hər cür cilovlanmaya, inzibati qayda-qanunlara qarşı instiktiv nifrət, fərdi hisslərin çox şiddətli bir şəkildə təzahür etməsidir. Heç təsadüfi deyil ki, romanda Cahandar ağanın bütün fəaliyyəti ailə-məişət dairəsindən kənara çıxmır. Çar hökuməti ilə münasibətdə də Cahandar ağanı həyəcanladıran əsas məsələ “bir az da keçəndən sonra lap kişiliyimizi də əlimizdən alacaqlar” məsələsidir.

Buna görə də əsərdə ailə-məişət aləmi bütün dolğunluğu, ilkinliyi və ziddiyyətləri ilə gözümün önündə canlanır.

Cahandar ağanı tənqid etmək olar və lazımdır. Lakin heç kəs onu cılız, balaca, ikiüzlü, qorxaq, başqaları ilə eyniləşən, fərdi xüsusiyyətlərdən məhrum olan bir şəxs saya bilməz. Cahandar ağa quru, ehtirassız, namərd, zavallı adam deyil.

O, həyatda tısbağa addımları ilə yox, geniş kişi addıları ilə yeriyir.

Mərd və təbii həyat tərzi sərt və amansız formada meydana çıxanda belə insanlar tərəfindən namərd və süni həyat tərzindən yüksək qiymətləndirilir. Çünki mərd və təbii həyat çox hallarda ən rasional, lakin praqmatik həyat tərzinin əksinə olaraq özündə bir şeiriyyət, daxili təravət gözləyir.

Bu nöqteyi-nəzərdən Cahandar ağanı romanın digər qəhrəmanı Molla Sadıqla müqayisə etmək məqsədəuyğundur. Molla Sadıq Cahandar ağa kimi başqasının arvadını evinə gətirmir, öz bacısını öldürmür, qan tökmür, lakin onun bütün hərəkətləri bizdə nifrət və ikrah hissi oyadır.

Çünki Molla Sadığın hərəkətləri Cahandar ağa mühitinə xas olan mərdlik və şəxsi ləyaqət prinsipinə tamamilə ziddir. Çünki Molla Sadıq təhlükəli, lakin eybəcər fəaliyyət göstərir. Çünki Molla Sadığa xas olan “məqsədə çatmaq üçün bütün vasitələr yaxşıdır” prinsipi heç vaxt insanlarda xoş duyğular oyatmayıb. Bu prinsip Cahandar ağa mühitinə xüsusilə yaddır. Ona görə də kənd camaatı Molla Sadığa hörmət etmir.

Molla Sadıq da Cahandar ağa kimi hiss adamıdır. Lakin bu hisslər – cılız və eybəcər fəaliyyət doğurduğundan Molla Sadığın bir şəxsiyyət kimi yüksəlməsinə yox, alçalmasına gətirib çıxarır.

Cahandar ağanın silahı – tüfəngidirsə, Molla Sadığın silahı məkr və xəyanətdir.

Cahandar ağanın hərəkətlərinə biz müəyyən dərəcədə bəraət qazandırırıqsa, Molla Sadığın hətta namusu təhqir olunmuş Allahyara kömək etməsi bizdə ikrah hissi oyadır.

Cahandar ağa heç vaxt düşməninin bakirə qızını qaçırmaq, yaxud kazaklarla əlbir olub ona arxadan zərbə vurmaq kimi üsullara əl atmaz, bunları şəxsiyyətinə sığışdırmazdı.

Molla Sadıq dəli Cahandar deyil, ona görə də qüdrətli, qeyrətli, parlaq şəxsiyyət də deyil.

...Cahandar ağa şəxsiyyətinin mənasını ifadə edən üç leytmotivlə - papaq, arvad və at leytmotivləri ilə yanaşı, romanda təbiət leytmotivi də ardıcıl, simvolik planda səslənir.

Kür, meşə, səma – bu üç varlıq Cahandar ağa şəxsiyyətinin dərk olunması nöqteyi-nəzərindən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Kür romanda Cahandar ağa xarakterinin bütün xasiyyətlərini təmsil edən bir varlıq kimi təsvir edilir. Müəllif yazanda ki, “Yuxarılarda yağan yağışdan sonra hava bürküləşmişdi. Nəfəs almaq olmurdu. Deyəsən, yenə Kürün dəliliyi tutub” – bu sözlər qeyri-iradi olaraq bizi Cahandar ağa aləminə aparır, onun çılğın, ehtiraslı təbiəti ilə bizi tanış edir.

Meşə Cahandar ağa qurbanlarının məskəni olaraq qalmır, o, qəhrəmanın həyat tərzinin, düşüncələrinin, ümumiyyətlə, mövcudluğunun ifadə vasitəsinə çevrilir.

Şimşəkli, yağışlı, yağmurlu səma, dağ köçü, dəyələr, yaylaqda bulaq başında yaranan məhəbbət dastanları, təmiz və bakirə gənclik münasibətləri Cahandar ağa mühitinin şairanə cəhətlərini göz önündə canlandırır.

Cahandar ağa mülkədardır. Mülkədar olmasaydı, o, öz istəklərini belə azad, sərbəst şəkildə həyata keçirə bilməz, bütün qəzalardan sağ-salamat qurtarmazdı. Onun arxasında böyük bir tayfa, nökərləri durur, Cahandar ağanın mülkədarlığı qudası qoca gəmiçiyə münasibətində də meydana çıxır. Oğlu Şamxalın kasıb bir qızla evlənməsini o, günah sayır və bu “günahı” oğluna bağışlamır.

Cahandar ağa şəxsiyyəti oğlu Əşrəflə aşağıdakı söhbətində daha bariz şəkildə aşkara çıxır:

Əşrəfin “Olmazmı öz torpağımızdan bir az kasıblara verək?” təklifi onu hiddətləndirir:

- “Bunu sənə kim öyrədib? Yoxsa qardaşın lüt qayınatasının qarnını mənim hesabıma doldurmaq istəyir? Bir də mənim yanımda belə sözlər danışma. Mənim sümüyümü it sümüyünə caladığınız bəsdir”.

Cahandar ağa mülkədardır. Lakin mülkədar olmaqla bərabər o, mühitinin bütün cəhətlərini özündə cəmləşdirən mürəkkəb, ziddiyyətli və güclü bir xarakterdir.

İnsan uzun müddət istədiyi kimi yaşayar, öz daxili aləminə qapılmaz, hərəkətlərini təhlil etməz, özünə bəraət qazandırar, məhv etdiyi adamların xəyalı onu sarsıtmaz. Yaşayar.

Lakin elə bir gün gələr ki, o, öz fəaliyyəti haqqında düşünər, onun vüqarlı, şax görkəmi sarsılar, beli əyilər, işgəncəli düşüncələr ürəyini yeyər, ağlını çaşdırar.

İnsan həmişə instinktin hökmü ilə yaşaya bilməz. Bir gün zəka, təfəkkür öz hökmünü verər, qanunauyğun sayılan bir həyat tərzi əqlin tələbinə cavab verməz, əqlin hökmü ilə rədd edilər.

Onda insan keçmişinə nəzər salar və bütün həyatın dolaşıq, qeyri-məntiqi, qeyri-münasib olduğunu duyar.

İnsan uzun müddət maarifdən, mədəniyyətdən təcrid olunmuş halda keçinər, lakin vaxt gələr, amansız bir hiddət icazəsiz onun mühitinə daxil olar, hətta evinə gəlib çıxar və oğlu Əşrəfi əlindən qoparıb çox uzaqlara aparar; oğlu atasına yad bir qüvvəyə çevrilər.

Cahandarın ağalıq elədiyi mühit, pərəstiş etdiyi ideallar, Cahandar özü istəsə də, istəməsə də, məhvə məhkumdur. Ona görə də o, özü dərk etsə də, etməsə də, faciəvi qəhrəmana çevrilməlidir.

Hər şey bir hadisədən – Cahandar ağanın bacısı Şahnigarı öldürməsindən başlayır. Bu hadisədən sonra onun qəlbində əvvəllər yaranmayan hisslər baş qaldırır.

Bu hadisədən sonra yanıqlı, iniltili, sızıltılı nidalar Cahandarın həyat ahəngini pozmağa və tədricən yox etməyə başlayır. Günahsız bacısının xəyalı onu bir an da rahat qoymur. Daxili iztirab, vicdan əzabı, bəlkə də özünə qarşı çevrilən hiddət hissi Cahandar ağanın sabit həyatına dəhşətli bir narahatlıq, qeyri-müəyyənlik gətirir.

Böyük ustalıqla canlandırılmış səhnələrdə biz öz çılğın hisslərinin qurbanı, fanatik qulu olan və öz fəaliyyətinin amansız mahiyyətini dərk etmiş bir insanın faciəsini dərindən duyuruq:

“Kin-qəzəb, dərd-ələm, peşmançılıq onu əzir, ağırlaşıb qurğuşun yükü kimi qəddini əyir, Cahandar ağa canını dişinə tutub özünü saxlayır, daxilindən püskürüb çıxmaq istəyən vulkan kimi alovlanmağa hazır olan qəzəbini hələlik boğur”.

Lakin Cahandarın əsl faciəsi bu deyil. Onun faciəsi ictimai bir faciədir. Bu faciənin səbəbi Cahandar ağa mühitinə yad və düşmən olan həyat tərzinin həmin mühitə daxil olması və onu sarsıtmasıdır. Cahandar ağa bu prosesin bəzi xüsusiyyətlərini dərk etməklə kifayətlənmir, o, eyni zamanda onun labüd şəkildə bərqərar olacağını da anlayır. Anladıqca dərdli-nisgilli quyğular qəlbini yandırır. Yeni həyat tərzi, yeni aləmlə Cahandar ağa bu aləmin iki əks tərəfini təmsil edən çar hökuməti nümayəndələrinin və Əşrəfin şəxsində qarşılaşır.

Birincilərə Cahandar ağanın münasibətini müəllif aşağıdakı şəkildə təsvir edir:

“O, (yəni Cahandar ağa – A. A.), dədə-baba qaydası ilə dolanmış, atın belində gəzib ağayanalıq etmişdi. Ancaq indi vəziyyət dəyişirdi... Belə getsə, onlar... kəndi ayaq altında qoyacaq və hər işə qarışacaqlar.

...Demək, bundan sonra gərək onların dediyi ilə oturub-duraq, onlara boyun əyək. Görüm səni qara gələsən, ay zamana!..”

Gördüyümüz kimi, Cahandar ağanı hiddətləndirən yeni həyat tərzinin onun bağlı olduğu ideala yadlığı, düşmənçiliyi, yabançılığıdır. Cahandar ağa labüd bir dəyişiklik dövrünün başlanmasını hiss edir. Bu dövrü o, qocalıq, böyük bir itki, qarşısıalınmaz bir fəlakət kimi duyur. Epik vüsətli romanda qəmli nidalar səslənməyə başlayır:

“Kim isə astadan bayatı deyirdi:

Eləmi qar qalandı,

Qış gəldi, qar qalandı.

Qarğalar laçın oldu,

Laçınlar qarğalandı.

Kşi dəhşətə gəldi. Yerinə qor düşmüş kimi bədəni ani alışdı. Beyni güyüldədi. Dərindən köksünü ötürdü:

“Ay gidi dünya, gör axırın hara gəlib çıxdı”.

Yaxud: “Yenə mahnıya qulaq asdı:

Belə zaman hara, qoç igid hara,

Mərdləri çəkirlər namərdlər dara.

Baş əyir laçınlar, tərlanlar sara,

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?”

Zəmanənin dəyişdiyinə digər dəlil Cahandarın oğlu Əşrəfdir. Ata oğlunun idealını, amalını, mübarizəsini dərk etmək qabiliyyətindən məhrumdur. O, Əşrəfin inqilabi ideyalara başlanmasını, Kipianilərdən dərs aldığını, Radişşev ideyalarından ruhlandığını bilmir.

O, yalnız bircə şeyi – oğlu Əşrəfin “zəndini itirəcəyini” dərk edir. “Elə oxumağın quyruğundan yapışıb buraxmaq istəmir. Ata-ana vecinə deyil”.

Cahandar ağa başa düşür ki, artıq dəyişilməyə doğru gedən zəmanədə ona, onun idealına, həyat tərzinə yer yoxdur. Buna görə də Cahandar ağanın mənəvi ölümü fiziki ölümünü qabaqlayır.

Buna görə də Cahandar ağanın fiziki ölümü zəruri, labüd bir faciənin təsdiqi kimi meydana çıxır.

Lakin ölüm ayağında da o, köklü-budaqlı, nəhəng ağaclar kimi məğrur, qüdrətli və güclüdür. Sanki möhtəşəm bir qaya yerindən tərpənib nəriltiylə uçuruma yuvarlanır və Dəli Kürün qanlı sularına qərq olur.

Cahandar ağa tarix tərəfindən məhvə məhkum edilən şəxsiyyətdir. Onun həyat idealı, məhdud fəaliyyəti birtərəfli və qeyri-kamil, qayəsi ibtidaidir. Lakin o, qərib bir şeiriyyəti, qəribə bir gözəlliyi və ahəngi də özüylə bərabər Kürün dalğalarına tapşırır.

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, yazıçı İsmayıl Şıxlı Cahandar ağa surəti ilə Azərbaycan ədəbiyyatını yeni bir bədii xarakterlə zənginləşdirib. Cahandar ağa surəti – kəşfdir. Özü də ciddi, əhəmiyyətli və sanballı bir kəşf.

Kaspi.-2014.-19-21 aprel.-S.17.