Cəmiyyətin yaralarını qələmə almış sosiofob yazıçı

“Dünyanın harasındasa, kimsə öz həyatını yaşayırsa, əmin olun o burada yaşamır. Burada kiminsə öz taleyi varsa, o kişidir. Əgər kimsə kimin üçünsə tale yazırsa, o qadındır” – “Sevda qadınları”

Doğum: 20 oktyabr, 1946-cı il.

Ölkə: Avstriya

Nobel Ədəbiyyat mükafatına layiq görülüb: özünəməxsus ədəbi ehtiraslı dillə cəmiyyətin həyatındakı cəfəng meylləri və hakimiyyətin sosial klişelərini ifşa edən roman və dramlarının musiqi polifonikliyinə görə

Janr: dram, nəsr.

Yazı dili: alman

2004-cü ildə İsveç akademiyası Nobel Ədəbiyyat Mükafatına avstriyalı şair, dramaturq, roman yazarı Elfrid Jelineki layiq gördü. Vyanada doğulmuş katolik kilsəsinə üzv ailədə böyümüş ana ilə yəhudi-çex əsilli atanın ailəsində dünyaya göz açmış yazıçının uşaqlıq illəri Vyanada keçib. Hitlerin əmri ilə yəhudilərin soyqırımına hesablanmış Holokaust faciələrində ailə üzvlərinin əksəriyyətini itirən Elfridin doğmalarının bir çoxu da sürgünlərdə dünyasını dəyişir. İxtisasca kimyaçı olan və strateji əhəmiyyətli sənaye məhsullarının istehsalında ehtiyac olan kadrlardan olduğu üçün yalnız atası bu faciədən sağ çıxır. Amma tezliklə ailəsinin başına gətirilənlər onun da həyatını alt-üst edir, psixologiyasını pozur.

“O, əksər tənqidçilərin hədəfidir. Qeyri-insani, feminantlıqdan uzaq, nifrət, hikkə dolu, bədniyyətli, soyuq nə varsa, hamısını Jelinek qələmə alıb. Onu bəzən “yaratdığı qəhrəmanlara belə mərhəmət etməyən” yazıçı kimi təqdim edirlər. Bu ədibin romanlarında təbəssüm yoxdur, qəhrəmanlar gülmür, xoşbəxt deyillər. Hamı bir-birindən nifrət edir... Oxuduqca insana elə gəlir ki, qarşısında janr baxımından romana yaxın bir əsər var. Bu əsərdən həyatın bütün müsbət tərəfləri, müsbət kişi qəhrəmanları, baş verməsi mümkün ola biləcək və müsbət sonluqla tamamlanacaq bir çox hadisələr çıxarılıb, geriyə burada yazılanlar qalıb, sanki bunlarla kifayətlənmək məcburiyyəti var yazarın ” – Brüqman.

Uşaqlığı əsasən ata babasının yanında keçən Jelinek erkən yaşlardan musiqi ilə məşğul olmağa başlayır və məşğuliyyətə ara vermir. Bunun səbəbkarı isə anası olub. O, Vyana burjua ailəsinə aid xanım olduğundan qızının da intellektual meyilli tərbiyə almasını, musiqiçi-bəstəkar olmasını görmək istəyirdi və onu həvəsləndirirdi. Elə bu həvəslə də yazıçı əvvəlcə Vyana konservatoriyasını, sonra isə Vyana universitetinin teatr və mədəniyyət tarixi fakültəsini bitirir. Universitet illərində müxtəlif dərnəklərin üzvü olub, tələbə hərəkatlarına qoşulub. Lakin kolostrofobiya (qaranlıq və dar yerlərdə qalmaqdan qorxmaq – red. E.S.) xəstəliyinə düçar olan gənc Elfrid təhsilinə bir müddət ara verir. Bütün gününü evdə keçirən, heç kimlə görüşməyən Elfridin həyatı elə həmin dövrdən dəyişir və yazarlığa istiqamətlənir.

“Etiraf etməliyəm ki, bu məndə xəstəliyə çevrilib. Bəlkə də xəstəlikdən qaynaqlanıb. Müsbət sonlar, işıqlı utopiyalar yaratmaq qabiliyyətim yoxdur” – Jelinek

Yazıçı 2004-cü ildə Nobel alarkən verdiyi açıqlamada musiqi ilə olan bağı haqqında danışarkən deyir: “Musiqi ilə məşğul olmaq, onun dili ilə nəsə təzə bir şey yaratmağı öyrənmək sonralar mənə çox şeydə kömək oldu. Yazmağa başlayanda hiss etdim ki, mən qrafik hərflərlə də danışanda bir musiqi, ritm, axar yarada bilirəm. Notlarla əldə etdiyim ritmləri yazdığım sözlərin səslənişində axtarıram. Təbii ki, hər şey kimi zamanla bu axtarışlar da bəhrəsini verdi”.

Uzun və aralıqsız bir zaman kəsimini evə qapanmaq öz bəhrəsini verir və o, ilk dəfə özünü yazıçı kimi sübut edir. Jelinekin ilk nəşr olunan kitabı “Lisas Schatten” adlı şeirlər toplusudur. Toplu 1967-ci ildə, yəni müəllif hələ 21 yaşında ikən işıq üzü görüb. Bu toplu ilə uğurlu yazıçı kimi gündəmə gələn və geniş müzakirələrin səbəbi olmuş Elfridin həmin dövr yaradıcılığında “Vyana ədiblər birliyi”-nin yarıdıcısı, yazıçı H.C.Atrmanın təsirlərinin hiss olunduğu iddia edilir. Yaradıcılıq və ədəbiyyat haqqında danışarkən müəllif deyir: “Əgər nəsə demək, nəyisə açmaq istəyirsinizsə, dilə özünü sizin demək istədiklərinizdə həyat tapmaq imkanı verməlisiniz. Çünki dil geniş anlamda hər zaman fərdin beynində məna qazanmış məfhumları daha mənalı təqdim etməyə qadirdir. Dillə cilalanmış, onun qanunları ilə forma almış hər şey kəsb etdiyindən daha dərin məna qazanır”. Jelinekin poeziyası sözdüzümü, parlaq təsvirləri ilə seçilir. Onun tamamlanmış, bir bütövü əks etdirən, bəzən vəhşi təsvirlərlə ürküdən şeirlərində ədəbiyyatın və musiqinin ahəngi hər zaman qorunub. Lakin 1969-cu ildə atasını uzun müddət davam edən xəstəlikdən sonra faciəvi şəkildə itirməsi onun həyatını ikinci dəfə dəyişir. Bu hadisədən sonra yazarın həyatı qapalı qapılar arxasından küçələrə, meydanlara köçür. Siyasi hadisələrə qoşulan, mitinq və hərəkatların lideri kimi çıxış edən Elfrid həmin illərdə universitet təhsilini də tamamlayır.

Horake Enqdahl: “Ola bilər ki, onu çox adam tanımır. Amma Jelinekin yaradıcılığı tamamilə fərqlidir. Etiraf edirəm ki, onu oxumaq bir qədər çətindir. Bunu asanlaşdırmağın tək yolu isə əsərlərini orijinaldan oxumaqdır”

Müəllif dövri mətbuatda tez-tez publisistik məqalələrlə də çıxış edib. Onun mövzularında daha çox cinsi imtiyazlarla sosial struktur və tələblər arasındakı uyğunsuzluğu sorğulanır. Hətta öz vətənində belə özünü məhz qadın olduğu üçün yeri və mahiyyəti konkret olmayan, ziddiyyətli fiqur kimi hiss etdiyini bildirir. Elfrid Jelinek 1974-cü ildən 1991-ci ilə kimi Kommunist Partiyasının üzvü olub. Bunda isə məqsəd siyasətə qoşulmaq yox, sadəcə birmənalı şəkildə sağçı baxışı müdafiə edən Azadlıq partiyasına müxalif olduğunu rəsmən elan etmək olub. Siyasətlə məşğul olduğu və artıq bir neçə adla təqdim olunan yazıçı həmçinin qatı feminist kimi tanınırdı. Bu davranışın arxasında duran səbəb kimi isə klassik feminizm qanunlarının yox, sadəcə qadınların yerini təyin etmək cəhdlərinin dayandığını görürük. Onun həyatı və yaradıcılığı ilə tanış olarkən niyə belə qarışıq və çoxşaxəli nominasiya ilə mükafat aldığı məsələsi də aydın olur. Müəllif 2004-cü ildə özünəməxsus ədəbi ehtiraslı dillə cəmiyyətin həyatındakı cəfəng meylləri və hakimiyyətin sosial klişelərini ifşa edən roman və dramlarının musiqi polifonikliyinə görə Nobel ədəbiyyat mükafatı alıb. Onu da qeyd edək ki, Jelinek həmin il mükafatı heç kimlə paylaşmayıb. Üstəlik 2004-cü ildə onun Marqaret Etvud, Filip Rot, Con Apdayk kimi yazarların qalib olacağı gözlənildiyi halda, mükafat alması Modianonun qalibiyyəti ilə anoloji hal yaradıb. Odur ki, Jelinek Nobel alması ciddi etirazlara səbəb olan nadir yazıçılardandır. İddialara görə mükafata layiq görüldükdən sonra kitabları Frankfurt Kitab Sərgisində təqdim edilən yazıçı haqqında ingilis naşirlərdən biri: “İnanın ki, mən dünyada belə bir yazıçı olduğundan xəbərsiz idim” - deyib. Hətta ona Nobel Ədəbiyyat mükafatı verilməsinə etiraz olaraq, akademiyanın üzvü, ədəbi tarixçi, tənqidçi və yazıçı Knut Emil Ahnlund bir il mübarizə aparıb. O, müəllifin əsərlərini “ürəkbulandıran, xoş təsir bağışlamayan ictimai pornoqrafiya vasitəsi” adlandırıb: “Burada heç bir incəsənət nümunəsi, sənət əsəri, bədii güc, ədəbilik yoxdur. Sözlərin düzgün strukturlaşdırılması nə zamanda ədəbiyyat hesab edilir. Ona Nobel Ədəbiyyat mükafatının verilməsi hamının ədəbiyyata və incəsənətə olan baxışında bir yanlışlıq olması deməkdir. Bu dağıdıcı zərbənin qarşısı alınmalı idi”. Akademiya qərarını dəyişmədiyi üçün Ahnlund 2005-ci ildə istefa verib.

Onun Nobel alması ilə bağlı qalmaqalın müəllifi təkcə Ahnlund olmayıb. Sağlamlığı tam yerində olmasına baxmayaraq, Jelinekin mükafatı almağa öz nümayəndəsini göndərməsi və təşəkkürlərini əvvəlcədən hazırladığı video rolik vasitəsilə çatdıması da uzun müddət mətbuatda tənqid hədəfinə çevrilib. Sonradan yazıçı rəsmi sənədlərlə amerikalıların 12%-nin məhkum olduğu sosiofobiya (yad insanların çox olduğu yerlərdə psixi narahatlıq, gərginlik və həyəcan – red. Müəl.) və aqorafobiyadan (böyük auditoriya qorxusu –red.müəl.) əziyyət çəkdiyini sübut etməli olub. Hətta mükafatın qalibləri ilə edilən müsahibələrdən belə imtina edib, görünmək, kiminləsə üzbəüz həmsöhbət olmaq istəməyib. Onun nobelprize.org saytında yerləşdirilmiş müsahibəsi də yalnız səs lenti formasındadır.

“Qadınların öz həmcinslərindən nifrət etməsi mənim üçün təəccüblü hal deyil. Qadınlar hətta özləri də pis vəziyyətə düşəndə səbəbi yenə həmcinslərində axtarırlar. Toplumda yerini tapa bilməyən qadınlar bütün güc və hökmranlığı ailəyə, uşaqlara yönəldir. Onları mütəmadi olaraq nəzarətdə saxlamağa, təzyiq altında idarə etməyə çalışır” – “Qış”

Lakin Nobel onun aldığı yeganə nüfuzlu mükafat deyil. Jelinek 1998-ci ildə “Georg Büchner”, 2002-ci ildə “Münhen dramaturqları”, 2004-cü ildə “Franz Kafka”, “Henrix Böll” mükafatlarına layiq görülüb. Görkəmli yazıçı həmçinin Göte və Bosonun əsərlərinin ən uğurlu tərcüməçisi kimi də tanınır. 1998-ci ildə qələmə aldığı “Pianino müəllimi” (“The Piano Teacher”) romanı 2001-ci ildə eyniadlı filmin senarisi olub.

Elfrid Jelinek Avstriya cəmiyyətinin bir çox çatışmayan cəhətini qələmə alıb. Avstriya ədəbiyyatında onu “cəmiyyətin klişelərindəki axmaq məntiqin kəşfçisi” adlandırırlar. Müəllifin müxtəlif mətbu orqanlarda və Nobelin rəsmi saytında dərc edilmiş müsahibələrdən hissələri təqdim edirik.

“Saat birin yarısı idi. Telefondakı adam almanca dedi ki, İsveç Akademiyasının mətbuat xidmətindən zəng vurur. Məni xəbər haqqında məlumatlandırdı, təbrik etdi. O an beynimdə qara dəlik əmələ gəldi. Hələ də o anı xatırlayanda elə hiss edirəm”.

Elfrif Jelinek təkliyi sevən, iddialara görə xaraktercə zəif, amma sevimli insandır. Nobeli almağa gəlməməsi ilə bağlı açıqlamaverməsini xahiş edirik.

- Bu mükafatı almaq hər yazıçının xəyalıdır. Xüsusilə o təqdimat mərasimində iştirak, çıxış haqqı. Böyük məmnuniyyətlə, bu mükafat üçün gedərdim, amma inanın ki, sosiofobiya mənə imkan vermir. Uzun müddətdir bu xəstəlikdən əziyyət çəkirəm. Mənim üçün belə yerlərdə olmaq, diqqət və nəzarətdə olmaq dözülməzdir, özümü idarə edə bilmirəm. İctimai diqqətə, seçilməyə, hamının nəzərlərinin məndə olmasına öyrəşə, o halda özümü ələ bilmirəm. Bacarmıram. Bu məndən asılı deyil

O, olduqca ağır, çarəsiz, köməksiz, ayrılıq və göz yaşı ilə dolu uşaqlıq illəri keçirib. Valideynlərinin hər ikisi uzun müddətli xəstəlikdən əziyyət çəkərək, dünyasını dəyişib. Çox vaxt Avstriya cəmiyyətinin qatı tənqidçisi kimi çıxış edib.

- Buna görə mənə çox təzyiqlər olub. Sonuncu dəfə mənə sosial qəbuledilmə imkanı verildikdən sonra, Avstriya ilə yollarımı ayırmaq qərarı aldım. Hökumət orqanları və dövlət rəsmiləri ilə bütün əlaqələrimi kəsdim. Dramlarımın dövlət teatrlarında səhnəyə qoyulmasını qadağan etdim. O günə kimi səhnələşdirilmiş bütün tamaşalarımın hüququnu da geri aldım.

Uzun müddətdir ki, marksist deyil. Amma indi özünü solçu-feminist hesab edir.

- Mən kişilərə qarşı mübarizə aparmıram, o qədər axmaq deyiləm. Mənim mübarizəm cinslər arasında mənasız uçurumlar yaratmağa meyilli cəmiyyətlədir. Qadını işinə, yaratdıqlarına, uğurlarına görə yox, sinəsinin, çanağının, dodağının ölçüləri, bədəninin gəncliyi və təravəti ilə dəyərləndirən, bununla da onun mahiyyətini təhqir edən, onu ucuzlaşdıran cəmiyyətlə, bu düşüncələrlə yaşayan insanlarla mübarizə aparıram mən. Halbuki kişilər üçün standartlar belədirmi, xeyr. Onlar etdikləri, işləri ilə fərqlənirlər. Dəyərləri qabiliyyətlərindədir.

Elfrid deyir ki, onu daha çox dramaturq və roman müəllifi kimi tanıyırlar. Amma yazıçı özünü daha çox sərhədsiz eksperimentalist adlandırır.

- Mənim dramlarım uzun monoloqlardan ibarətdir, oxuyanlar deyir ki, ilk baxışda nəsrin dilini xatırladır. Yaradıcılığa başladığım ilk illərdən öz ədəbi dilimi axtarmışam, özümü ifadə edə biləcəyim xüsusi bir dil. Ola bilər ki, bu musiqili dil olar, olar bilər ki, nəsə başqa bir məxsusi dil olar. Mən bir əyalət yazarı olaraq qalmaq istəmirdim.

- Nobel Mükafatı aldığınızı eşidəndə necə qarşıladınız? Sizin üçün sürpriz oldu?

- Əlbəttə. Çünki əmin idim ki, əgər bu mükafat Avstriyaya gedəcəksə, bunu mütləq Piter Handke alacaq. İnanın ki, eynilə bu cür düşünürdüm. Çox təəssüf ki, kütlə qarşısına çıxa bilməmək məni belə bir mükafatın təqdimatından məhrum etdi.

- Öz vətəniniz – Avstriya ilə bağlı tənqidi yazılarınızın əsas mövzusu xüsusilə də ölkənin “kriminal” nasist keçmişi ilə bağlıdır.

- Avstria həmin dövrün, katolik ölkəsi olmağın cəriməsi çox ödəyib. Ən pisi isə o oldu ki, bu ölkədə nəinki böyük düşüncə adamları, heç böyük siyasətçilər belə yetişmədi.

- “Şəhvət” (“Lust”) və “Sevgililər” (“Women as Lover”) romanlarınıza diqqət çəkmək istəyirəm.

- Hər iki əsərdə qadın-kişi arasındakı münasibəti sahib ilə qul arasındakı münasibət prizmasından təsvir etməyə və nəyi görməyi arzulamadığımızı çatdırmağa çalışdım. Kişilər məhz cinslərinə görə daha yaxşı işlərə layiq görüləcək, daha çox qazanacaq, daha etibarlı hesab edildikcə, qadınlar yalnız bədənlərinin, gözəlliklərinin və gəncliklərinin hesabına güclü olacaqlar, bu heç vaxt dəyişməyəcək.

- Öz həyatınız əsasında qələmə aldığınız, ya da belə deyək, öz hekayənizi danışdığınız “Pianino müəllimi” əsərindən danışaq. Həyata peşəkar məşğuliyyət kimi musiqi ilə məşğul olmaqla başlamısınız. Vyanada hipertənqidçi ananızın yanında yaşamısınız.

- Mən hələ də həmin evdə yaşayıram, amma indi anam yoxdur. Dörd il əvvəl dünyasını dəyişib. Həyat yoldaşım Münhendə yaşayır, Vyana ilə Münhen arasında gedib-gəlməklə keçən bir həyat yaşamağa öyrəşmişdim. Hələ də belə davam edirəm. Ona görə həmin əsər məndən çox, iki şəhərin hekayəsidir.

- Niyə həyat yoldaşınız sizinlə birgə yaşamaq üçün Vyanaya köçmür?

- Baş bir şəhərdə ikinci evimin olmasına ehtiyacım var. Hər şeydən baş götürüb qaçmaq, Vyanadan uzaqlaşmaq istəyəndə üzümü Münhenə tututam. Düzdür, yoldaşım orada doğulub-böyüdüyü üçün Münhen ona çox doğmadır. Amma belə həyat tərzi ondan çox mənim özüm üçündür.

- Əsərlərinizin ABŞ-da daha çox oxunmasını arzuladığınızı demisiniz.

- Bəli bu çox yaxşı olardı. Çox istəyərdim ki, orada oxucu auditoriyam daha da geniş olsun. Çünki amerikalılar ifadə etməyə çalışdığım ironiyanı, şahid olduqlarımı daha yaxşı anlayarlar. Onlar yəhudi mədəniyyəti qəbul olunandır. Ona görə də düşünürəm ki, onlar daha yaxşı dərk edir yazdıqlarımı. Amma Avstriya və Almaniyada belə deyil. Yəhudi soyqırımının müəllifi nasistlərdir. Mən bütün dünyamı o qırğında itirmişəm. Yaralanmışam. Sütunlarım oynayıb. Burada yaşayanlar düşüncələrimi anlamır, Amerikada yaşayanlar da yazdığım dili. Belə.

- ABŞ-da olmusunuzmu?

- Yox, heç vaxt. Mənim üçün səyahət etmək çox çətindir. Xüsusilə də təyyarə ilə. Bəlkə, haçansa gəmi ilə Nyu York sahillərinə üz tutaram. Yüksək sürət və səs məni məhv edir. Sonra ayağım torpağa dəyəndə uzun müddət dəli kimi oluram, bəzən yeriyə bilmirəm.

- “Pianino müəllimi” ekranlaşdırılan ilk əsərinizdir. Maykl Hanekeyə bu hekayə üçün necə icazə verdiniz?

- Açığı uzun müddət romanımın ekranlaşdırılması təklifini rədd etdim. Çünki mənim nəsrimin dili bir qədər fərqlidir. Üstəlik açığı deyim ki, yazdıqlarımın, təsvir etdiyim səhnələrin üstünə təsirlilik gətirə biləcək nəyinsə əlavə olunacağına inanmırdım. Amma hər zaman düşünmüşəm ki, əsərimi yalnız Haneke kimi bir rejissora əmanət edə bilərəm.

Elcan SALMANQIZI

Kaspi.-2014.-22-24 noyabr.-S..12.