Mahir komediya ustası

Yubilyarın portreti

Kino həvəskarlarından kim rejissor L.Səfərovun “Bəxtiyar” musiqili kinokomediyasından klub müdiri Ağabalanın qohumu, huşsuz Rzanı xatırlamır? Komissiya qarşısında balet oynayan cütlüyü pianoda müşayət edərkən qəflətən əlini saxlayır, eynəyini taxıb not jurnalında hansı yerdən çalmağı davam etdirəcəyini axtarır. Huşsuz klub işçisinin gözlənilməz hərəkəti tamaşaçılarda gülüşə səbəb olur.

Bu kiçik aktyor şedevri Ağahüseyn Xəlil oğlu Cavadova məxsusdur.

Bəs “Görüş” kinokomediyasından tənbəl kolxozçu Əbülfəzi unutmaqmı olar? Özbəkistan pambıqçılarının nümayəndə heyəti tərkibində azərbaycanlı həmkarlarının görüşünə gələn gənc gözəl qız Lalaya vurulan bu yöndəmsiz qocanın bütün hərəkətləri gülüş doğurur.

Yaxud “Sehirli xalat” filmindəki baş vəzir? Filmdə aktyor personajını tamaşaçılara qorxaq və yaltaq kimi təqdim edir.

Məgər bu parlaq komediya ustasının bütün rolları haqqında söhbət açmaqmı olar?!

Qayıdaq geriyə, Ağahüseyn Cavadovun həyat səhifələrini vərəqləyək, onun yaradıcılıq yolunu nəzərdən keçirək.

Ustad sənətkar, Azərbaycanın xalq artisti A.Cavadov 1894-cü il aprelin 22-də Bakının yaxınlığındakı Xırdalan kəndində (indiki Xırdalan şəhəri) dünyaya göz açmışdır. O, ilk savadı anasından almış, sonra mollaxanada oxumuş, 1919-cu ildə Bakıdakı “Səadət” məktəbini bitirmişdir. Ailə vəziyyəti ilə əlaqədar təhsilini davam etdirə bilməyən Ağahüseyn tacir yanında işləyərək, ailəsini dolandırmalı olmuşdur.

A.Cavadov 1920-ci ildə Azərbaycan Hərbi Komissarlığının Siyasi İdarəsinin yaratdığı teatrın Azərbaycan bölməsində aktyor kimi fəaliyyətə başlayır. Həmin bölməyə məşhur aktyor Sidqi Ruhulla rəhbərlik edirdi. Aktyor bu teatrın səhnəsində bir sıra pyeslərdə və vodevillərdə komik rollarda oynayır. Və elə ilk çıxışlarından məhz komediya aktyoru kimi təsdiqlənir.

Bir ildən sonra A.Cavadov yenicə yaradılmış Bakı Türk Azad Tənqid – Təbliğ Teatrına dəvət olunur. Tədqiqatçı – şair A.Babayev görkəmli aktyora həsr etdiyi kitabında yazır: “Tənqid-təbliğ” teatrındakı fəaliyyət illərini Ağahüseyn Cavadovun yaradıcılığının ən maraqlı və qızğın çağlarından hesab etsək yanılmarıq. Burada hazırlanan müasir ruhlu, mübariz pafoslu tamaşalar tamaşaçıların diqqətini özünə cəlb edir, onu yeni həyat uğrunda gərgin mübarizəyə hazırlayır, eyni zamanda gənc aktyorlar üçün həqiqi bir sənətkarlıq məktəbinə çevrilirdi”.

Sonralar bu teatrın adı bir neçə dəfə dəyişdirildi və 1932-ci ildən teatr Gəncədə Dövlət İşçi Dram Teatrı kimi fəaliyyətini davam etdirdi. Əlbəttə, bu teatrın truppasında istedadlı aktyor yeni-yeni rollarda çıxış edirdi.

1938-ci ildə Moskvada keçiriləcək Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü ərəfəsində Bakıda Musiqili Komediya Ansamblı yaradıldı. Bu ansambl Ümumittifaq baxışında böyük uğurla çıxış etdi. Həmin il Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya teatrı təşkil olundu. A.Cavadov bu teatra dəvət edildi. Zəngin yaradıcılıq imkanlarına malik aktyor teatrda Lütfəli Abdullayev, Aliyə Terequlova, İbrahim Hüseynov, Xalidə Hüseynova və başqa sənətkarla çiyin-çiyinə işlədi.

Böyük Vətən müharibəsi başlanandan sonra, 1942-ci ildə A.Cavadov M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının truppasına qatıldı. Ömrünün sonunadək bu teatrda çalışan canlı xarakterlər ustası həmin səhnədə bir sıra maraqlı rollar ifa etmişdir.

Gözəl aktyor A.Cavadov sənətə gəldiyi ilk gündən hansı teatrda çalışmasından asılı olmayaraq işinə məsuliyyətlə yanaşmış, zəngin aktyorluq imkanlarını nümayiş etdirmiş, tamaşaçılar tərəfindən həmişə alqışlarla qarşılanmışdır.

Sənətə, öz aktyor peşəsinə olan canyananlığı biz A.Cavadovun kino fəaliyyətində də görürük. Aktyor cəmi on filmdə çəkilib, əksəriyyəti də epizodik rollardır. Bu rollar arasında nağıl qəhrəmanları da, inqilabdan əvvəl və müharibə dövrünün personajları da, müasir dövrümüzün müxtəlif peşə sahibləri də var. Zaman və məkandan asılı olmayaraq, A.Cavadov personajlarından hər biri üçün orijinal oyun və danışıq tərzi, hətta yeriş axtarıb tapırdı.

Görkəmli kinorejissor Ə.Atakişiyev Ağahüseyn Cavadovu dörd filmində çəkmişdir. Bunlardan üçü – “Bir qalanın sirri”, “Sehirli xalat” və “Qərib cinlər diyarında” film-nağıllar, biri isə - “İstintaq davam edir” müasir macəra filmidir. Vaxtilə Əlisəttar müəllim bu böyük sənətkar barədə söhbətlərinin birində demişdir: “Ağahüseyn Cavadov ümumxalq aktyorudur. Hələ “Bir qalanın sirri” filmindən yaradıcı qrupu öz orijinallığı və fəaliyyəti ilə heyran etmişdi. O, heç kimə oxşamırdı və heç kimi təqlid etmirdi. Xarici görünüşü ilə cəzbediciliyi ətraf tərəfindən ona diqqəti artırırdı. Ağahüseyn filmdə tərəf-müqabillə dialoqa elə təbii şəkildə başlayırdı ki, onu saxlayıb nəyi isə düzəliş etməyə adamın əli gəlmirdi. O, kiçik rolu belə təsvir etmir, təbii şəkildə personajın özünə çevrilirdi. Əgər fikir vermisinizsə, “Bir qalanın sirri”ndə aktyor falçının hərəkətlərində, jestlərində parlaq, nəzəri cəlb edən qorxulu detallar axtarıb tapır, amma nə tərəf-müqabillərini, nə də tamaşaçıları qorxutmağa çalışmırdı. Bu komik aktyorun qarşısında məhz tamaşaçıları güldürmək yox, bir qədər təsirləndirmək məqsədi qoymuşduq. O da bunun öhdəsindən çox asanlıqla gələ bildi. Sonrakı filmlərində isə biz onu həm komik, həm də ciddi rollarda görürük. Və onun yaratdıqlarının səmimiliyinə inanırıq”.

“Bir qalanın sirri” film – nağılının əsasını kəndləri, obaları susuz qoymuş zalım hökmdar Simnar xana qarşı aparılan mübarizə təşkil edir. Nə Simnar xan, nə Göy-göz Kosa nə Falçı min cür sehr və hiylə qursalar da, xalqın iradəsi qarşısında tab gətirə bilmirlər, nəhayət xeyr şər üzərində zəfər çalır. Bütün yaradıcı qrup, o cümlədən aktyor Ağahüseyn Cavadov öz işləri ilə bu fikri tamaşaçılara çatdırmağa çalışmışlar.

Rejissor Ə.Atakişiyevin ikinci film-nağılı “Sehirli xalat” adlanır. Bu fantastik-müasir filmdə keçmişlə gələcəyin toqquşması və bir-birinə yaxınlaşması kino əsərinin ən uğurlu cəhətlərindən biridir. Sehirli xalatın köməkliyi ilə uşaqların keçmişə və gələcəyə səyahətlərindən, Rəşid adlı pionerin keçmişə düşərkən onun xan sarayında xanın özü, ətrafında fırlanan, quyruq bulayan vəzir-vəkili, əyanları ilə görüşü olduqca maraqla baxılır.

Məhz həmin epizodda biz Ağahüseyn Cavadovu baş vəzir rolunda görürük. Münəccimbaşı deyəndə ki, xanı təhlükə gözləyir, xan baş vəzirdən fikirini söyləməsini istəyir. Baş vəzir deyir: “Böyük hökmdar, vəfalı nökərlirini yetim və aglar qoymamaq üçün əmr et,kim cəsarət edib bu saraya yaxınlaşsa, dərhal başını kəssinlər.Onda təxti-səltənətin heç bir təhlükəyə düçar olmaz.”

Xan və əyyanları Rəşidə çox gülməli, bəzən də çox iyrənc görünürlər. Baş vəzir və digər əyanlar Rəşidi cin bilib ondan qorxurlar, ona yaltaqlanırlar. Baş vəzir qorxa-qorxa deyir: “Görünür, bu pionar doğrudan da cindir.Bəlkə də cinlər padşahıdır. O, istəsə bizi itə, eşşəyə və yaxud qurbağaya döndərər. Onda biz hökmdarımızı necə mədh edərik. Axı, biz ona hürərik və yaxud qur-qur quruldarıq .”

Biləndə ki, Rəşid adi bir insandır, fövqəladə gücə malik deyil, onu tutub cəzalandırmaq istəyir.

Birinci halda baş vəzir – Ağahüseyn Cavadov cindən özünü qorumaq üçün hətta yoldan keçənləri belə qurban verməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir. İkinci halda isə o, xanın yanında canfəşanlıq edir, ona sədaqətli olduğunu göstərməyə çalışır.

Hər iki vəziyyətdə aktyorun ifasında baş vəzir yaltaq, qorxaq, həm də özündən müştəbeh olmaqla güclü gülüş doğurur, tamaşaçıda özünə qarşı ikrah hissi oyadır.

Epizodik rollar ustası – aktyor haqqında belə yazır, belə deyirlər. Bir tərəfdən bu haqlı sözdür. Amma Ağahüseyn Cavadov epizodik rolları əla oynamışdır! Digər tərəfdən... Axı, epizod nə deməkdir? Filmdə gözə çarpdı və unuduldu... A.Cavadovun personajları isə yaşayırlar! “Görüş” filmindəki Əbülfəz də, “Qızmar günəş altında”kı anbardar Pirioğlu da, “Əhməd hardadır?” dakı usta Əhməd də, “İstintaq davam edir”dəki köhnə mal alverçisi Həsən də, “O olmasın, bu olsun” dakı masabəyi də, “Şərikli çörək”dəki İsmayıl baba da, “Qərib cinlər diyarında”kı Qaraşad da tamaşaçıların yaxşı xatirindədir.

“Qərib cinlər diyarında” film-nağılı adından da göründüyü kimi cinlər aləmindən, Qərib adlı kəndli balasının bu diyarda başına gələn macəralardan söhbət açsa da, əslində burada müəlliflər Vətən məhəbbətini ön plana çəkmiş, əməyin, zəhmətin asan yolla əldə edilən var-dövlətdən qat-qat üstün olduğunu göstərə bilmişlər.

Filmdə aktyor A.Cavadov keçmiş qoca vəzir Qaraşad rolunda çıxış edir. Qara cinlərin dəstəsindən olan Qaraşad cinlər padşahı Akşad tərəfindən onun yerinə vəzir təyin olunduğu üçün Qəribə düşmən kəsilir, öz qara əməllərini həyata keçirməyə çalışır.

1955-ci ildə istehsal olunmuş “ Bəxtiyar” və “ Görüş” kinokomediyalarında aktyor Agahüseyn Cavadovun məharətlə yaratdığı musiqiçi Rza və pambıq sahələrini sulayan Əbülfəz buna ən yaxşı misal ola bilər.

A.Cavadovun “Görüş” filmindəki Əbülfəz rolu da maraqlı və diqqətçəkəndir. Pambıq yığımının qızğın çağında Əbulfəz- A.Cavadov çayxanada oturub nərd oynayır, çay içir, bir sözlə özü kimi tənbəllərə qoşulub gününü avaraçılıqda keçirir. Hətta artıq yaşa dolmuş bu kolxozçu Özbəkistandan gəlmiş gənc və gözəl qız Lalaya min könüldən vurulur. Onun sevgisini qazanmaq üçün canfəşanlıq edir.

Şair və tənqidçi A.Babayev aktyor A.Cavadovun komik rolları ilə bağlı yazmışdır: “ Ağahüseyn Cavadov mənalı gülüşün təsir və tərbiyə qüvvəsini yaxşı bilir . Ona görə də istər kiçik, istərsə də böyük rollarında o, həmişə gülüş doğuran, satira və yumora imkan verən epizodların, səhnələrin daha canlı, daha parlaq olması qeydinə qalır.”

Əlbəttə, məşhur komik bütün bu deyilənlərə zəhmətsevərliyi, aktyorluq sənətinə dərindən yiyələnməsi, işgüzarlığı sayəsində nail olmuşdur. Təkcə komik rollarda deyil, həm də ciddi, dramatik rollarda da.

Amma A.Cavadovun 1957-ci ildə çəkildiyi “Qizmar günəş altında” kinopovestindəki anbardar Piri oğlu rolu öz xarakterinə görə Əbülfəzdən bir qədər fərqlənir. Çünki anbardar Piri oğluda yeniliklərə , insanlara qarşı bir inamsızlq var. Bunlardan da ən qorxulusu onun kolxoz sədrindən asılı olduğu üçün yaltağa çevrilməsidir.

Talış dağlarının döşündə yerləşən “Arzu” kolxozunda çay təsərrüfatını genişləndirmək üçün bir sıra dəyərli tədbirlər həyata keçirildiyi vaxtda gözlənilmədən baş vermiş təbii fəlakət-dağın uçması ilə kolxozun əsas su ehtiyatı olan çayın yolunu dəyişməsi bütün bu tədbirləri qorxu altına alır. Ferma müdiri Eldar itmiş çayın dəhnəsini axtarıb tapmağı öz öhdəsinə götürür. Bütün yeniliklərə xor baxan kolxoz sədri Niyaz, anbardar Piri oğlu kimi adamlar ona istehza edirlər.

Yenidən dağın uçması nəticəsində qorxudan Eldarın dili tutulur. Eldarı müalicə etmək üçün şəhərdən kəndə gələn həkim Aydının gördüyü işlər savadsız kənd həkimi Mürsəli, kolxoz sədrini və anbardarı çox narahat edir. Onlar hər vasitə ilə həkim Aydının buradan çıxıb getməsinə çalışırlar.

Göründüyü kimi, kənd həkimi savadsız, həm də kolxoz sədri ilə qohum olduğu üçün həkim Aydını heç cürə qəbul edə bilmir. Piri oğlu isə yaltaq olduğuna görə kolxoz sədrinə qulluq göstərir. A.Cavadov Piri oğlunun təbiətindəki bu qorxaqlığı, yaltaqlığı tamaşaçıya daha yaxşı göstərmək məqsədi ilə ciddi-cəhdlə obraz üzərində yaradıcılıq işi aparmasına baxmayaraq, ümumən filmin dramaturgiyasında olan bu sxematiklik obraz və personajlardan da yan keçməmişdir.

Aktyor sənətdə olması ilə bağlı demişdir : “İstedad anadangəlmə olur. Elə ilk dəfə səhnəyə çıxanda başa düşdüm ki, teatra həvəs göstərmək, istedad azdır.Sənətdə qalmaq üçün özünə qarşı yüksək tələbkarlıq və işdə inad göstərmək də vacibdir. Səhnədə mənim müəllimlərim Sidqi Ruhulla,Mirzağa Əliyev və Hacıağa Abbasov olmuşlar. Onlar mənə rol üzərində işləməyi, bu sənətin ifadə vasitələrindən peşəkarcasına istifadə etməyi öyrətmişlər.”

Taleh A.Cavadovu görkəmli rejissor A.İsgəndırovla uzun illər səhnədə olduğu kimi bir dəfə də kinoda görüşdürmüş, aktyor rejissorun “Əhməd haradadır?” kinokomediyasında usta Əhməd rolunda çəkilmişdir.

Kənddə yaşayan valideynlər köhnə adət-ənənə ilə şəhərdə inşaatda işləyən oğulları Əhməddən xəbərsiz qonşu qız Leylayla evləndirmək istəyirdilər. Bunu eşidən Əhməd kənddə istirahətini yarımçıq qoyub şəhərə qaçır. Vlideynlər də şəhərə gəlib tikinti sahələrindən birində oğullarını axtararkən qocaman usta Əhmədlə qarşılaşırlar. Tikinti sahəsinin əməkdaşı Zülümov usta Əhmədi Şirin kişiyə oğlu kimi təqdim edəndə hər ikisi çaşıb qalır.

Gülüş doğuran bu səhnə tamaşaçıda xoş əhval-ruhiyyə yaradır. Həmin səhnədə usta Əhmədin heyrətdən bərələ qalmış gözləri, əl-qol açması, hətta duruşu aktyorun ifasında cox təbii, səmimi alınmışdır.

Ağahüseyn Cavadovun yumoru baxımlıdır, ürəyə yatandır. O, olduqca realist aktyor idi. Görkəmli aktyor 200-dən artıq səhnə obrazı yaratmış, 10-a qədər filmdə komik və ciddi rollar ifa etmişdir. Hesab edirəm ki, kinematoqrafçılarımız bu böyük sənətkar qarşısında borclu qalmışlar.

Hökumətimiz məşhur teatr və kino aktyorunun yaradıcılıq fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmiş, 1938-ci ildə ona Azərbaycanın xalq artisti fəxri adı verilmişdir. Böyük sənətkar Ağahüseyn Cavadov uzun ömür yaşamış, 1981-ci ildə 87 yaşında vəfat etmişdir.

Aydın Kazımzadə

Kaspi.-2014.-19-21 aprel.-S.22-23.