Türkiyədə ədəbi tənqid çoxdan “rəhmətə gedib”

İmdat Avşar: Şeir tərcüməçisi tərcümə elədiyi şairin rəqibi, nəsr tərcüməçisi isə nasirin xidmətçisidir

İmdat Avşar Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatının tərcümə və təbliği ilə yorulmaz məşğul olan tərcüməçi və yazardır. Azərbaycanlı yazarların yaxşı tanıdığı İmdat bəylə gördüyü işlər, Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatına olan maraq və s. mövzularda söhbət etdik.

– Türkiyədə Azərbaycanlı yazarların əsərlərini tərcümə və çap etdirirsiniz. Tərcümə seçiminiz hansı prinsiplərə əsaslanır?

– Mən Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatına aid bədii əsərləri tərcümə və təbliğ etməyi hər şeydən əvvəl bir qardaşlıq borcu bilir, gördüyüm işin çox məsuliyyətli, məşəqqətli və yorucu olduğunu xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Tərcümə etdiyim əsərlərin seçimindəki prinsiplərdən danışarkən, əlbəttə, ədəbi-estetik meyar mənim üçün ilkin şərtdir, ancaq ədəbi aləmdə təsdiq olunmuş şair-yazıçıların tövsiyələrini də nəzərə alıram. Heç bir zəhmət haqqı ummadan, təmənnasız etdiyim tərcümələr də olub. Zəhmət haqqı almadan elədiyim tərcümələrdə isə ədəbi-estetik meyarları həmişə rəhbər tutmuşam. Bunlar bilavasitə oxuyub bəyəndiyim hekayə və şeirlərdir, fürsət düşdükcə tərcümə edib çap etdirirəm. Klassiklərdən Mirzə Fətəli Axundzadə və Cəlil Məmmədquluzadədən tutmuş Pərvin və Nilufər Şıxlıya qədər yüzlərlə yazıçı və şair onların əsərlərini tərcümə etməyimdən xəbərsizdirlər. Bu tərcümələrimi “Kardeş Kalemler” başda olmaqla Türkiyədə bir çox jurnallarda çap etdirmişəm. Ancaq bunu da deyim ki, mən peşəkar tərcüməçiyəm, bəzi təşkilatlarla və nəşriyyatlarla müqavilələrim var, onların məsləhət bildiyi əsərləri də tərcümə etməliyəm.

– Sizcə, Türkiyədə daha çox zəngin, imkanlı azərbaycanlı yazarların əsərlərinin tərcümə edilməsi təsadüfüdürmü?

– Əziz Fərid, bu məsələ dərin, dərin olduğu qədər də ağrılıdır. Əvvəllər bir yazıçının başqa bir ölkədə əsərlərinin çap edilməsi ideologiyadan asılı idi. Sovet İttifaqına daxil olan respublikalarda, o cümlədən, Azərbaycanda Nazim Hikmət, Əziz Nesin, Yaşar Kamal kimi Sovet quruluşunun tərəfdarı olan şair və yazıçıların əsərləri tərcümə edilirdi. Çingiz Aytmatovu bütün dünyada tanıtdıran da fransız kommunistləri idi. Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın və Bəxtiyar Vahabzadənin Türkiyədə bu qədər məşhur olmasın da milliyyətçilərin rolu danılmazdır. İdeologiyanın səngidiyi 1980-ci illərdən sonra isə ədəbi baxımdan uğur qazanan şair və yazıçıların əsərləri çap olunmağa başladı. 1991-ci ildən, müstəqillikdən sonrasa gediş-gəlişlər artdı və bu illərdə yazıçılar arasında qurulan dostluq münasibətlərinin əsərlərin tərcümə və yayımında müəyyən rolu oldu. Ancaq 2000-ci illərdən – kapitalizm hegemon olandan sonra “pul” amili önə çıxdı. Bundan sonra öz ölkəsində zəngin olan yazarlar Türkiyədəki nəşriyyatlarla razılaşıb pul müqabilində əsərlərini tərcümə və çap etdirdilər. Mən yüzlərlə şeir, minlərlə hekayə tərcümə etmişəm. Öz istəyimlə tərcümə və çap etdirdiyim hansısa bir əsərə görə müəllifindən pul istəməmişəm. Bunu özümə qardaş borcu hesab etmişəm. Ancaq bəzi yazıçılar var ki, istəyirlər bütöv kitabını tərcümə edim. Bir kitabı tərcümə etmək üçünsə ən azı 1-2 ay zəhmət çəkmək lazımdır. Ona görə də bu cür kitabları pul qarşılığında tərcümə edirəm. Bu günə qədər 30-dan çox kitab tərcümə və çap etdirmişəm. Bu işlərin 50%-ni heç bir mənfəət ummadan görmüşəm. Azərbaycana gələndə rayonlara gedirəm, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasına. Oralarda Bakı ədəbi mühitinə belə tanış olmayan gənc yazıçı, şairlərin şeir və hekayələrini onlardan alıb tərcümə edib Türkiyədə çap etdirmişəm. Təkcə zənginlərin əsərlərini yox, maddi imkanı olmayan yazarların da əsərlərini təbliğ edirəm. Həmişə bədii keyfiyyətləri yüksək olan əsərlərin tərcüməsinə üstünlük verirəm. Mənim yetirmələrim var, bəzən tərcümə işlərini onlara həvalə edirəm. İmkanlı adamlara qalandasa dünyanın hər yerində, siyasətdə, iqtisadiyyatda, sənət sahəsində də onlar ön plandadırlar. Kaş ki, ədəbiyyatda belə olmayaydı. Yaxşı olardı ki, zəngin şair və yazıçılar istedadlı yaradıcıları kömək etsinlər, onların da əsərlərinin tərcümə və təbliğini dəstək versinlər.

– Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatından bu qədər tərcümələr olur və kitablar yayımlanır, bəs yazıçılarımıza niyə maraq azdır və bizim yazarlar niyə türk kitab bazarına girə bilmirlər?

– Türkiyə çox böyük ölkədir. Ancaq bu böyük ölkənin kitab bazarı zənn edildiyi qədər də nəhəng deyil. Türkiyədə əhali sayı ilə nisbətdə böyük oxucu kütləsi yoxdur. Digər tərəfdən də Türkiyədə yazıçılar, şairlər, sənət adamları, nəşriyyatlar, qəzetlər, nəşr məhsullarını yayan və satan şirkətlər, media və televiziya kanalları arasında rəqabət və qütbləşmə var. Türkiyədə birinin “ağ” dediyi şeyə, digəri “qara” deyən liberal, solçu, sağçı, islamçı və s. var. Onların fərqli nəşriyyatları, yayın evləri, reklam kanalları, media qurumları və hətta oxucu kütləsi var. Hər qrupun öz yazıçısı, şairi, nəşriyyatı, qəzeti, televiziyası, satış mərkəzləri var. Kapitalizm, dünyada da, Türkiyədə də sənətin axırına çıxan vasitədir. Dolayısıyla Türkiyədə bir çox yazarın arxasında onları dəstəkləyən, əsərlərinin reklam işini quran lobbiçilər dayanır. Ədəbiyyatla pul qazanmaq üçün məşğul olan insanlar və qruplar sənəti arxa plana keçirib. Onlar pul qazanmağın fərqli üsullarına əl atırlar. Bir də eşidirsən ki, adı heç vaxt hallanmayan bir yazar, artıq böyük bir yazıçı kimi reklam edilir.

Televizorda həmin yazıçını görürsünüz. Qəzetlərdə, qəzetlərin kitab əlavələrində onun böyük şəkilləri, jurnallarda müsahibəsi çap edilir. Az vaxtda milyonlarla insan həmin yazarı tanıyır. Türkiyədə Azərbaycan yazıçılarının arxasında belə bir lobbi olsaydı, vəziyyət bugünkü kimi olmazdı, fərqli olardı. Nəşriyyatlar qəzetlərin kitab əlavələrinə öz kitabları ilə bağlı xəbər yazdırmaq üçün, böyük pullar xərcləyirlər. Yayım şirkətləri və zəif imkanlara sahib nəşriyyatların çap etdirdiyi kitabları düz-əməlli yaymırlar. Türkiyədə tərəfsiz ədəbi tənqiddən əsər yoxdur. Belə bir mühitdə sadəcə Azərbaycanlı yazıçıların yox, bir çox istedadlı türk xalqları yazıçılarının tanınması mümkün olmur. Ancaq bütün bunlara rəğmən Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Elçin, Mövlud Süleymanlı, Elçin Hüseynbəyli, Əjdər Ol, Məmməd İsmayıl, Musa Yaqub, Ramiz Rövşən, Sabir Rüstəmxanlı, Vahid Məmmədov, Vaqif Bəhmənli, Yunus Oğuz, Varis Yolçuyev kimi yazarlar Türkiyədə müəyyən auditoriyalarda tanınırlar.

– Azərbaycan ədəbiyyatında hansı şah damar, sadə desək özəlliklər sizi tərcüməçi kimi cəlb edir ki, davamlı olaraq Azərbaycan ədəbiyyatının tərcümə və Türkiyədə çapı ilə məşğul olursunuz?

– Məni əvvəlcə Azərbaycan şeiri cəlb etdi. Şəhriyar, Səhənd, Bəxtiyar Vahabzadə, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Əli Kərim, Məmməd Araz, Məmməd İsmayıl, Musa Yaqub, Ramiz Rövşən, Əjdər Ol, Sabir Sarvan kimi şairləriniz var. Sonrasa Azərbaycan musiqisi. Bilirsiniz ki, sözə qanad verən şeirdir, şeirə qanad verənsə musiqidir. Qara Qarayev, Üzeyir Hacıbəyov, Rəşid Behbudov, Habil Əliyev, Emin Sabitoğlu kimi unudulmaz sənətçiləriniz və səsiylə göy qübbəsinə həzin fəryadlar salan neçə-neçə müğənniləriniz var. “Arşın mal alan”sa, fikrimcə, əsl dünya klassikasıdır. Əvvəlcə bunlar cəlb etdi diqqətimi, sonra nəsr əsərləri ilə tanış oldum, çox təsirləndim. Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları və “Aldanmış kəvakib” povesti, Mirzə Cəlilin “Danabaş kəndinin əhvalatları”, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin hekayələri və s. Daha sonra 60-cılar ədəbi nəslinin, nəhayət, həmyaşıdlarımın və gənclərin əsərləri diqqətimi çəkdi. Niyəsini bilmirəm, ancaq imkanım olsaydı Azərbaycan ədəbiyyatının bütün nümunələrini Türkiyədə təbliğ edərdim. Bunları həyata keçirmək üçün Türkiyədə başlamaq istədiyim “Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı bir layihəm var. Əgər kimsə dəstək olsa Azərbaycan ədəbiyyatını təbliğ edən aylıq bir jurnal nəşr etmək istəyirəm.

– Həm nəsr, həm də şeir tərcümələri ilə məşğul olursunuz. Hansı nümunələri tərcümə etmək sizə daha rahat və maraqlı olur?

– Şeir tərcüməçisi tərcümə elədiyi şairin rəqibidir. Nəsr tərcüməçisi isə tərcümə etdiyi nasirin əsiri, xidmətçisidir. Mən hər iki işi də sevirəm. Bəzən elə olur ki, dörd misranı tərcümə edib qəlibə salmaq bir gün vaxt alır. Ancaq nəsr tərcüməsi daha asandır, axıb gedir. Onu da deyim ki, mən Azərbaycan şeirnin türk dilinə tərcümə edilməsinin tərəfdarı deyiləm. Sadəcə başa düşülməyən sözləri əlavə izahlarla verilməsi şərtiylə şeirin orijinal saxlanılmasının tərəfdarıyam. Tərcümə ediləndə Azərbaycan şeiri ahəngindən, ritmindən, səsindən nələrisə itirir. Yeri gəlmişkən, “Şeir vaxtı” jurnalının yay buraxılışı Azərbaycan şeirinə həsr edəcəyəm. Təxminən 150 səhifəlik bir jurnalda başdan-sona Azərbaycan şairlərinin şeirlərini çap etdirəcəyəm, özü də Azərbaycan türkcəsində. Ancaq deyə bilərəm ki, tərcümə olunanda Azərbaycan dilinin imkanları Türkiyənin imkanları vasitəsilə daha da genişlənir. Məsələn, “Misyo Jordan və Dərviş Məstəli şah” əsəri mənim tərcüməmdə Türkiyədə səhnələşdirildi və tamaşaçılar bu əsərə heyran qaldılar. Türk dili imperiya dili olduğuna görə daha işlək, daha kamil dildir və təhkiyə imkanları genişdir.

– Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin Türkiyə kitab bazarına girməsi, orda məşhur nəşriyyatlar tərəfindən yazarların əsərlərinin yayımlanıb onlara qonorar verilməsinin yolları haqqında danışmağınızı istərdik.

– Türkiyədə kitab yazıb dolana bilən yazıçıları saysaq, barmaqlarımızın sayını keçməz. Yəni Türkiyədə də qonorarla yaşamaq mümkün deyil. Həm tirajlar çox azdır, həm də qonorar. Məsələn, deyək ki, bir il zəhmət çəkib bir kitab yazdınız, verdiniz nəşriyyata və kitabınız çap olundu. Bəs sonra? Sizə etiket qiymətinin 10%-ni qonorar verirlər. Kitab da 1000 tirajla çap olunur və 1000 lira, sizin pulla 300 manat qonorar verilir sizə. Bir illik zəhmət müqabilində 300 manat. Kitabdan pul qazanmaq üçün gərək kitabın 100.000 tiraj çap edilsin. Onsuz da tanınmış nəşriyyatlar da yazıçıya verdiyi pul zəhmətindən aşağıdır. Türkiyədə bir çox məşhur yazıçının özünün nəşriyyatı var. Öz kitabını özü çap edib satır. Bəzi yazıçıların arxasındasa böyük təşkilatlar dayanıb. Azərbaycan yazıçılarının əsərlərinin məşhur nəşriyyatlar tərəfindən çap etdirmək və Türkiyədə yayımlanması və azərbaycanlı yazıçılara da qonorar verilməsi üçün bir layihə hazırlamaq lazımdır. Bunun üçün Azərbaycan diasporunun da bu işə qol qoyması vacibdir. Məsələn, Türkiyədə erməni diasporu çox güclüdür, Mıgırdı Maqrosyan, Kirkor Ceyhan kimi yazıçılarını Türkiyədə məşhurlaşdırıblar. Azərbaycan ədəbiyyatında onlardan qat-qat güclü və peşəkar şairlər və yazıçılar var. Sadəcə təbliğ etmək lazımdır. Azərbaycanda və Türkiyədəki bir sıra ictimai təşkilatlar birgə layihələr reallaşdırsalar, bu problemlər öz həllin tapar.

– Türkiyənin məşhur yazarlarının esselərini, məqalələrini oxuyuram, Azərbaycan ədəbiyyatı barədə kiminsə yazısı gözə dəymir, sizcə, buna səbəb nədir?

– Türkiyədə ədəbi tənqid çoxdan “rəhmətə gedib”. Tənqidçilər çalışdıqları qəzet və jurnalların bağlı olduğu nəşriyyatların yazıçı və kitablarının reklam edirlər. “Korlar və karlar bir-birini qonaq edər” – bizim belə bir zərb-məsəlimiz var. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq mətbuatda Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı yazılar çap olunur. Türkiyədə hər kəs öz yaxın adamı haqda yazır və onun əsərini tənqidə cəlb edir. Bu bir qədər də bir eşşəyin digər eşşəyi növbəylə qaşımağı kimi bir şeydir.

Onu da deyim ki, “Berceste” jurnalının 2013-cü il dekabr sayı Nigar Rəfilbəylinin yüz illiyi münasibəti ilə “Türk dünyası ədəbiyyatı”na həsr edilmişdi. Jurnalda daha çox Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri yer almışdı. Jurnal çap olunandan sonra Türkiyədə haqqında bir neçə yazı çap olundu. Həmin məqalələrdə Azərbaycanlı yazıçıların əsərlərinə də münasibət bildirmişdilər. Bundan başqa, bu günlərdə Sabir Rüstəmxanlının “Difai Fədailəri” adlı romanı Türkiyədə çap olunub. Yəqin bu romanla da əlaqəli Türkiyədə tənqidi məqalələr çap olunacaq. Çünki bu romanda türk-erməni müharibəsindən bəhs edilir, mövzu Türkiyə üçün maraqlıdır.

– Siz də Türkiyədə tanınmış yazarsınız bu qədər tərcümələr edirsiniz, azərbaycanlı yazarlar bunun müqabilində sizə qarşı münasibətləri necədir, onlar sizin əsərlərinizin Azərbaycanda təbliği üçün nələr edirlər?

-Mən heç bir fərq qoymadan Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət edən yazıçı və şairləri çox istəyirəm. Bəzilərinəsə həm yazıçı, həm də ağsaqqal kimi hörmətim var. Bir çox şair və yazıçı ilə səmimi dostluq münasibətlərim var. Qardaşım kimi xətrini istədiyim gənc yazarlar var. Bilirəm ki, onlar da məni sevir və əsərlərimi yüksək qiymətləndirirlər. Anarın dəstəyi, Elçin Hüseynbəylinin redaktorluğu və Aslan Quliyev, Eyvaz Zeynalov, Səhər, haqq dünyasına qovuşan Zakir Sadatlının tərcüməsi ilə Bakıda “Anamın saatları” adlı hekayələr kitabım işıq üzü görüb. Neçə-neçə Azərbaycan jurnallarında, qəzetlərdə şeirlərim, hekayələrim və müsahibələrim çap olunub.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2014.-8-10 fevral.-S.11.