Biz hamımız tarixin labirintindəyik

Yunus Oğuz: “Tarixin əsirinə çevrilməmişəm”

Yunus Oğuz 1960-cı ildə Şirvan şəhərində anadan olub. 1983-cü ildə Rostov Dövlət Universitetinə daxil olub və 1988-ci ildə RDU-nun fəlsəfə fakültəsini bitirərək filosof ixtisasına yiyələnib. Ali təhsilini bitirdikdən sonra təyinatla Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və hüquq institutuna göndərilib. 1991-1992-cı illərdə «Ordu» qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müşaviri olub. 1994-cü ildən bu günə qədər “Olaylar” İnformasiya Agentliyinin baş direktoru və eyni adlı qəzetin baş redaktoru vəzifəsində çalışır. Y.Oğuz “Nadir Şah”, “Təhmasib Şah, “Əimir Teymur zirvəyə doğru” və s. tarixi romanların müəllifidir. Onunla görüşüb əsərləri və tarixi roman janrı haqqında söhbətləşdik.

– Atilla, Topal Teymur, Təhmasib, Nadir Şah haqqında tarixi romanlar yazmısınız. Adətən, ardıcıl tarixi roman yazan müəlliflər daha çox bir-birlərinə yaxın dövrlərin tarixinə müraciət edirlər, sizdə isə fərqlidir. Tarixə bu cür geniş miqyasda müraciət etməyinizin səbəbi nədir?

–Tarix yazıçı üçün bir məkandır, tarixi dövrlərə ayırmıram. Mənim üçün millətin tarixi əsas amildir. Onun yazılması, ora qayıdış prosesi həmişə davam etməlidir. Hazırda Səlcuqlar haqqında roman yazıram, o dövr də tamam ayrı bir dövrdür. Tarixi roman müəllifi üçün əsas olan məqsəddir. Yəni yazıçı əsərləri ilə oxuculara çatdırmalıdır ki, sənin xalqın bir millət olaraq kimdir, haradan gəlib, hara gedir. Bunları biləndən, qarşına məqsəd qoyandan sonra artıq o sənin dediyin dövr məsələsi aradan çıxır. Tarixi roman müəllifi kimi mənim üçün dövr əsas deyil, əsas olan milli kimliyin dərkidir.

– Tədqiqatçıların dediyinə görə Nizaminin əsərlərinin Firdovsinin “Şahnaməs”sindən fərqi o idi ki, Nizami oxuyub öyrəndiyi tarixi yenidən dəyərləndirərək yazırdı, ona görə də Nizamiyə nazim, Firdovsiyə dastançı deyirdilər. Siz tarixi əsər yazanda, tarixi yenidən dəyərləndirməyə, onu fərqli formada təqdim etməyə çalışırsınız, yoxsa tarixi faktların dəqiqliyinə üstünlük verirsiniz?

– Düşünmürəm ki, Firdovsi tarixi olduğu kimi əks etdirib. “İran” sözünü siyasi arenaya Firdovsi gətirib. Əslində, İran coğrafi cəhətdən Əfqanıstan tərəfdə yerləşən kiçik bir yerdir. Amma həmin dövrdə Turan böyük bir ərazi idi. Məhz ona görə də Sultan Səncər Firdovsinin “Şahnaməsi”sinin hər misrasına bir qızıl verməmişdi, oxuyandan sonra anladı ki, bu əsərdə türk tarixi təhrif olunub. Mən isə yalnız mənbələrlə işləyirəm, özü də ilkin mənbələrlə. Müasir araşdırmaçıların da kitablarını oxuyuram, amma bədii kitabları çox mütaliə etmirəm.

– Tarixi faktları olduğu kimi vermək bir az məntiqsiz çıxır axı, çünki onsuz da o faktlar mənbələrdə var.

– Çalışmaq lazımdır ki, mənbələrdəki sətirlərarası oxuyasan, biləsən. Məsələn, Əmir Teymurla bağlı mənbələrdə yazılır ki, Teymur 100.000 qulu öldürdü. Bəs buna səbəb nə idi? Yaxud Şirazda 70.000 insanın kəlləsindən minarə qurdurdu. Niyə? 35 illik hakimiyyəti dövründə bir dəfə də olsun məğlub olmayan bu hökmdar dəli idi? Xeyr. Yaxud 4000 ermənini Şirazda diri-diri basdırtdı. Səbəbi nə idi, məhz bunları görmək, anlamaq və oxucuya doğru çatdırmaq lazımdır. Bunun üçün də yazıçı tarixi mənbələrdəki sətirlərarası mətləbi bilməli və oxucuya çatdırmalıdır.

– Sətirlər arasında gizlənən faktları oxucuya necə çatdırırsınız?

– Sətirlərarası faktların açılışını, izahını verirəm. Məsələn, Əmir Teymur Şirazı tutanda şəhər təslim oldu. Şirazda bircə nəfərin də burnu qanamamışdı. Teymur ora 300 nəfərlik qoşun qoyub getdi başqa bir şəhəri tutmağa. Sonra ona xəbər gətirdilər ki, Şiraz əhalisi üsyan edib və qoşunun hamısını qırıb. Yaxud Dehliyə gedəndə 100.000 qulu var idi, ona xəbər çatdırırlar ki, arxadan ona hücum etmək istəyirlər. O bir sərkərdə kimi neyləməli idi, icazə verməli idi ki, qoşununu qırıb dövlətini dağıtsınlar? Bütün bunları bilmək üçün sətirlərarası oxumaq lazımdır. Onda hökmdarların əməllərindəki məntiqi anlamaq olur. Özü də mən tarixi romanlarımda Əmir Teymuru, Nadir şahı yeni bir obrazda təqdim etmişəm, orta və ali təhsil məktəblərində onları heç nə izah etmədən qaniçən, başkəsən kimi göstərirlər. Amma onlar böyük hökmdarlar olublar.

– Bir yazıçı kimi ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər haqqında yazmağa ehtiyac olduğunu, boşluğun mövcudluğunu necə hiss edirsiniz?

– Sadəcə həmin zamanı yaşamaq, o dövrü duymaq lazımdır. Yazıçı yaza-yaza həmin tarixi dövrü yaşayır, içindən keçirir. Əgər o dövrü öz içində yaşaya bilməsən, o zamanın iqtisadi, siyasi, mədəni sferasının incəliklərinə vaqif olmasan, bir dövlətin başqa qonşu dövlətlərlə münasibətlərinə bələd olmasan, xalqın düşüncəsini, psixologiyasını, yaşayış tərzini bilməsən tarixi roman yaza bilməzsən. Biz öz tariximizi yazmamışıq. İndiyə qədər Səlcuqlar dövrü haqqında əsərlər yazılmayıb. Mən həmin boşluğu gördüm və yazmaq ehtiyacı duydum.

– Sizcə, başqa hansı dövrlər barədə ədəbi əsərlərin yazılmasına ehtiyac var?

– Məsələn, saklar və skiflər haqqında demək olar heç nə yazılmayıb, elə bil heç onlar bizim deyil. Yaxud Tomris ana haqqında çox səthi yazılıb. Xəzər dövləti haqqında az yazılıb. Halbuki Azərbaycanın formalaşmasında xəzərlərin böyük rolu olub. Yaxud Qaraqoyunlu haqqında az yazılıb. Yaxud Babək haqqında çox zəif əsərlər qələmə alınıb. Amma get-gedə tarixi əsərlərə müraciət edən müəlliflər çoxalır. Bu çox sevindirici haldır. Mən yazandan sonra Nadir şah haqqında üç əsər yazılıb. Onlardan ikisi elmi-publisistik əsərdir, biri isə bədii. Bu onun göstəricisidir ki, Nadir şaha insanlarda maraq oyada bilmişəm.

– Nəriman Nərimanovun da Nadir şah haqqında əsəri var. Sizin əsərinizlə onun əsəri arasında fərq nədir?

– Mən Nadir şahı daha geniş planda əks etdirmişəm. N.Nərimanov 1902-ci ildə çap olunan məqalələrinin birində yazırdı: “Nadir şahı elə öldürdüm ki, onu bir daha diriltmək olmayacaq”. Mən Nadir şah obrazını sovet dövrünün maraqları ilə canlandırmamışam, Azərbaycanın hökmdarı kimi əks etdirmişəm.

– Deyilənlərə görə Əmir Teymurun qəbri açılandan sonra II Dünya Müharibəsi baş verdi. Bəs siz Əmir Teymur haqqında roman yazandan sonra həyatınızda hanısasa mistik bir hadisə baş verdimi?

– Tarixi roman müəlliflərinin həyatında mistik hadisələr həmişə olur. Çünki sən yaşamadığın bir dövrə daxil olursan, oranın sakininə çevrilirsən. Əgər o mistika ilə yaşamasan həmin dövrü canlandıra bilməzsən.

– Adətən, Şah İsmayıl Xətai barədə daha çox romanlar yazırlar, sizsə Təhmasib dövrünü qələmə almısınız. Maraqlıdır...

– Azərbaycanı bütöv vəziyyətə gətirən, vahid Azərbaycanı yaradan Təhmasib şah olub, Şah İsmayıl Xətai olmayıb. Xətai dövləti yaradıb sadəcə. Hakimiyyətə gələndən sonra Təhmasib Şəki hakimliyini ləğv elədi, Şirvanşahları Səfəvilərə birləşdirdi. Şah İsmayılın Avropa ilə əlaqələri çox möhkəm idi, amma Təhmasibin yox. Venesiya kralı Təhmasibə məktub yazmışdı ki, sənə nə qədər istəsən tüfəng verirəm, Sultan Süleymanla vuruş. Təhmasibsə ona belə bir cavab verib: "Əgər müsəlman kafirlərə qarşı vuruşursa, mən ona qarşı ola bilmərəm, Allah bunu götürməz”. Təbii ki, Avropa ölkələrin marağından çıxış etmədiyinə görə də Avropa üçün Təhmasib maraqlı tarixi şəxsiyyət deyil, ona görə də Avropanı düşünüb yazanlar üçün Təhmasib uğurlu tarixi şəxsiyyət deyil.

– Daha çox dövlətlərdən, xalqlardan yox, hökmdarlardan yazmağınıza səbəb nədir?

– Bir var dövlətlərin tarixi, bir də var hökmdarların tarixi. Qədim zamanlarda bir hökmdar bir dövlətin aqibətini müəyyən edirdi. Millət, xalq öz tarixini müəyyənləşdirmir, yaratmır, onların tarixini hökmdarlar yaradır. Uluqbəyin rəsədxanası haqqında əsrlərlə Avropada dərs keçilib, əgər Uluqbəy Səmərqəndin hakimi olmasaydı, o rəsədxana da açmazdı. Yaxud, Hülaki xan olmasaydı, heç Nəsrəddin Tusidən bir səhifəlik yazı da gəlib günümüzə çıxmazdı, nə də Marağa rəsədxanası tikilməzdi. Gəl sənə maraqlı bir hadisə danışım. Deməli, bir gün Hülaki şahla Nəsrəddin Tusi söhbət edir, qoşunsa dağın ətəyində olur. Nəsrəddin Tusi ona rəsədxana açmağın vacibliyindən danışır. Hülaki razılaşmır. Deyir ulduzları saymaq nəyimə lazımdır. Nəsrəddin Tusi deyir ki, gəl belə bir təcrübə aparaq. Böyük bir qazanın içinə bir-iki daş atıb dağdan diyirləyək, görək qoşun nə edəcək, ancaq ikimizdən başqa heç kəs bilməsin. Dağdan diyirlənən qazanın səsinə qoşun tam döyüş vəziyyəti alır, elə bilirlər ki, düşmən gəlir. Qoşununu sakitləşdirirlər. Nəsrəddin Tusi deyir ki, gördün onlar yuxarıdan gələn səsin hardan gəldiyini bilmədilər deyə bu cür həyəcanlandılar, təşvişə düşdülər. Eyni ilə ulduzlar da belədir; onların hərəkətini bilməsək, biz də daim narahatlıq içində olacağıq. Bununla da Hülaki şah əmr verir ki, Marağa rəsədxanası tikilsin. Özün fikir ver, bu məsələni xalq fikirləşmədi ki? Yox. Xalq elm haqqında fikirləşmir, yaşamaq barədə düşünür. Elmi də, dövləti də yaradanlar hökmdarlar və aqil adamlar, fərdlərdir.

– Ardıcıl olaraq tarixi əsərlər yazırsınız. Sizcə, tarixin labirintinə düşüb onun əsirinə çevrilməmisiniz ki?

– Yox, tarixin əsirinə çevrilməmişəm, amma biz hamımız tarixin labirintindəyik.

– 2003-cü ildə prezident seçkilərinə namizədliyinizi vermişdiniz. Xəyal eləyək ki, seçilmişdiniz, onda da belə romanlar yazacaqdınızmı? Hə, bir də ən əsası, onda görüşümüz bugünkü kimi asan olacaqdımı? (gülürük)

– Yox, onda romanlar yaza bilməyəcəkdim. Çünki siyasət insanın bədiiliyini, bədii düşüncəsini əlindən alır, tamam başqa şeylər düşündürür səni. Xalqının yüksəlişi üçün o kürsüdə gecə-gündüz düşünməli olursan. Həm də siyasətdə tarixi yaradırsan, yazmırsan.

– Bunun nəyi pisdir ki, onda da “hökmdar” kimi sizdən yazacaqdılar... (gülürük)

– Mənim haqqımda onsuz da yazırlar və yazacaqlar da...

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2014.-19-21 iyul.-S.11.