“Mənim üçün yaradıcı
insanın şəxsiyyəti də yaradıcılıqdır”
Nizami Cəfərov: “Etnoqrafik təyinatı olmayan ədəbiyyat böyük ədəbiyyat deyil”
Özünü təkrarlamağı, nə də kiminsə izini tutub getməyi sevmir. Etiraf edir ki, izah edə bilmədiyi hansısa qüvvə onu tarixə, kökə doğru çəkir. Koloritli yazı tərzi, elmə, ədəbiyyata özünəməxsus yanaşması ilə seçilən professor, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Nizami Cəfərovla çoxdandı ona ünvanlamaq istədiyimiz suallar ətrafında söhbətləşdik.
–- Nizami müəllim, bizim
yazıçıların sükut dövrünü görmək olmur. Sanki hər
kəs
son nəfəsəcən
yazır, bu kəmiyyət
həvəsinin
keyfiyyət marağına çevrilməməyinin
əsas
səbəbi
nədir?
– Deyim ki, bu ciddi sosial-pisixoloji problemdir və insan təbiəti ilə bağlıdır. Əslində, yazıçı da, alim də o vaxt yazmalıdır ki, yazmağa ehtiyac var və bu ehtiyac təkcə yaradıcı insanın daxil ehtiyacı ilə yox, həm də ictimai tələb kimi meydana çıxmalıdır. Bizim yazıçılar az oxuduqlarına görə çox yazırlar. Ona görə də ədəbiyyatda da, elmdə də təkrarlar çox olur. Məsələn, elə mövzular olub ki, yazmaq istəmişəm, ancaq görmüşəm ki, artıq onu Rüstəm Kamal məndən yaxşı yazıb. Bəzi vaxt heç yaxşı da yazmayıb, ancaq yazıb, görmüşəm ki, bu mövzu artıq var. Belə olanda yazmıram. Düşünməliyik ki, Elçinin yazdığı həm də bizim yazımızdır, həmin mövzunu solğun şəkildə təkrarlamamalıyıq, başqa məsələlərdən yazmalıyıq. Hər gün yazmaq axırda ölü mətnlərin meydana gəlməsinə gətirib çıxarır. Bugünkü dünya çox da yazı tələb eləmir, gərək həm də danışasan, görünəsən. İnformasiya çox sürətlə yayılır, olub ki, 3-5 yazı ilə hanısa fikrimi eşitdirmək istəmişəm, xalqa çatmayıb, ancaq bir televiziya verilişində çıxış eləyib fikirlərimi demişəm, insanlar məni anlayıb.
– Siz
müxtəlif məqalələrinizdə
etnik kökə
qayıtmaq məsələsini
vurğulayırsınız və qeyd
edirsiniz ki, yeni dövrdə bizim
Çingiz Aytmatov kimi yazıçılarımız yoxdur. Müasir dövrdə
etnik kökə
qayıtmaq hansı formada olmalıdır?
– Düşünürəm ki, istənilən yazı adamı müəyyən vərdişlər sisteminə aiddir, ona görə də kökdən gəlməyi və ya kökə qayıtmağı bacarmaq lazımdır. Milli ədəbiyyatımızsa inkişaf etdikcə öz kökündən qopub. Ancaq bu gün qırğız, qazax, türkmənlər öz köklərinə daha bağlıdırlar, baxmayaraq ki, bizim ədəbiyyatımız onlarla müqayisədə daha güclüdür. Biz “Dədə Qorqud”u kitabdan oxuyub mənimsəyirik, bugünkü həyatımızla onun az əlaqəsi var, nə geyimdə, nə güzəranda xas ənənələr qalıb. Bu, bizim həm modernistliyimizdir, həm də kökdən uzaqlaşmağımız. Son vaxtlar Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığında kökə qayıdış və müxtəlif bədii formalardan istifadə edərək yeniliklər görürəm. Kökə qayıtmaq deyəndə söhbət ibtidaiyə, primitivliyə qayıtmaqdan getmir. Söhbət ən modernist səviyyədə də millətin ruhunu, mənəviyyatının intonasiyasını əks etdirməkdən gedir.
– “Azərbaycan intibahı: problemlər, mülahizələr” adlı elmi məqalənizdə qeyd edirsiniz ki, intibah romantik yox, realist dövrdə üzə çıxır, ona görə də XII-XIII-XIV əsrləri intibah adlandırmaq olmaz, çünki yazılan əsərlərin heç birini tam realist əsər hesab etmək olmaz. İstərdim ki, intibahın məhz realist dövrdə üzə çıxmasından danışaq.
– Romantizm intibahdan sonra yaranıb. Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Füzuli gerçəkliyə nə qədər əsaslansalar da, onların əsərlərində ədəbiyyatın ilahi bir funksiyası var. İnsan da, idarəçilik də, dünya da ilahiləşdirilir, o dövrdə həyatı gerçək görmək bir növ vulqar hesab olunurdu. İntibahın birinci şərti isə insanı necə varsa elə göstərməkdir. Bu məqamda artıq ədəbiyyat göydən enir, insanı, onun yaşamını, güzəranını, reallığını təhlil edir, insanı mütləqləşdirmir. Əgər ədəbiyyat reallığı ifadə etmirsə intibahdan da söhbət gedə bilməz. Adam Metsin “Müsəlman intibahı” adlı əsəri var, bu əsərdə həm də XI-XII əsr intibahı haqda yazılsa da tədqiqatda “intibah” sözünün özü belə romantik mənada işlədilib. XII əsrdə ümummüsəlman mədəniyyəti var idi, o mədəniyyətsə təkcə Azərbaycana aid deyildi. XII əsr intibah adlandırmaq olmaz, o dövr sadəcə mədəniyyətin dirçəlişi dövrüdür. Fars-ərəb dilləri vasitəsiylə intibah ola bilməz, intibah xalqın anlayacağı dildə olmalıdır.
XIV əsrdə İtaliyada
başlayan intibah bütün sahələrdə özünü
göstərmişdi
və Avropaya yayılmışdı. İnsan və
həyat gerçəkliyi, həyat
reallığı hər
sahədə ifadəsini tapırdı.
Azərbaycanda belə dövr
məhz XVII-XVIII əsrə uyğun gəlir.
– Mətbuatda
sizin müxtəlif vaxtlarda açıq məktublarınız
çap olunur. Bu janra demək
olar ki, az yaradıcı şəxs
müraciət edir. Sizin bu janra
müraciətiniz hansı ehtiyacdan
yaranır?
– Açıq məktub
yazıya bir səmimiyyət gətirir, şəxsi səviyyədə üslub dialoqu verir. Yaradıcı
şəxslərin ünsiyyətcilliyi üçün də
əhəmiyyətlidir. Mənim
yazdığım açıq məktublarda
ünvanlanan kəsə həm tənqidi
münasibət olur, həm
də müsbət fikirlər.
– Müasir
tənqiddə
deyilir ki, əsas
müəllif deyil, mətndir.
Ancaq sizin Hüseyn Arif, İsmayıl Şıxlı, Nəriman Həsənzadə,
Anar və
s. haqqında yazdığınız məqalələrdə
birinci olaraq onların
şəxsiyyətinin müsbət tərəfləri
əks etdirir, daha sonra
yaratdığınız şəxsi
portret əsasında
onların yaratdıqları ədəbi-bədii nümunələr arasındakı məntiq
tapılaraq şərh olunur.
Məhz
bu üslubu seçməyinizə
səbəb
nədir?
– Tamamilə
doğru müşahidədir, görünür
ki, diqqətlə oxumusan
yazdıqlarımı. Deməli,
Fərid, əgər mən
yazanda haqqında bəhs
etdiyim şəxsi
tanıyıramsa, çalışıram ki,
onun kimliyi, şəxsiyyəti kənarda qalmasın. Mənim üçün
yaradıcı insanın şəxsiyyəti də yaradıcılıqdır,
mətndir. Sən təsəvvür elə
ki, bu gün
mənimçün
Anar, Elçin, Nəriman Həsənzadə
təkcə yazdıqları ilə deyil,
həm də yaza
biləcəkləriylə
maraqlıdır. Ona görə də müəlliflərə təkcə mətnlər
yox, həm
də şəxsiyyət səviyyəsində analiz
edirəm, onların
portretini yaradıram.
Düşünürəm
ki, bu yaxşı
haldır, istər-istəməz hər
bir yaradıcı insanın mətni, onun
şəxsiyyətinin təzahürüdür.
Etiraf edim ki, Tolstoyun, Dostoyevsknin heç də bütün
əsərlərini oxumamışam, ancaq nə
oxumuşamsa oxuduqlarım məndə onların şəxsiyyəti
barədə fikir
yaradıb. Eləcə də Nizaminin “Xəmsə”sini tam
oxumamışam, ancaq oxuduqlarım mənim Nizami
haqqında təsəvvürümü
formalaşdırıb. Bu mənada yaradıcı
insanların kimliyi mənim üçün
önəmlidir.
– Müasir ədəbiyyatımızda yaradılan obrazlar bizə yox, dünya vətəndaşına oxşayır, yəni onlara tam mənada azərbaycanlı demək olmaz. İstərdim söhbətimiz bu məsələlərə sarı yön alsın.
– Bu tendensiya
dünya ədəbiyyatında da gedir, indi
qloballaşan dünya
tələb edir
ki, bəşəri insanının
problemləri
yazılsın. Millətlər, xalqlar
arasından ümummilli hadisələrə
reaksiya eynidir. Bugünkü dünya böyük bir kənd halına gəlib. Bu
amil istər-istəməz ədəbiyyatda da təzahür
edir. Ancaq onu da deyim
ki, etnoqrafik təyinatı olmayan ədəbiyyat böyük ədəbiyyat deyil.
– Nəyə
görə ədəbiyyatın
dövlət ideologiyasına xidmət
etməsinin
tərəfdarısınız?
– Ədəbiyyat istəsə də, istəməsə də ideologiyanın təsiri altındadır. Bax bir misal deyim, ədəbiyyat ideologiyadan çəkiləndə də təsir altından çəkilir və neytrallaşır, ideologiyaya qarşı amansız olanda da mübarizə aparmalı olur. Ədəbiyyat ideya verirsə, deməli, ideologiyadan qurtula bilməz. Yəni xilas yoxdur. Ona görə də xalqının düşüncəsinə əsaslanan ideologiyanı ifadə etmək lazımdır.
– Sizcə, bizdə
nəsr
əsərlərinin
tam mənada qəbul
edilməməyinin
səbəbi
nədir?
–
Xalqımızda şairlik bir
stixiyadır. Bizim ədəbiyyatımızı
orta əsrlərdə demək
olar yalnız poeziya təmsil edib.
Romanlar daha çox XX əsrdə yazılmağa
başlayıb. Ancaq onu
da deyim ki, ötən
əsrin 30-40-50-ci
illərində yazılan
romanların əksəriyyəti roman
təfəkkürünün məhsulu deyil.
O dövrdə sadəcə olaraq süjet qurmaq və onu
uzatmaq ənənəsi vardı. Romansa
modeldir. Model qurmaqsa asan məsələ
deyil. Həm
də xalq olaraq biz
poeziyanı daha yaxşı dərk edirik
deyə, şairləri xalq
daha tez qəbul edir.
Bizdə təkcə yazıçıların yox, oxucuların da təfəkkürü poetik
təfəkkürdür.
– Müsahibələrinizin
birində
deyirsiniz ki, “əsər
həddindən
artıq düşüncə əsasında
yaranırsa, mütləq saxta
olacaq”. Belə düşünməyinizə
əsas
verən
amil nədir?
– Əgər əsər
qurulubsa, doğulmayıbsa mütləq saxta
olur. Yazıçı gərək süni
istehsalçı olmaya. Süni əsərləri həyat diktə eləmədiyinə
görə tez unudulur. Əgər yazıçı
həyatı ifadə edə bilmirsə, həyatı
quraşdırırsa oxucu həmin əsərdə
insanı görmürsə
inanmır, insanın da təbiətinə
bir qızıl qayda hakimdir: insan
inanmadığını sevə
bilmir.
– Niyə ədəbiyyatımızda
yazıçı obrazı var, ancaq tənqidçi obrazı
yoxdur?
– Vaxtı
ilə Məmməd Cəfər, Məmməd Arif, Akif Hüseynov, Yaşar Qarayev və s.
kimi tənqidçilərimiz öz
obrazını yaratmışdılar. O tənqidçilər
yaşadılar ki, onlar
yalnız mətnlə işləyirdilər, onları mətnin forması,
estetikası düşündürürdü.
Eyni zamanda onlar ədəbiyyatın ideoloji əsasını
da nəzərə alırdılar. Bizim
nəslin ədəbi tənqidçiləri isə ideologiya
ilə yox, poetik məsələlərin şərhi ilə məşğul oldu.
Ancaq ideya və məzmun məsələsinə
münasibət zəif idi.
Ədəbi
tənqidçinin mövqeyi o vaxt üzə
çıxır ki, o
yazıçı ilə
eyni həddə olsun.
Bu gün isə cəmiyyətdə tənqidçilərin
nüfuzu yazıçılar qədər deyil.
– Rusiyada,
Türkiyədə çıxan kitablara nadir hallarda ön söz yazılır. Ancaq
sizin 5 cildlik seçilmiş əsərlərinizin
1 cildi ancaq ön sözlərdən
ibarətdir.
Sizcə,
bu qədər
insanı təqdim etməyə
ehtiyac vardımı və niyə
görə bizim fikir adamları öz əsərlərini
başqasının təqdimatında görməyə
ehtiyac duyurlar?
– Əsərinə ön söz yazmaq üçün müraciət edən adam bilir ki, orda yazılacaq fikirlər müsbət olacaq. Əks təqdirdə kim öz kitabını verər ki, buyur kitabım haqda tənqidi fikirlərini yaz. Bu hal isə işin konyunktura tərəfidir. Ön söz yazmaq artıq formal bir şeydir, cəmiyyət ona reaksiya vermir. Əslində, bu gün yazıçı ilə oxucu arasında əlavə fikrə ehtiyac yoxdur. Müzakirə edilməyən heç bir hadisə bugünkü dünyada var sayılmır. Əgər sənin kitabın təbii şəkildə müzakirəyə cəlb olunmursa, əvvəldə 100 səhifəlik ön söz yazılması mənasızdır.
– Məqalələrinizin
çoxunda əsas mövzudan əvvəl
həmin
mövzuda olan tarixi faktlar sadalanır,
tarixə
bir ekskurs edilir. Mətni bu
cür şərh etməyinizin
səbəbi
nədir?
– Tarixə ekskurs etməyi sevirəm, bunun səbəbi odur ki, məndə özümdən asılı olmayan bir tarixilik duyğusu var. Mətnə özündən əvvəlki mətnin davamı kimi baxıram, axı heç nə birdən-birə yaranmır. Heç bir şey köksüz inkişaf etmir, mənə maraqlıdır ki, haqqında yazdığım məsələ dünən bizə nə verib, bu gün nə verir və sabah nə verəcək.
– Haqqında
yazdığınız ədəbi
simaların çoxunun Qazaxda
doğulması təsadüfdürmü,
yoxsa sadəcə bir regionda doğulmusunuz
deyə
təfəkkür
yaxınlığınız var?
– İstər-istəməz doğulduğun
regionun həyat
tərzi, doğma insanların təfəkkürünün də rolu
var. Mən
o mətnlərə başqalarından bir
addım daha yaxınam, sözün
yaxşı mənasında
dilini bilirəm,
daha yaxşı dərk
edirəm. Ancaq təkcə Qazaxda
doğulanlardan yox, çoxlu yazıçılardan
yazmışam, o cümlədən qədim
türklərdən. Ancaq
bu o demək deyil
ki, qədim
türklər Qazaxda meydana
çıxıb (gülür). Təfəkkür
yaxınlığınısa inkar eləmirəm. Bir
misal çəkim:
Cəlil Məmmədquluzadə
barədə ən dərindən yazan
İsa Həbibbəylidir, çünki hər
ikisi Naxçıvanda anadan
olub. Mirzə
Cəlildə elə dil
və yumor qatı var ki, onu bilmək üçün
naxçıvanlı olmalısan İsa
müəllim kimi.
– Mirzə Cəlildən
söz düşmüşkən,
tənqidi
realizmdən danışaq. Tənqidi
realizmin anlamağın ən
yaxşı yolu o janrda yazanların personajına çevrilməməkdir,
ancaq bəzən bizim ədəbiyyatda tərsinə
olur, Sabirin, Mirzə
Cəlilin
yüz ilə əvvəl
tənqid
elədiyi
adamlar onlar haqqında
araşdırmalar yazır. Bu incə
məqama
fikir vermisinizmi?
– Hansı ədəbiyyatla məşğul olursansa onun xüsusiyyətləri sənə də çökür. Elə bil tədqiq elədikcə obrazlar səni əhatələyir və təsir altına salır. Məsələn, ruhi xəstələrlə məşğul olan həkimdə get-gedə ruhu xəstələrin bir sıra xüsusiyyətləri əmələ gəlir. Halbuki həkim, onun müalicəsi ilə məşğul olur. Məsələnin dərininə getmək üçün dərək işin özünəməxsusluqlarını da daşımağı bacarasan (gülür)...
Fərid
Hüseyn
Kaspi.-2014.-1-3 fevral.-S.11.