“İstiqlal” qəzeti İsmayıl Qaspiralı haqqında

“Qəzet nəşrini mənimsəmiş bir millət gec-tez öz varlığını onu inkar edənlərə göstərəcək və haqqını tanıdacaqdır”

İ.Qaspiralı

Həmişəyaşar ideyaları və fədakar fəaliyyəti ilə adını türk tarixinə əbədi həkk etdirmiş, Rusiya müsəlmanlarının məktəb, mətbuat, mədəni həyatında, təfəkkür tərzində dəyişiklik, dönüş yaratmış İsmayıl Qaspiralı (1861-1914) Avrasiya materikinin, Afrika qitəsinin müxtəlif ölkələrinə səyahət etmiş, səfərləri ilə bağlı çox sayda əsər qələmə almışdır. Çar mütləqiyyəti, sonralar sovet rejimi onu “panislamist”, “pantürkist” adı ilə gözdən salmaq, unutdurmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxsalar, missionerlər, qatı rus millətçiləri, şovinistlər, milli satqınlar onu düşmən elan etsələr də, vəfatından sonra da – bu dəfə ölümsüz ideyaları ilə türk ellərini dolaşmaqdadır.

XIX əsrin sonu XX əsrin ilk 20 ilində Azərbaycanın ədəbi-mədəni, maarif və mətbuat həyatında misilsiz xidmətlər göstərmiş bütün xadimlər İ.Qaspiralını “millətin çırağı” – deyə vəsf etsələr də, Sovet Azərbaycanında İ.Qaspiralı şəxsiyyəti və irsinə münasibət ürəkaçan olmamışdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa edənədək – 1991-ci ilə kimi İ.Qaspiralı tənqid hədəflərindən olmuş, irsi, şəxsiyyəti sırf sinfi, partiyalı, ideoloji baxımından dəyərləndirilmişdir. Mühacirətdəki azərbaycanlılar isə tam tərsinə İ.Qaspiralıya münasibətdə səmimi olmuş, həqiqəti söyləmişlər. 1932-1934-cü illərdə Berlində Məmməd Əmin Rəsulzadənin baş redaktorluğu ilə buraxılan “İstiqlal” qəzeti də istisna deyil. Bu mətbu orqan bolşevizmə, sovet rejiminə qarşı ideoloji mücadilədə İ.Qaspiralı irsindən, ideyalarından yetərincə istifadə etmişdir. Bu sətirlərin müəllifi Azərbaycan mühacirəti ilə bağlı araşdırmalarında “İstiqlal” barədə kifayət qədər söz açsa da, qəzetin İ.Qaspiralı ilə əlaqədar yazdıqlarından bəhs etməzdən əvvəl bir-iki cümlə ilə “İstiqlal” haqqında məlumat verməyi məqsədəmüvafiq hesab edirik. Azərbaycan dilində, latın qrafikası ilə 10 gündə bir dəfə buraxılan “İstiqlal”ın nəşri ara-sıra fasilələrlə 1934-cü ilədək davam etmişdir. Mirzə Bala Məmmədzadə, Mir Yaqub Mirmehdiyev, Hilal Münşi, Mustafa Vəkilli redaksiya ilə sıx əməkdaşlıq etmişlər. Bizdə olan məlumata görə qəzetin cəmi 64 nömrəsi buraxılmışdır.

İstiqlalın, millətin istiqbalının təməlində milli özünüdərkin, milli oyanışın durduğu şübhəsizdir. İsmayıl Qaspiralı istiqlalçı olmamışdır, lakin o, Rusiya müsəlmanlarını istiqlal yoluna çıxarmışdır, onları gələcəkdə istiqlal uğrunda mübarizəyə, mücadiləyə hazırlamışdır. O, “Zamanımızın məsələləri” məqaləsində (“Tərcüman” qəzeti, № 51, 15 may 1906) yazırdı: “Bir millətə ən əvvəl lazım olan üç şeydir: milli düşüncə, milli dil, milli təhsil”. Bütün bunlara sahib olmuş Azərbaycan istiqlalçıları doğma Vətənin kommunist ideologiyası və sovet rejimindən xilas olması üçün mühacirətdə əzmlə mücadilə edirdi.

Sovet İttifaqı rəhbərliyinin dəfələrlə təkidli tələbindən sonra Türkiyədəki fəaliyyətini, o cümlədən nəşri fəaliyyətini dayandırmağa və ölkəni tərk etməyə məcbur olan Azərbaycanlı mühacirlər bir sıra Avropa ölkələrində məskunlaşdılar. Azərbaycan tarixində silinməz iz buraxmış M.Ə.Rəsulzadənin “Kəsilməyən səs” adlı baş məqaləsi ilə ilk nömrəsi işıq üzü görən “İstiqlal” bütün mühacirlərin adından bəyan edirdi ki, harada yaşamasından asılı olmayaraq, onların başlıca məramı Azərbaycanın istiqlalı uğrunda kommunist ideologiyası və sovet rejiminə qarşı sonadək ideoloji mücadilə aparmaqdır.

“Milli Azərbaycan istiqlal davasını tərvic edən siyasi qəzet” – “İstiqlal” 2-ci nömrəsindən bağlananadək (1934) “İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal” şüarı ilə nəşr olunmuşdur. Təbii ki, belə proqramla, bu şüarla çıxan mətbu orqan həyatı boyu milli mənlik hissinin, milli şüurun oyanması uğrunda mücadilə aparmış İ.Qaspiralı şəxsiyyətini əziz tutur, irsini yüksək dəyərləndirirdi. İ.Qaspiralı türkçülüyə, onun mənşəyinə, məramına, panturanizmə, pantürkizmə, panislamizmə və bu cərəyanların mahiyyətinə, ortaq türk dili, əlifba məsələlərinə dair ayrı-ayrı yazılarda xatırlanır, onun ideyaları, əməlləri barədə yeri gəldikcə danışılır, eyni zamanda böyük xalq xadiminə ayrıca məqalələr də həsr olunurdu.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “İstiqlal” Türkiyədə, Azərbaycanda türk dili, tarixi ilə bağlı müxtəlif tədbirləri – qurultay, konfrans və simpoziumları diqqətlə izləyir, materiallarını təhlil edir, dəyərləndirirdi. 1926-cı ilin 26 fevral – 6 mart tarixlərində Bakıda keçirilən Birinci Beynəlxalq Türkoloji qurultayı, 1932-ci ilin iyun ayında Ankarada keçirilən tarix müəllim və müdərrislərinin (din tarixi alimlərinin – T.A.) konqresi, sentyabrda İstanbulda keçirilən Dil Qurultayı uzun müddət mətbuatın diqqət mərkəzində olmuş, müzakirə edilmişdir. Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərdə Türkiyədə dövlətin dil və əlifba sahəsindəki siyasəti gündəlikdən düşmürdü. “İstiqlal” da bu taleyüklü problemlərə dair müntəzəm materiallar dərc edirdi. Qəzetin 1932-ci il 15 oktyabr tarixli 17-ci və 1 noyabr tarixli 18-ci nömrəsində Mirzə Bala Məmmədzadənin “Dildə birlik” adlı irihəcmli məqaləsi həm türk dilinin inkişaf tarixini izləmək, həm çar və Sovet Rusiyasının ortaq türk dilinə qarşı mübarizə metodlarını öyrənmək, həm Azərbaycan mətbuat nümunələrinin dil sahəsindəki fəaliyyətini qiymətləndirmək, həm də İsmayıl Qaspiralının ortaq dil yaratmaq kimi tarixi təşəbbüsünün türkçülüyün inkişafına təsirini dəyərləndirmək nöqteyi-nəzərindən diqqəti çəkir. Yazı İstanbulda öz işinə başlayan Dil Qurultayı münasibəti ilə qələmə alınmışdır və yenicə maarif vəkalətinə təyin olunmuş dr.Rəşid Qalibin qurultay ərəfəsində verdiyi bəyanatdan bir cümlə ilə başlayır: “İstanbulda nəşr olunan bir qəzet Səmərqənddə də oxunmalı və anlaşılmalıdır”. Mirzə Bala XX əsrin 20-ci illərində Türkiyədə “məhkum türklərin istiqlal və hürriyyət davasını yürüdən milli Azərbaycan və Türkistan nəşrlərinin” qadağan olunmasını, onların yerini “bolşeviklərin və Moskva hesabına çalışanların tutmasını” qınayır və son beş ildə isə əksinə, türkçülüyün, dil, əlifba islahatlarının geniş vüsət almasını məmnunluqla vurğulayır.

Müəllifin qənaətincə, bu, başqa cür də ola bilməzdi: “Türkiyədə milli türk hərəkatı hər zaman Azərbaycan, Türkistan və Krım milli hərəkatları ilə bağlı olmuş, çox zaman bir-birinin çox şiddətli təsirləri altında olmuşlar. Əlli il bundan əvvəl türkçülüyün böyüklərindən olan Krımlı Qaspiralı İsmayıl bəy “Dildə, fikirdə, işdə birlik” – deyə türklərdə mədəni və dil birliyi şüarını ortaya atdığı halda, Türkiyə, Osmanlı səltənətindən daha müdhiş “Osmanlı lisanından” qurtarmağa təşəbbüs belə etməmişdi. Krımda başlayan modern türk milli hərəkatı Azərbaycana, oradan İstanbula keçmiş, burada əsl şəklini taparaq, yenidən türk dünyasını istila etmişdir”.

İstedadlı publisist Mirzə Bala dil qurultayını türklərin dil və mədəni birliyini nümayiş etdirən böyük bir tarixi hadisə kimi tarixə düşəcəyini qeyd edir və ta qədimdən türk dilinin inkişafı ilə bağlı təşəbbüslərə qısaca nəzər salır və İ.Qaspiralının ortaq türk dili yaratmaq sahəsindəki tarixi xidmətlərini xüsusi vurğulayır. O, yazır: “...Krımdan yeni bir səs yüksəlirdi: “Dildə, fikirdə, işdə birlik”. Bu səs türk millətinin orta əsr həyatına “əlvida” deməyə və milli oyanış dövrünə girməyə bir işarət idi. İsmayıl bəyin bu səsi illərcə “Tərcüman”ın şüarını təşkil etdi. Bu səs türk dünyasının hər tərəfində hərarətlə qarşılandı. Bu səsin əks-sədası Xəzər sahillərində və Altay ətəklərində eşidildi. Fəqət buna qarşı o zaman iki qüvvə çıxmışdı: Rusiya və Osmanlı səltənəti!”

Müəllif İ.Qaspiralının ortaq dil yaratmaq ideyasına qarşı çar hökumətinin Azərbaycanda yeritdiyi məkrli siyasəti kəskin tənqid edir və bu “şeytani əməllərin” yeganə məqsədinin Azərbaycanlıları “müştərək türkcədən ayırmaq” olduğunu yazır, daha sonra göstərir ki, Sovet hökuməti də müştərək türkcəyə qarşı hərb açmış bir vəziyyətdədir, bütün mətbuat və nəşriyyat çar dövründəki kimi məhəllələşdirilmişdir. İş o həddə çatmışdır ki, “müştərək türkcədən bəhs edən kommunistlər belə, şiddətlə susdurulmaqda və pantürkizmlə ittiham edilməkdədir”. Məqalə müəllifi əmindir ki, “Rusiya çökməyincə və Azərbaycan, Türkistan, Şimali Qafqaz və İdil-Ural milli hakimiyyət və istiqlallarını əldə etməyincə, o yerlərdə müştərək türkcədən bəhs etmək imkansızdır”.

İstiqlal mücahidi M.Məmmədzadə Moskvanın “parçala və hökm sür” siyasəti ilə yanaşı bu siyasətin yerlərdə həyata keçirilməsi üçün dəridən-qabıqdan çıxan dardüşüncəli milli ziyalıları da tənqid atəşinə tutur. Azərbaycanın Maarif komissarı Mustafa Quliyevin “İnqilab və mədəniyyət” jurnalının 1931-ci il iyul-avqust tarixli 7-8-ci nömrəsində yazdığı məqalədən “On illərlə Hüseynzadələr və Qaspiralılar türk kəndlilərini inandırmaq istədilər ki, Türkiyənin paşa və çavuşları onların doğma qardaşlarıdır. Halbuki, Azərbaycan kəndliləri Anadolunu heç bir zaman görməmiş, onunla heç bir zaman münasibətdə olmamış, başqa bir dildə danışmışdır, onların arasında müştərək bir şey varsa, o da yalnız dindir” – cümlələrini sitat gətirərək opponentini bu mövqeyinə görə sərt şəkildə ittiham edir. Müəllif məqalənin sonunda İ.Qaspiralının ortaq ədəbi dil yaratmaq ideyasına uyğun olaraq “şivələrin və ləhcələrin üstündə ümumi ədəbi və elmi bir dil” uğrunda çalışmağın zəruriliyini vurğulayır.

“İstiqlal”ın 1933-cü il 15 aprel tarixli 32-ci nömrəsində “Tərcüman”ın 50 illik yubileyi münasibəti ilə Məmməd Əmin Rəsulzadənin irihəcmli “Ortaqlı bir ildönümü” adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Müəllif mətbuatın cəmiyyət həyatına təsirinə, milli oyanışdakı yeri və roluna dair İ.Qaspiralının “qəzet nəşrini mənimsəmiş bir millət gec-tez öz varlığını onu inkar edənlərə göstərəcək və haqqını tanıdacaqdır” – kəlamını xatırladır, fəxarətlə bildirir ki, Rusiya müsəlmanları arasında ilk qəzeti Həsən bəy Zərdabi buraxmışdır: “Milli oyanış toxumlarının ilk “Əkinçi”si Azərbaycanlıdır. Məlikzadə Həsən bəy mərhumun 1875-ci ildə başlamış ikən, davamına müvəffəq olmadığı bu böyük işi sonra – 1883-cü ildə Krımlı İsmayıl bəy Qaspiralı mərhum yeniləmiş və onu çox böyük bir müvəffəqiyyətlə bacarmışdır. “Əkinçi”nin türk torpaqlarına səpdiyi fikir vergili “Tərcüman”ın tükənməz əməyi ilə “bərəkətli bir əkin halına gəldi” və milli oyanış axınının getdikcə dərinləşən və dərinləşdikcə qüvvətlənən bir ideologiya kimi formalaşdı”.

İ.Qaspiralının “yaşayış uğrunda mübarizədə yenilməmək üçün elm lazımdır” – fikrini onun özü qədər yayan başqa birisi olmamışdır – qənaətində olan istedadlı publisist Məmməd Əmin Rəsulzadə göstərir ki, “Tərcüman”ın yiyəsi sadəcə bu fikri yaymaqla qalmamışdır, türkcə oxumağı, yazmağı asanlaşdırmaq üçün “üsuli cədid” hərəkatını uğurla həyata keçirmişdir. O dövrdə “cədidçi”lərin lideri İsmayıl bəy, orqanları da “Tərcüman” idi” – deyə yazan müəllif İ.Qaspiralının “yaydığı yeniliklər arasında sadələşdirilmiş ortaq türk dili” ideyasının olduğunu xüsusi vurğulayır: “Bir türkcə ki, türk ellərinin bütün oxumuşları tərəfindən anlaşılırdı”.

İ.Qaspiralı Avropa xalqlarının həyat, təfəkkür tərzinə, orada baş verən ictimai-siyasi proseslərə, milli-siyasi hərəkat və cərəyanlara, o cümlədən pangermanizm, panitalyanizm kimi milli ideologiyalara bələd idi və onların mahiyyətini dərindən mənimsəyərək pantürkizmin mədəni əsaslarını hazırlayırdı. “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarı bu ideyanın – türklüyün mayasını, nüvəsini təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin lideri M.Ə.Rəsulzadə İ.Qaspiralının fikir və əməllərinin hədəfinin dəqiq ünvanını və niyyətini göstərirdi: “Qoca rus imperiyasının ruslaşdırma siyasətinə qarşı müvəffəqiyyətlə çıxa bilmək üçün müxtəlif şivələrdə danışan türk ellərini ortaq türkcə danışan bir millət halında görmək qədər təbii bir arzu ola bilməzdi!”

“Ortaqlı bir ildönümü” adlı yazıda müəllif İ.Qaspiralı ideyalarının indi – saxta kommunist ideologiyasının tüğyan etdiyi, sovet rejiminin, cəza aparatının insan haqlarına qənim kəsildiyi 30-cu illərdə də aktual olduğunu xüsusilə diqqətə çatdırır: 50 il əvvəl – “Tərcüman”ın ilk nüsxəsi çıxarkən Rusiya türklərinin vəziyyəti bugünkündən fərqlənmirdi. Türk elləri yenə Rusiyanın əsarətindədir. Mücadilə yenə əbədi düşmənə çevrilmişdir. Düşmən birdir. Lakin fərqlər də var. O vaxt imperiyanın çökəcəyi fikri bəlkə İsmayıl bəyin də zehnindən keçməmişdi. Bu gün isə hər saat bu fikir təkrar edilir. 50 il əvvəl Osmanlı səltənətində türk tarixindən bəhs etmək yasaq idi, “türkcə dil” yoxdu, İsmayıl bəyin təbirincə deyilsə, “Osmanlı alaca-bulacası” vardı. İndi Türkiyə Cümhuriyyəti, tarixi də, dili də türkləşdirilir, milliləşdirilir. 50 il əvvəl Rusiya müsəlmanları vardı. İndi orada türklər var, türk elləri, türk cümhuriyyətləri var. 50 il əvvəl yeni üsullu məktəbdən bəhs etmək inqilab cəsarətli addım idi. İndi istiqlalını qazanmayınca silahı yerə qoymayacaq nəsillər yetişir. M.Ə.Rəsulzadənin qənaəti qətidir: bütün bunlarda İsmayıl bəyin və onun “Tərcüman”ının xidmətləri şübhəsizdir.

Müəllif İ.Qaspiralını “böyük adam”, “böyük müəllim” – deyə xarakterizə edir, onu bütün türklərin övladı, “Tərcüman”ı bütün türklərin qəzeti, bu bayramın – “Tərcüman”ın nəşri gününü də ortaqlı bir gün hesab edir. O, məqaləni Krımlı mücahidlərə müraciətlə bitirir: “...Tərcüman” sizin olduğu qədər, bilirsiniz ki, bizimdir də, bütün türklərindir, xüsusi ilə əsir türklərindir. Vətənləri düşmən əlində çeynənən bizlər, təəssüf ki, bu böyük əsərə layiq olduğu hörməti təmin edə bilmirik. Fəqət çıxış yolu var: sıralarımızı sıxlaşdıraq, mücadiləmizi tənzim edək, qüvvətləndirək. Bax, “Tərcüman”a və böyük İsmayıl bəyə layiq ən dəyərli, ən münasib xatirə bu olar!”

“İstiqlal”ın elə həmin nömrəsində Mirzə Bala Məmmədzadənin “V.Nuhoğlu” imzası ilə “Tərcüman” adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Yazı dərin məzmunu, zəngin fikirləri, maraqlı kompozisiyası ilə yanaşı obrazlı, oynaq, canlı, təsirli dili ilə də diqqəti çəkir. Aprel ayının acı və dadlı hadisələrlə, tarixi günlərlə zəngin olduğunu qeyd edən müəllif “Tərcüman”ın da həmin ay işıq üzü gördüyünü yazır: “Bu ilk türk qəzeti deyildi. Ondan əvvəl Azərbaycanda “Əkinçi”, “Ziya”, “Ziyayi Qafqaziyyə”, “Kəşkül” kimi türkcə qəzetlər çıxmışdır. Fəqət İsmayıl bəyin “Tərcüman”ı ilk dəfə olaraq türklük problemini, türklüyün mədəni bütünlüyünü açıq bildirməklə aktiv türkçülüyün əsasını qoymuşdu”. M.Məmmədzadəyə görə, İsmayıl bəyin “dildə birliyi” fikirdə və işdə birliyin təməlini təşkil edir: “Dil sadələşməyincə ümumiləşməz, müştərək dil formalaşa bilməz. Təlim, tərbiyə, ədəbiyyat, mətbuat və elm bu doğma dildə olmadıqca türklər xilas ola bilməz”. Müəllif H.Zərdabinin dil və elmlə bağlı irəli sürdüyü fikirlərin İ.Qaspiralı tərəfindən daha zənginləşdirdiyini, həyata keçirildiyini və bununla da “bütün türklərə unudulmaz bir xidmət etdiyini” diqqətə çatdırır.

Mirzə Bala yazır ki, “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarı altında mücadilə etsək, sıralarımızı sıxlaşdırsaq, ölkələrimizi əsarətdən qurtarsaq, istiqlalımızı əldə etsək, o zaman İsmayıl bəy kimi böyük türkə unudulmaz bir abidə qoymuş olarıq. İstedadlı publisist məqaləsini bu cümlələrlə bitirir: “Təcrübələr göstərdi ki, əsir ikən milli bir mədəniyyət yaradıla bilməz. Fəqət İsmayıl bəylər də olmasaydı gözlərimiz daim qapalı qalacaq, zəncirlərimizi qırmaq üçün “milli məfkurə” deyilən silahı tapa bilməyəcəkdik”.

“İstiqlal”ın haqqında bəhs etdiyimiz bu nömrəsindən söz açmışkən diqqətdən yayınmayan bir məsələyə təəssüflə də olsa, toxunmaq istərdik. 20-ci illərdən Azərbaycanlı mühacirlər arasında başlayan intriqalar 30-cu illərdə də davam etmiş, daha kəskin forma almışdı. Tarixin bir anını özündə yaşadan Həsən bəy Zərdabi, İsmayıl bəy Qaspiralı və Əlimərdan bəy Topçubaşovun stol arxasında məşhur fotosundan yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərə görə Əlimərdan bəy Topçubaşovun şəkli kəsilərək çıxarılmış və qəzetdə “İki pir bir arada” adı ilə verilmişdir. Çox təəssüf!!! XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Rusiya müsəlmanlarının liderlərindən, xalqımızın yetirdiyi parlaq simalardan biri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından Əlimərdan bəy Topçubaşovun da olduğu məşhur tarixi fotonu oxucuların diqqətinə təqdim edirik.

Krım Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından biri, istiqlal mücahidi, Azərbaycan mədəniyyətinin yaxın dostu, istedadlı publisist, Azərbaycan mühacir nəşrlərinin, o cümlədən “İstiqlal”ın fəal əməkdaşlarından Cəfər Seyidəhməd Krımlı (1889 – Yalta, 1960 – İstanbul) qəzetin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ildönümünə həsr etdiyi 28 may 1933-cü il tarixli 35-ci nömrəsində dərc etdirdiyi “Azərbaycan istiqlalı” adlı yazısını Şərqdə, türk-islam tarixində ilk demokratik Respublikanın təşəkkülünün əhəmiyyətini diqqətə çatdırmaqla başlayır: “Bu tarixi hadisənin Qafqaz millətlərinə, bütün türklərə, bütün Rusiyadan ayrılmış və ayrılmaq istəyən millətlərə, bütün məhkumların və məzlumların xilasını istəyən səmimi məfkurəçilərə və nəhayət, haqq və təkamül tarixinə təsiri nə qədər sevincli və ümidli olmuşdu...”.

Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mücadilə tarixinə nəzər salan müəllif keçmişdən ibrət dərsi almağın vacibliyini qeyd edir və Azərbaycanlılara qarşı daim düşmən mövqe tutan ermənilərin məkrli niyyətlərinə işarə vuraraq yazır: “Xaricdən bizləri gəlib qurtaracaqlarını gözləmək və ya onlara yaxşı görünmək üçün dondan-dona girmək (ermənilərin Qafqaz Konfederasiyası ideyasını rədd etmələrinə işarədir – T.A.) bu günün həqiqi siyasi vəziyyətini anlamamaq deməkdir. Təəssüf, ermənilər hələ də həqiqətə yaxından baxmırlar. 1895-ci ildə İsmayıl Qaspiralı erməni məsələsinə dair yazdığı məqalədə ermənilərin satqın hərəkətinin öz mənfəətlərinə də zərbə olacağını bildirərək, Anadolunun təslimi məsələsində xarici təşviqlərə çox qapılmamalarını... bir çox dəlillərlə səmimiyyətlə tövsiyə etmişdi”. Nankor ermənilər xəyanətin, arxadan zərbənin cəzasını çəkdilər, lakin nəticə çıxarmadılar. Cəfər Seyidəhməd Krımlı yazır ki, “müsyö Zarevant” (erməni yazar – T.A.) heç bir əsas olmadan İsmayıl Qaspiralını pantürkizmdə ittiham etməklə məşğuldur. Müəllif ermənilərin alçaq, satqın mövqeyini Qafqaz xalqlarının istiqlal mücadiləsinə zərbə hesab edir və eyni zamanda Türkiyəyə qarşı ermənilərin düşmən baxışlarının hələ də dəyişmədiyini vurğulayır. O, yazır: “Ermənilər “biz rus siyasəti əlində alət olmağı istiqlaldan üstün tuturuq” – desələr, daha məntiqli və səmimi olardılar”.

Göründüyü kimi, “İstiqlal” müraciət etdiyi mövzuların daha məzmunlu, sanballı, tutarlı olması üçün dahi İ.Qaspiralının irsindən yerli-yerində və məharətlə istifadə etmişdir. Mühacirət mətbuatı tarixində özünəməxsus yeri və xidməti olan “İstiqlal” həmişəyaşar ideyaları ilə türk-islam tarixinə parlaq səhifələr yazmış İ.Qaspiralı şəxsiyyətini, yaradıcılığını təqdir, təbliğ etməklə sələflərinin yolunu davam etdirmiş, xələflərinə sağlam yol göstərmişdir.

Abid TAHİRLİ,

filologiya elmləri doktoru

kaspi.-2014.- 8 may.-S.18-21.