Müsəlman dövlətlərində hökmdar qadınlar

Sultan Fatma Bikə

X yazı

Flora XƏLİLZADƏ,

əməkdar jurnalist

Moskvadan 250 km cənub-şərqdə, Oka çayının ətraf ərazilərində yerləşən Qasım Xanlığı Qızıl Orda və Qazan xanı Uluq Məhəmməd tərəfindən 1445-ci ildə yaradılmışdı. Bundan bir qədər əvvəl 1444-cü ildə Uluq Məhəmməd Moskvanın darvazası önünə qədər getmiş, şəhər knyazı Vasilini əsir etmişdi. Vasili Uluq Məhəmmədin bütün şərtlərini qəbul etdiyinə görə azad olunmuş və bundan sonra bir çox rus şəhərlərinə türk məmurları göndərilmışdir. Hətta bəzi vilayətlərin bütün gəliri türk bəylərinə bağışlanmışdı. Vasili ilə müqavilənin nəticələrindən biri də Moskva knayazlığının sərhədləri daxilində bir xanlıq yaradılaraq başına Uluq Məhəmmədin oğlu Qasımın gətirilməsi oldu.

Fin və türk xalqlarının təşkil etdiyi xanlığın əsas vəzifəsi Qızıl Orda dövlətinin siyasətindən fərqli olaraq Moskvanın daxili işlərinə nəzarət və xarici müdaxilələrə qarşı onu müdafiə etmək idi. Qasım xanlığı da öz sərhədləri daxilində bəzi imtiyazları yerinə yetirməyə məcbur idi. Müqavilənin şərtləri Moskvada xoş qarşılanmadığından üsyanlar baş vermiş, nəticədə knyaz Vasili hakimiyyətdən salınaraq gözlərinə mil çəkilmişdir. Ancaq Qasım yenidən taxta çıxmış, Vasilinin rəqibi Semaka üzərinə bir-neçə dəfə hücum etmiş, eyni zamanda Uluq Məhəmmədin düşmənlərini də zərərsizləşdirmişdir. Bu zaman Qasım bütün yürüşlərində xanlığın şərtlərinə vəzifəsinə uyğun şəkildə əməl etmişdir.

1491-ci ildən başlayaraq 1600-cü ilə kimi Qasım xanlığının taxtı əldən-ələ ötürülmüş, səltənət müxtəlif əqidəli insanlar tərəfindən idarə edilmişdir. Qasım xanlığı gah Moskvanın tabeliyinə keçmiş, gah müstəqilliyini bərpa etmiş, gah da Moskva çarları onu başqa türk və islam dövlətlərinə qarşı yeritdikləri soyqırımı siyasətində alətə çevirmişlər. Bəzən də rus rahibləri hiylə işlədərək türk adı ilə taxta sahib çıxıb , əhalini xristianlığı qəbul etməyə məcbur ediblər. Sonda kartlar açılıb, taxta qalxan ya öldürülüb, ya da endirilib.

1600-cü ildən sonra Qasım taxtına sahiblik edən nəsil dəyişmiş Qasax Uraz Məhəmməd hakimiyyəti idarə etmişdir. Əvvəllər Qazax şahzadəsi kimi Moskvanın bəzi qəbul mərasimlərində iştirak edən Uraz rus ordusu ilə birlikdə bir çox müharibələrdə olmuşdur. 1601-ci ildə o, Moskvanı ziyarət etdiyi zaman hökmdarlara məxsus təmtəraqla qarşılanmış, xarici nümayəndələrin qəbullarında onunla müstəqil hökmdar kimi rəftar olunmuş və bir çox protokol hərəkətlərinin icrasında iştirak etmiş Uraz Osmanlılara qarşı rəğbət bəslədiyini gizlətməmişdi. Türkiyəni çox qüvvətli dövlət kimi həmişə təqdir etmişdi. Çar Vasili ilə II Dmitri arasındakı rəqabəti aradan götürmək istəyən Uraza böhtan atılır, nəticədə pusquya salınaraq 1610-cu ildə öldürülüb.

Xan nəsli yenə də dəyişdirilib. Taxta Sibir xanı Əli oğlu Arslan (Alparslan) təyin edilib. On üç il çəkən bu hakimiyyət zamanında Qasım xanlığının hökmdarlıq səlahiyyəti yalnız türk əhalinin üzərindədir. Hətta çar xanlığı nəzarət altında saxlamaq və onların xarici ölkələrlə münasibətlərinə göz qoymaq məqsədilə Qasıma rus valiləri təyin edirdi.

1627-ci ildə vəfat edən Arslan xanın yerinə oğlu Seyyid Bürhan keçdi. Uşaq olduğu üçün Seyyid Bürhana anası Fatma Sultan ilə babası Ağ Məhəmməd qəyyum təyin edilmişdilər. Fatma Sultan Qasım xanlığının tanınmış ruhanilərindən və Şah Qul ailəsindən olan Seyyid Ağ Məhəmmədin qızı idi. Çox keçmədi ki, ruslar yeni hiylələr qurdular. Onlar Seyid Bürhanı gələcəkdə çarın qızı ilə evləndirmək üçün əsas şərt kimi onun xristianlığını qəbul etməsini təklif etdilər. Fatma Sultan ağıllı və tədbirli qadın idi. Zahirən hər şeyi xoş qarşıladı. Amma Seyyid Bürhahın hələ kiçik olduğunu və bir qərar qəbul edəcək yaşa çatana qədər gözləmək lazım gəldiyini irəli sürərək təklifi rədd etdi.

1633-cü ildə çar Qasım valisinə əmr edərək Seyyid Bürhanı Moskvaya gətirtdi. Çox ehtimal ki, elə o zamandan onu ortodoks kilsə ayinləri ilə tanış etməyə başlamışlar. İyirmi ildən sonra Seyyid Bürhan Adını da dəyişdi, dinini də. İndi o, xristianlığı qəbul etmiş Vasili idi. Bundan sonra onun Qasım xanlığında hökmdar kimi qala bilməsi, xarici siyasətdə Qasım xanlığının Moskva üçün əhəmiyyətini itirdiyini göstərirdi. Ölkədə rus olmayan kütlənin xristianlaşdırılması ruslaşdırma siyasətinin xeyli inkişaf etdiyini təsdiqləyirdi. Tarixçilərin yazdığına görə, Vasili Arslanoviçin ( Seyyid Bürhan) zamanında Qasım xanlığının əsas dayaqları olan islamın və bütpərəstliyin əzilməsi sürətlə davam etdi. Digər bir mənbədə isə tamam başqa faktdan söz açılır: Ryazan baş yeniskopunun müsəlmanları xristianlaşdırmaqda daha çox səy göstərməsi müsəlman türklər tərəfindən böyük üsyanla nəticələndi və keşiş 1656-cı ildə öldürüldü.

Müsəlmanların qarşılaşdıqları bu mənəvi irticanı göstərmək baxımından, Qasımdakı türbələrin birinin üzərindəki ayət çox əhəmiyyətlidir: “ O vaxt ki, İsa onların küfrünü anladı, dedi ki, Allaha çatmaq üçün mənə kimlər yoldaş olacaq? Havariyun “bizlər” dedilər. Allaha bizlər inandıq, iman etdik. Bizlərin müsəlman olduğumuza mütləq şahid ol”.

Adını, dinini dəyişən, amma sonradan bu hərəkəti üçün mənəvi əzab çəkən Seyyid Bürhanın hökmdarlığı 1679-cu ilə qədər davam edib. Elə həmin il çox yaşlı olmasına baxmayaraq Fatma Sultan Bikə Qasım taxtına əyləşdirildi. Rus hökumətinin bu hərəkəti, oğlunun bütün hüquqlarının anaya verilməsi ona qarşı xüsusi hörmətin nəticəsi kimi düşünmək yalnışlıqdır. Baxmayaraq ki, tarixçilərin əksəriyyəti belə qeyd edirlər. Əksinə müsəlmanların başlarını aldatmaq üçün yeni bir oyun qurulurdu. Çünki bu sonuncu və həm də qadın hökmdar zamanında Qasım xanlığı dövlət kimi heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiyinə görə tarixi mənbələrdə onun haqqında məlumata çox nadir halda rast gəlinir.

Rusların Fatma Sultanın hökmdarlığına mane olmamaları və ona müstəqil hökmdar kimi münasibətləri bir tərəfdən də çox güman ki, oğlu Seyyid Bürhanın xristianlığı qəbul etməsilə bağlıdır.

Fatma Sultan onun qızlıq adıdır. Ərə gedəndən sonra hökmdar arvadı olmaq şərəfinə ona “Fatma Sultan Bikə” deyildi. Seyyid nəslindən olduğu üçün ruslar ona “Seyyidovna” deyirdilər. Çox hallarda da “Çariça Sultan Seyidovna” şəkilində müraciət edilirdi. Fatma Sultan Bəyimin neçə il hökmdarlıq etdiyi qəti məlum deyil. Ancaq 1681-ci ildən sonra heç bir mənbədə onun adına rast gəlinmir. Əlbəttə, onun çox yaşlı olması , artıq yaşamamasını əsaslandırırdı. Bir rəvayətə görə o, Qasım şəhərində öz adına olan türbədə dəfn edilib. Bu türbənin iki mərtəbə olduğu söylənilir. Zaman, zəlzələ və vəlvələlər isə başqa söz deyir. Əfqan türbəsinin yanında göstərilən həmin türbənin yerində indi daş-kəsək qalmışdır.

Çox mühüm bir məqsəd üçün yaradılmış Qasım xanlığı sonralar rusların türklər əleyhinə istifadə etdikləri bir türk qalası vəziyyətini almışdı. Fatma Sultan Bikənin ölümüylə onun bütün torpaqları rus ərazilərinə qatılmış və 236 illik tarixi olan Qasım xanlığının varlığı sona çatmışdır. Qasım türkləri Moskva Rusiyasının genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynamış, bir yandan da bu ətraflarda monqol və türk qəbilələrinin artmalarına səbəb olmuşdur. Qasım türkləri Qazan ləhcəsinə yaxın bir ləhcə ilə türkcə danışırdılar. Amma bir fakt inkar edilməzdir ki, türkün ayağı hara dəyibsə orada quruculuq gedib. Türk həmişə yaratmağa meylli olub. İki əsrdən artıq zaman kəsiyində var olan Qasım xanlığının səltənəti süquta uğrasa da izləri silinməzdir.

Kaspi.-2014.-11 iyun.-S.14.