«Ədəbiyyat insanı unudulmağa qoymur»

Nəriman Həsənzadə: «İstedadsız şair istedadlı şairin, istedadsız yazıçı istedadlı yazıçının düşmənidir»

Nəriman Həsənzadə 1931-ci il fevralın 18-də Qazax (indiki Ağstafa) rayonunun Poylu stansiyasında anadan olub. 1949-cu ildə indiki Gəncə Dövlət Pedaqoji Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olub. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı onu Moskvadakı ikiillik ədəbiyyat kursuna göndərib. Buranı bitirdikdən sonra Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna daxil olub. Respublika Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində böyük redaktor, sonralar "Uşaq və gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı"nda redaktor, "Azərbaycan gəncləri" qəzetində, "Azərbaycan" jurnalında şöbə müdiri, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin baş redaktoru vəzifələrində işləmişdir. SSRİ yazıçıları Ədəbiyyat Fondu Azərbaycan bölməsinin direktoru olmuşdur. 1991-2001-ci illərdə Mətbuat və İnformasiya nazirinin birinci müavini vəzifəsində çalışmış, müəyyən vaxtlarda naziri əvəz etmişdir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının "Şərəf" ordeni ilə təltif olunmuş və Fərdi prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür. 2005-ci ildə Azərbaycanın xalq şairi adına layiq görülmüşdür. Bu günlərdə Nəriman müəllimlə görüşüb ədəbi söhbət etdik.

– Nəriman müəllim, ömrünüzə nə qədər poeziya sığışdıra bildiniz?

– İnsan istədiyini yox, bacardığını edir. Mən qəlbimdə çox şey istəyə bilərəm, amma gücüm nəyə çatırsa o işi ərsəyə gətirə bilirəm. Ona görə də bu böyük ömrümə nə qədər sığışdısa o qədər poeziya yarada bildim. Yaradıcılıq çox mürəkkəb prosesdir. Mirzə Ələkbər Sabirin bir kitabı var, amma böyük şairdir. Özü də biz Sabiri heç kəsə vermədik, heç bir ölkədə o cür nəhəng şairi tanımırlar, amma elə şair də var ki, əl boyda kitabı dünyaya yayılır. Yəni hər şeyi insan özü müəyyənləşdirmir, alın yazısı da, bəxt də var. Hesab edirəm ki, zaman qarşısında borclu qalmamışam, yazıb-yaratmışam, amma həm də insan neyləsə zaman qarşısında borcludur.

– “Nuru Paşa” poemasını yazanda bu dərəcədə maraqla qarşılanacağını güman edirdinizmi?

– Nuru paşa adı gələndə həmişə düşünürdüm ki, bu ad niyə unudulur, yaddan çıxır. Rusiya Bakını Azərbaycana vermək istəmirdi, o vaxt Türkiyə bizə çox köməklik edib. Biz öz tariximizi bilməliyik. Məni Türkiyəyə Kayseri şeir şöləninə dəvət edəndə “Nuru paşa” poemasını yolda yazdım və şöləndə oxudum, çox yaxşı qarşılandı. Türkiyədə poemamı müxtəlif jurnallarda çap etdilər, sonra İranda dərc olundu. İranda hətta bəzi ixtisarlar da edilmişdi. Məsələn:

Nuru Paşa Türkiyədən at belində Qarsdan gəlir

“Azərbaycan” deyə-deyə yaralanmış aslan gəlir

Erməninin xəyanəti rusdan gəlir, farsdan gəlir.

Qara geymiş anam bacım, anam bacım yasdan gəlir.

Poemanın İranda çap olunan variantında “rusdan gəlir, farsdan gəlir” ifadəsinin yerinə üç nöqtə qoymuşdular. Bu günlərdə də Türkiyədə idim, şeir deməyə başlayanda yerdən xahiş etdilər ki, “Nuru paşa” poemamı oxuyum. Bu cür bir şəxsiyyətin unudulmasını istəmədim. Çünki ədəbiyyat insanı unudulmağa qoymur. Amma poemanın bu cür maraqla qarşılanacağını gözləmirdim.

– Deyirlər ki, şeirlər şairin tərcümeyi-halıdır. Bu fikirlə razısınızmı?

– Bəli şeirlə şairlə birgə ömür eləyir. Əgər hansısa şeirin haçan və necə yazılmasını xatırlaya bilirəmsə, deməli, o şeirlər mənim tərcümeyi-halımdır. Hər şeirin öz taleyi var. Şeirlərin səndən sonra qalıb sənin adını daşıyırsa, deməli, taleyinin davamıdır. Müşfiq “oxu, tar” dedi. Bu söz onun da taleyi, tərcümeyi-hal oldu. Müşfiq öldü, amma o sözlər yaşayır və müəllifini də yaşadır.

– Şairlər etiraz etməyə meylli olurlar. Siz nə vaxt və nəyə etiraz etmişiniz?

– Bu mənada şairlər bir-birinə qohumdur. Şairlər haqsızlığa dözə bilmirlər. Sovet dövründə xalqıma, millətimə qarşı olan bütün neqativ hallara görə etirazımı bildirmişəm. “Kimin sualı var” adlı poemama görə mənə divan qurulan vaxtlar olub. İstedadsız adamların önə çəkilməsi, arvadına ərə gedənlərin rəhbər vəzifələrdə oturub kələk işlər görməsini, qanmazların qanana hökm eləməsini tənqid etmişdim. O vaxt məni Heydər Əliyev qorudu, istedadımı qiymətləndirdi. “Mənim ədəbi taleyim” adlı kitabımda yazmışam ki, H.Əliyev şairi, şairdən, yazıçını yazıçıdan, alimi alimdən qoruyurdu. Çünki o bilirdi ki, istedadsız şair istedadlı şairin, istedadsız yazıçı istedadlı yazıçının düşmənidir.

– Nazir müavini, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru olmusunuz. Vəzifələr yaradıcılığınıza mənfi təsir eləmirdi ki?

– Hesab edirəm ki, əgər içində yazmaq eşqi varsa, lap səni quyuya da salsalar yazacaqsan. Xəlil Rza ən gözəl şeirlərini həbsxanada yazdı. Amma təbii ki, vaxt azlığı, iş çoxluğu yazmağa mane olurdu. Şairlik elə bir şeydir ki, onun tərifini vermək olmaz. Demokrit deyirdi ki, şairlik qızğınlıqdır, dəlilikdir. Şairin məqsədi yoxdur, ona görə də onu heç bir kateqoriyaya aid etmək olmur. Ancaq lazımı vaxtlarda şeirlərimi yazmışam, ədəbiyyatı iş-gücə qurban verməmişəm.

– Şairliyi siz deyən mənada qeyri-adiliyi Sovet dövründə qaldı, indi daha şairlərə qeyri-adi insan kimi baxmırlar və həmin yaradılmış obrazlar belə gülüş doğurur, inandırıcı görünmür insanlara.

– Bir şair 30 adi adama bərabərdir. Oğlum, sən şairliyə elə-belə baxanlardan olma. Şeiri nəsrə tay tutanda, poeziyanı öldürəndə şairliyin də böyüklüyü ölür. İndi çoxları şeir yazmır, şeiri dalbadal düzülən cümlə yığınına döndəriblər, o sətirləri oxuyan oxucular üçün də şairlik adi görünür. Mən Puşkini, Bayronu, Səməd Vurğunu adi insanlarla necə bir sıraya qoya bilərəm? Onlar ilahi varlıqlar idilər. Yaxud müasirlərimiz olan Bəxtiyar Vahabzadə, Hüseyn Arif qeyri-adi adamlar idilər, hərəkətlərindən, oturuş-duruşlarından da poeziya yağırdı.

– Gənclərin şeirlərinə alt-alta düzülmüş misralar deyirsiniz, gənclər də yaşlı şairlərin şeirlərinə qafiyə yığını deyirlər.

– İndiki şeirlərdə fikir güclüdür, amma poeziya yoxdur. Əruzu, hecanı, vəzni, ölçünü danmaq olmaz. Müasir gənclər də yazırlar, kim qalacaq, kim unudulacaq bunu zaman göstərəcək. Şair doğulur, sonradan insan şair ola bilməz. Zamanın tələbi ilə yaradıcılığı müəyyənləşdirmək olmaz. Yeganə kriteriya istedaddır. İstedadsızlığın təsəllisi ola bilər ki, qafiyəli, vəznli şeiri mənasız hesab etmək. Qafiyəli şeir mənasız hesab edən onda Puşkinin də, Səməd Vurğunun da yaradıcılığını mənasız hesab edir.

– Lirizm bütün yaradıcılığınız boyu davam etdi. Romantik ovqat yaradıcılığınızın ayrı-ayrı dönəmində müxtəlif formalarda təzahür elədi. İstərdim ki, bu barədə danışasınız.

– Bütün bunlar insanın xaratkeri ilə bağlıdır, mən təbiətcə həlim, romantik, unuda bilməyən insanam. Ona görə də xarakterim şeirlərimə də təsir edib. İctimai motivli şeirlərim də lirik şeirlərimi üstələyə bilmədi. Amma indi şeirlər təhlil olunmur, oxumamış bir-birini tərifləyirlər. Yaxşı olardı ki, şeirlərimin təsnifatını, lirizmin hansı mərhələdə necə olmasını araşdırsınlar.

– Şairlər haqqında belə fikir də var ki, onlar çox mütaliə etdikcə daha çox həyatın yox, kitabın diktəsi ilə yazırlar. Bu fikir barədə münasibətinizi bilmək maraqlı olardı.

– Oxumamaq, mütaliə etməmək, mühitdən uzaq olmaq şairin ədəbiyyata gələn yolunu uzadır. Tələbə olanda bir gənc rus yazıçısı imtahanda Balzakın romanları haqqındakı suala cavab verə bilməməsini belə əsaslandırdı: “Balzak mənim hekayələrimi oxumamış öz romanlarını yazıb, mən də onun romanlarını oxumamış öz hekayələrimin yazıram”. Bu cavab müəllimlərin xoşuna gəldi ona 4 verib yola saldılar. Lakin sonradan həmin adam adi bir yazıçı kimi yaddan çıxıb getdi. Ona görə də kitab oxumaq şair üçün vacibdir. Ədəbiyyatdan nəzəriyyəyə yox, nəzəriyyədən ədəbiyyata gəlmək lazımdır.

– Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumasaydınız, sizcə, indikindən fərqiniz nə olardı?

– Çox fərqim olardı. Özü də mənfi mənada. İnstitut adamı şair eləmir, amma istiqamət verir. İstiqamətsə səni ağlagəlməz yerlərə, uğurlara doğru aparır.

– Yəni tarixdə, ədəbiyyatda qalmaq üçün sizcə zamanın meyarı nədir?

– Zamanın meyarı bütün zamanlara uyğun olan əsərlər yazmaqdır. Yəni daimi müasir olmaq. Zamanın sözünü deyən qalır. Müşfiq “oxu, tar” deyib qaldı.

– Yaxşı şairlər daim rəhbərlərə, yüksək vəzifəli insanlara təşəkkür edirlər ki, onlar olmasaydı bizim yaradıcılığımız itib-batardı. Sizcə, bu cür qayğıların olması vacibdirmi, yoxsa minnətsiz yaşamaq daha gözəldir?

– Əlbəttə, böyük şəxsiyyətlər olmasa şairlər itib-bata bilər. Çünki istedadsız adamlar həssas olur, onları məhv etmək çox asandı. Mən iki diplomla iş tapa bilmirdim, mənə Mircəlal Paşayev kömək etdi, sonra da Heydər Əliyev, lap sonra Arif Paşayev. H.Əliyev gənc yazıçıları yanına salıb müxtəlif yerlərə aparırdı, onları şəxsiyyət kimi böyüdürdü. Mənim qarşıma həmişə xeyirxah insanlar çıxıb. Ona görə də bu cür qayğıların olması təqdiredici haldır.

– Yaradıcı insanların belə bir təsəllisi var ki, zaman hər şeyə öz qiymətini verəcək. Sizdə belə bir fikir olurmu ki, heç zaman da yazılanlara əsl qiymətini verməyə?

– Olur, bəzən zaman da qiymət vermir. Ancaq çox vaxt belə olur ki, zaman unudur, unutdurur, amma hansısa vaxtda yenidən onu qaytarır. Allah yaxşı mətnləri, böyük şəxsiyyətləri unudulmağa qoymur.

– VII cildlik seçilmiş əsərləriniz çap olunub. Elə şeirləriniz varmı həmin kitablarda yer alıb, amma düşünürsünüz ki, zəif əsərlərdir, kaş heç çap etdirməzdim?

– Bəli var. Elə şeirlər var ki, istəməzdim çap olunsun, ancaq amma zəif olsa da, bütün şeirlər övlad kimidir, atmaq olmur.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2014.-5-7 iyul.-S.11.