Beynəlxalq Teatr günü

27 mart 2014-cü il

İnsan cəmiyyətinin olduğu hər yerdə - teatrın sənətinin nəfəsi duyulur. İnsanlar kəndlərdə, ağacların altında, məbədlərdə, məktəb zallarında, şəhər meydanlarında, teatr aləmi ilə birləşmək üçün bir yerə toplaşırlar.

Bir yerə toplaşırıq ki, ağlayaq, gülək, xatırlayaq və unutmayaq...

Bir yerə toplaşırıq ki, texniki nailiyyətlərə heyrətlənək, duyğularımızı paylaşaq, bizləri ayıran sərhədi aşaq, rəngarəng təxəyyülümüzün məhsulu olan mədəniyyətimizi birləşdirək.

İnsan cəmiyyətinin olduğu hər yerdə aktyor sənətinin ruhu dolanır. Cəmiyyətdə doğmuş bu ruh bizim adətlərə bürünüb, bizim dilimizi, ritmimizi və jestlərimizi qəbul edərək, bizi özünə məkan seçib.

27 mart isə bütün dünyada Beynəlxalq Teatr günü - teatr xadimlərinin bayramı kimi qeyd olunur. 1961-ci ildə Kanadada Beynəlxalq Teatr İnstitutunun 9-cu Ümumdünya konqresində BTİ-nin Finlandiya mərkəzinin prezidenti Arvi Kirimaa öz mərkəzi adından bu bayramın təsis edilməsini təklif etdi. Təklif Skandinaviya ölkələri tərəfindən dəstəkləndi və konqres tərəfindən qəbul olundu.

Həmin vaxtdan 27 mart (bu tarixdə Ümumdünya millətlər teatr festivalının Paris mövsümünün açılışı olmuşdur) bütün dünyada Beynəlxalq Teatr günü kimi qeyd olunur.

Belə əlamətdar bir gündə teatrımızın mövcudluğuna sevinməyə bilmirəm. Yəni bu bayramı bizim də qeyd etmək haqqımız var. Bizim tarixi faktlarımız - səlnaməli teatr tariximiz, sənətkarlarımız və müasir gerçəkliyimizdə bir-birindən yaraşıqlı teatr binalarımz var...

20 il bundan öncə bütün dünyanı heyrətə salan bir hadisə olmuşdu. Bu hadisə kapitalın sosial teoriyası adlanır.

Sizlərdən kimsə İtaliyada olubsa, çox yaxşı bilir ki, Cənubi İtaliyada əhali ancaq özününkinə inanır. Ancaq Şimali İtaliyada isə yad olanlarla iş görmək olar. Tanış olmayanlara inam burada sosial kapitalın imicidir. Bridge-“körpü” yəni tanış olmayanlar, özününkilərə inam isə bond kapitalın əsasıdır ki, bond - “əlaqə” deməkdir. “Hansı insanlara inanmaq olar?”. Bir eksperiment: 1989-cu ildə insanların 88 faizi düşünürdü ki, başqalarına inanmaq olar. 2009-cu ildə keçirilən sorğuya əsasən insanların 88 faizi düşünür ki, başqalarına inanmaq olmaz.

Daha bir eksperiment. Siz küçədə içində 100 manat və plastik kart olan pul qabı itirirsiz. Sonra baxırsız ki, pul qabının taleyi necə olacaq. Bir neçə variant var: ona heç kəs toxunmur, onu yerdən qaldırıb - aidiyyatı orqanlara verirlər və ya özünə götürürlər. Məncə Azərbaycanda 88 faiz deyil, bəlkə də 99 faiz sonuncu variantın üzərində dayanacaq. Yəni bizim ölkədə sosial kapital inamla deyil, hasarlarla, onların hündürlüyü ilə ölçülür. Nə qədər hündür olsa o qədər çox gizlənmək olar.

Bəs bunların teatra nə aidiyyatı var? Belə ki, məhz teatr sosial kapitalın əsas faktorlarından biridir. Bəlkə bizdə bu belə deyil. Ancaq bu gün Beynəlxalq Teatr gününü qeyd etmək haqqı olan və “sinəsinə döyən” teatrımız reallıqdan qaça bilməz. Bədii istiqamətindən, stilistikasından asılı olmayaraq teatrlarımızda tamaşaçılar daha çox özününkilərə, tanış sifətlərə baxmaq istəyirlər.

Lakin əsas fakt bizim teatrın “bridge” tipinə uyğunlaşa bilməməsidir. İstər səhnədə, istərsə də tamaşaçı zalında yadlaşmaya, özünki olmayana münasibət birmənalıdır. Biz teatr deyəndə tamaşa kimi “Hicran”, aktyor kimi isə sadəcə keçmişi ayağa qaldırmalıyıq.

Bəlkə də burada bütün günahlar teatrlarda və onların meydana-səhnəyə qoyduğu bədii məhsuldadır. Tamaşaçı zalında əyləşən insanlar bir-birini tanımırlar. Onlar təsadüf nəticəsində bir araya gəliblər. İnam mexanizmi tamaşaçıda yalnız o zaman yaranar ki, o, həyacanlansın, qəlbi ilə, beyni ilə hiss etsin, oturub “quru” danışığa qulaq asmaqla-telefonla oyun oynayaraq vaxt itirməsin. Əgər teatr lazım olan məhsulu verə bilərsə, zalda əyləşən bu qədər insanın vahid mövzusu yaranacaq. Yəni, insanlar arasında körpü salınacaq. Körpü demişkən, əgər insanlara qalsa körpülər çayların üzərindən deyil, evlərinin qapısından dayanacağa qədər bir yerdə salınardı. Körpülər isə qəbul olunan və lazım olunan yerlərdə salınır. Teatr xadimlərinin təqdim etdiyi, əgər təqdim edə bilirsə, “körpü” cəmiyyətin bütöv sosial-mədəni əlaqələrini, əsasını təşkil edə bilər.

Biz teatra mədəniyyətimizin qorunmalı olan bir “muzeyvari” faktoru kimi deyil, ölkənin əsas sosial kapitalı kimi baxmaq istəsək, onda ölkəmizin mədəni inkişafını da, teatrlarımızın “kənardaqalma” aqibətini də hamımızın xeyrinə həll etmiş olarıq. Bununla insanlar arasında olan keçilməz hasarlar yox olar, inam və qarşılıqlı hörmət yaranar.

Hasar demişkən, bilməyənlər bilsin ki, yazıq olmasınlar - yazıq bizim teatr mühitimiz (bura teatrda işləyən bütün insanlar daxildir) maddi sıxıntının, cüzi-çox cüzi məvacibin, saysız kreditlərin, pulsuzluğun ağır zərbələri altında çökürlər.

Hərdən düşünürəm ki, görəsən bizim teatrın nəyi çatmır? Sonra cavab verirəm, nəyi çatır. Tələblər artıq, təkliflər sıfır. Bizə hər gün tamaşa lazımdır. Bu “biz” niyə bu həqiqətləri biz kimi soxur teatrın canına? Teatr da bilmir nəfəs alsın, yoxsa nəfəs versin...

Aktyor səhnəyə tam köklənməli, dördüncü divarı unutmalı, psixoloji durumu sadəcə tamaşaya köklənməlidir. Lakin... bu qədər sosial-maddi fəlakətin qarşısında aktyor necə fəlsəfə açsın? Bir zamanlar əlçatmaz olan aktyor bu gün imkanı olsa tamaşaçı zalından kömək istər, bir dəfə də olsun teatra təşrif etməyən məmurlardan diqqət, “biz”dən isə heç olmaya fəxri ad...

Kimlər üçünsə hər gün bayramdır. Bizim də mart ayı bayramlar ayı kimi yəqin ki, kənar insanları heyrətə salır. Beynəlxalq Teatr Günü deyəsən bu ayın sonuncu bayramıdır, yəqin ki, bayramlar ayına teatral yekun vurmaq üçün...

Bayramınız mübarək !

Aygün Süleymanova

teatrşünas

Kaspi.- 2014.- 28 mart.- S.11.