Əsl durğunluq dövrü indidir

Şirindil Alışanlı: “Ədəbi tənqidə ömür sərf edən tənqidçilərimiz azdır”

Müsahibimiz filologiya elmləri doktoru, professor, Estetika və Azad Sənət Akademiyasının (Rusiya) akademiki, AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutun XX əsr (sovet dövrü) Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri Şirindil Alışanlıdır. Şirindil müəllimlə müasir ədəbi proses, ədəbiyyatın dövrləşməsi və s. mövzularda maraqlı söhbət etdik.

– Geniş tərcümeyi-halınız var: elmi rəhbəri olduğunuz dissertasiyalar, elmi məqalələr, iştirak etdiyiniz konfranslar, müəllifi olduğunuz kitablar və s. Bu boyda tərcümeyi-halın içində özünüzü necə hiss edirsiniz?

– Müəyyən dövr sonra insan gördüyü işlərin fərqində olmur. Bəlli yaşdan sonra ancaq yekunlar nəzərə çarpır. Gələcəyə hesablanmayan heç bir elmi, bədii işin əhəmiyyəti yoxdur. Rus şairəsi Marina Svetaeva deyir ki: “Əgər bir əsər bu gün üçün yaradılıbsa, onun gələcək üçün əhəmiyyəti yoxdur.” Elmi sahədə elə problemlərlə məşğul olmaq lazımdır ki, bir ömür yaşasın, hər dövrdə, tarixi kontekstdə ona qayıdanda gərək insanlar orda nəsə tapsın.

– Müasir ədəbi proses barədə tənqidi fəaliyyətiniz zəif görünür, buna səbəb nədir?

– Müasir ədəbi prosesi izləyirəm. Bir vaxtlar Həmid Herisçi ədəbi manifest hazırlamışdı. Bu cür hərəkatlar XX əsrin əvvəllərində Rusiyada var idi. Son 20 ildə postmodernizm və yeni realizm haqqında daha çox danışırlar. Məsələ burasındadır ki, konkret bir paradiqma yoxdur. Ona görə də yazıçıların mübarizə apardıqları ideal aydın deyil. Müasir ədəbiyyatla cəmiyyət arasında gedən proseslər kəskin fərqlənir. Bu gün ədəbiyyat cəmiyyəti lazımı qədər əks elətdirmir. Yazıçıların və şairlərin böyük bir qismi inersiya ilə yazırlar. Bütün bunlarsa mənə o qədər də maraqlı deyil. Mən Rusiyada Ədəbiyyat İnstitutunda həmin mərhələni keçmişəm. Bu gün adi əsərlər yazan gənc yazıçıları qınamıram, daha dünya ədəbiyyatında nə Tolstoy, nə Şoloxov yaranır. “Nobel” mükafatı alan yazıçıların bəziləri aldığı mükafata layiq deyil. Məsələn, mən İosif Brodskini Rusiyanın böyük şairi hesab etmirəm. Ancaq Brodski antisovet şeirlər yazırdı deyə ona mükafat verdilər, halbuki həmin dövrdə Rusiyanın çox nəhəng şairləri vardı. İndiki halda müasir ədəbi prosesi dəyərləndirməyin özü çətin problemə çevrilib. Bu gün boz mətbuat, hər kəsin kitab çıxarmaq imkanı vəziyyəti daha kəskinləşdirir. Ədəbi prosesin inkişaf istiqamətlərini şərh etməyə ehtiyacı olan tənqidçilər var, bu sahənin axsamasında öz günahımı da boynuna alıram. Bunu izləməyə isə ömür lazımdır. Təhlil edib ortaya qoymaq lazımdır ki, bu gün yazan yazıçılar dünənkilərdən nə ilə fərqlənirdilər, onlar bədii fikri irəli apardılar, yoxsa geri saldılar, əsərlərin ictimai fikrimiz, sosial həyatımız üçün əhəmiyyəti var, yoxsa yox.

– Sizcə, əsərin əbədiliyinin meyarı nədir?

– Əgər sənət sənətdirsə, bəşəriyyətin bədii tərəqqisində rol oynayıbsa həmin mətnlər əbədi yaşayır. Füzuli yaradıcılığı bu gün niyə yaşayır? Onun yaşamasının sirri onun ifadə sisteminin mükəmməlliyində, poetikasının möhtəşəmliyindədir. Bu gün biz Səməd Vurğuna hansı cəhətdən yanaşsaq onun böyüklüyü görünür. Onun əbədiliyi yazı dilində Azərbaycan bədii şüurunun yaşamasındadır. Mətnin əbədiliyinin meyarı yüksək sənətkarlıqdır. Bizim elə şairlərimiz var, indi onların şeirlərini oxuyanda görürük ki, bunlar şeir deyil, patetikadır, çağırışdır, şüarçılıqdır, süni pafosdur. Tarix belələrini unudur, süniliyi bağışlamır. Yaşar Qarayev deyirdi ki, Füzuli böyükdür, yoxsa sufizm? Füzuli bu gün də yaşayır, sufizm isə təriqət kimi sıradan çıxıb. Sosrealizm yoxdursa da Cəfər Cabbarlı yenə də var. Sənətkar və sənət əsəri əbədi yaşamaq üçün bütün izmlərdən yuxarıda dayanmalıdır.

– Qloballaşma dövründə ədəbiyyatda milli meyllər məsələsi nə dərəcədə aktualdır?

– İndiki anlamda qloballaşma Amerika həyat tərzinin təbliğindən başqa bir şey deyil. Milli düşüncə istənilən halda daha böyük amildir. Qloballaşmanın yaxşı xüsusiyyətlərinin mənimsənilməsi ilə yanaşı, hər xalq öz dilini, mədəniyyətini, milli düşüncəsini qorumalıdır. Avropa romantikləri daim şərqə meyl ediblər, Şərq romantikləri isə Avropaya. Çünki hər ikisi bir-birini ideal zənn edirdilər. Əsl ideal isə bəşəri dəyərlərin qlobal fikr kimi ədəbiyyatda əksini tapmasıdır. Yaxın tarixi keçmişə baxsanız, Azərbaycan xalqını xalq kimi qoruyan onun dili və ədəbiyyatı olub. Azərbaycanın söz xəzinəsi olmasaydı, bugünkü dəyərləri qoruyub-saxlamaq mümkün olmazdı.

– Türkiyədə Elif Şafak və Orxan Pamuk Qərb və Şərqin maraqlarına xidmət edəcək əsərlər yazdılar və dünya onları qəbul elədi. Regional olaraq Qərblə Şərqin astanasında yerləşsək də, bizdə bu cür əsərlər yaranmadı, sizcə, buna səbəb nə idi?

– Təəssüf ki, dünyaya çıxmaq baxımından 60-cı ildə ədəbiyyata gələnlərdən belə istədiyimiz nəticələri görmədik. Ədəbi gedişat elədir ki, qəfil yaranır o cür yazıçılar. Bu cür yazıçılar qeyri-adi tarixi dövrdə meydana gəlir. Mən inanıram ki, bu cür əsərlər bizdə də yazılacaq.

– Bu gün dünənki insan üçün mənəvi iztirab sayılan hallar, yeni dövrdə norma kimi qəbul edilir. Belə olan halda Tolstoy, Şoloxov kimi yazıçılar yetişə bilməz axı.

– Mənəvi eroziyaya aparan amillər heç vaxt ədəbiyyatı irəli aparmayıb. Boz ədəbiyyatı qəbul eləmirəm, insanı həyata səsləməyən əsərləri sevə bilmirəm, əxlaqsızlığı normaya çevirən bədii nümunələri qəbul eləmirəm. Ədəbiyyat həyatın çirkinliyini də gözəl göstərməlidir. Deyirlər seks insan həyatının təbii qanunlarından biridir. Ancaq insanın başqa fizioloji prosesləri də var, onların hamısını ədəbiyyata gətirmək olmaz axı. Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərində Xosrov Şirini bulaq başında çiməndə görür. Ancaq Nizami onu elə gözəl təsvir edir ki, oxucu da ikrah hissi oyanmır, əksinə insan həyatdan, gözəllikdən zövq alır. Yəni sənətkarlıqdan çox şey asılıdır.

– Klassik ədəbiyyatdakı didaktik ünsürləri romantizm yox realizmə aid edirlər. Belə olan halda “klassik ədəbiyyat romantik ədəbiyyatdır, yoxsa realist” kimi suallar meydana gəlir. İstərdim bu barədə danışaq.

– XX əsrin əvvəlində romantizmi inkar edirdilər. Ancaq müəyyən məqamlarda həyatın dərinliklərini, keçidlərini romantizm daha qabarıq göstərib. V.Hüqo romantikdir, ancaq həyatın iç üzünü realistlərdən daha çılpaq əks etdirib. Bizim klassik ədəbiyyatımız Şərq romantizminin bir hissəsidir, realizm deyil.

– Sosrealizm, sizcə, necə metod idi?

– Sosializm realizmi ən uzun ömürlü yaradıcılıq metodu olub. Həmin dövr ədəbiyyatına, mədəniyyətinə sənət müstəvisində maraq var. O dövrdə çəkilmiş tablolar bu gün daha baha qiymətə satılır. Heç bir ədəbi dövrü biri-biri ilə qarışıq salmaq olmaz. Sosrealizmin sənət tələbləri bugünkündən daha ciddi idi. Hətta sosial sifariş də daha mütərəqqi idi. Bu gün yazılan mədhiyyələr belə sənətkarlıq baxımından aşağı səviyyədədir. Azərbaycan nəsr dili XX əsrdəki qədər zəngin dövr yaşamayıb. Əbülhəsəndən Əkrəm Əylisliyəcən yazıçıların yazdıqlarına fikir ver, gör neçə zəngin ədəbi dildə yazıblar. Böyük bir epoxadır bu, onlar Azərbaycan bədii dilinin inkişafında heç vaxt olmayan qədər böyük iş görüblər. Öz ölkəndə bu cür sənətkarlar insana adi görünür, ancaq bir az kənardan baxanda insan qiymətini daha yaxşı bilir. Moskvada oxuyanda Qara Qarayevin musiqilərini eşidəndə sevinirdim ki, bax bu bizim musiqidir. Bir gün bu bayağılıqlardan qurtarıb həmin estetikaya qayıdacağıq. Sosrealizm dövrünü durğunluq dövrü deyirlər, əslində, əsl durğunluq dövrü indidir.

– Müasir tənqidimiz sovet tənqidindən az fərqlənir, sizcə, buna səbəb nədir?

– Dünyada roman janrının poetikasında, strukturunda gedən prosesləri müasir tənqid izləməlidir. Nəsrlə məşğul olan tənqidçiləri düşünəndə elə biri gözümün qabağına gəlmir ki, o roman janrını dünya ədəbiyyatı ilə müqayisədə dəyərləndirmək iqtidarında olsun. Yeni təfəkkürlü analizlər üçün dünyada gedən proseslər izlənilməlidir. Bu işə ömür sərf eləmək lazımdır. Hələlik ədəbi tənqidə ömür sərf edən tənqidçilərimiz azdır.

– XX əsrdən yazıçılara çoxlu titullar verilməyə başladı. Bundan sonra yazıçılar haqqında mif yarandı. Bu cür miflərin ədəbiyyatımıza ziyanı barədə fikirlərinizi eşitmək yaxşı olardı.

– Mifləşdirmə bütün dövrlərdə olub. Ancaq Sovet dönəmində, müasir zamanda da daha geniş yayılıb. Losev deyir ki, hər kəs mifdir. Vaxtı ilə Brejnevi bütləşdirmişdilər, gecə-gündüz onun üç əsərini müzakirə edirdilər. Sovet dövründə hər xalqdan bir yazıçı seçib mifləşdirirdilər və elə siyasət yeridirdilər ki, sanki o mifi yaradılmış yazıçıdan başqa böyük sənətkar yoxdur. Mif yaradılmış yazıçını da kimsə tənqid eləmirdi, onun əsl qiymətini vermirdilər. Bir dəfə belə bir təcrübə apardım. Bəxtiyar Vahabzadənin şeirlərini zəif bir şairin adından verdim gənc tənqidçiyə ki, fikirləri məqalə şəklində yaz. Zəif bir şairin şeirlərinisə Bəxtiyar müəllimin adından bir başqa tənqidçiyə verdim. Birinci tənqidçi Bəxtiyar müəllimin titullarına, Xalq Şairi adına görə ona verdiyim zəif şairin şeirlərindəki dərin fəlsəfədən, böyük tərənnüm qabiliyyətindən yazıb gətirdi. İkinci gənc tənqidçi isə Bəxtiyar müəllimin şeirlərində yersiz fəlsəfəçilik, absurd ideyalar barədə yazmışdı (gülür). Yəni yazıçı haqqında yaranmış mif onun əsl qiymətini almağa imkan vermir.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2014.-22-24 fevral.-S.11.