Bakının ekran şairi

Ömrünü əbəs yaşamadı

Filmlərlə kitabların taleyi demək olar ki, eynidir. Bəziləri işıq üzü görəndən sonra toz altında qalıb tezliklə unudulur, digərləri isə əldən-ələ gəzir, yaxud ekranlardan düşmür. Aylar, illər keçsə də təkrar-təkrar oxunur, baxılır, uzun müddət yaşayır.

Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, tanınmış kinorejissor Arif Babayevin ən yaxşı filmləri - “İnsan məskən salır”, “Uşaqlığın son gecəsi”, “Gün keçdi”, “Ömrün ilk saatı”, “Arxadan vurulan zərbə”, “Bizi bağışlayın”, “Birisigün, gecəyarısı” belə kino əsərlərindəndir.

Təsadüfi deyil ki, “Uşaqlığın son gecəsi” filmi 1969-cu ildə Kiyevdə keçirilən Zaqafqaziya və Ukrayna respublikarının III zona kinofestivalında gənclik üçün ən yaxşı filmə görə mükafata layiq görülmüş, filmin musiqisinə görə bəstəkar Polad Bülbüloğluna Ukrayna Bəstəkarlar İttifaqının Xüsusi diplomu verilmişdir.

1968-ci ildə İrəvanda II Zaqafqaziya və Ukrayna respublikaları filmlərinin “Prometey – 68” zona kinofestivalında quruluşçu rejissor A.Babayev ən yaxşı debütə görə (“İnsan məskən salır”) diploma layiq görüldü. Bundan çox-çox sonralar A.Babayev çəkdiyi filmlərdən söhbət düşəndə belə deyəcəkdir: “Mən birinci tammetrajlı bədii filmdən başlayaraq həmişə bir mövzunu-insanın həyatda öz yerini axtarıb tapması mövzusunu inkişaf etdirmək istəmişəm.”

“Birisigün, gecəyarısı” macəra filmi də mükafata layiq görülənlər arasındadır. 1983-cü ildə filmin yaradıcı qrupu SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin çekistlər və sərhədçilər haqqında ən yaxşı kino əsəri üçün III mükafata, 1966-cı ildə isə Azərbaycan Dövlət mükafatına layiq görüldü.

Bu gün doğum gününün 85 illik yubileyini qeyd etdiyimiz Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, görkəmli kinorejissor, gözəl insan Arif Babayev milli kinematoqrafiya və televiziya tarixində öz yeri, öz sözü olan sənətkarlarımızdandır. Cəmi doqquz bədii film çəkməsinə baxmayaraq bu kino əsərlərindən hər biri müasir kino prosesində rejissorun yaradıcılığının yerini müəyyənləşdirmişdir. A. Babayev son dərəcə müasir sənətkar idi. O, yaşadığı dövrün ruhunu tuta bilmişdi, ab-havasını duya bilmişdi. Toxunduğu mövzular bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. Ona görə də tamaşaçılar A. Babayevin filmlərinə hər vaxt maraq göstərir, həvəslə baxırlar.

Arif Hacıağa oğlu Babayev 1928-ci ildə Bakıda, hər bir azərbaycanlının fəxri və iftixarı olan qədim İçərişəhərdə, Xan sarayının yaxınlığında qulluqçu ailəsində dünyaya göz açmışdır. Yeniyetmə çağlarından onda teatra, kinoya, ümumiyyətlə incəsənətə xüsusi bir maraq var idi. O, hələ Bakıdakı 132 saylı orta məktəbdə oxuyarkən, Xalq Yaradıcılığı Evinin və Mərkəzi Pionerlər Sarayının dram dərnəklərində hazırlanan tamaşalarda müxtəlif rollarda çıxış edirdi.

40-cı illərin ortalarında A. Babayev M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət Teatr Məktəbində oxuyur, 1946-cı ildə məktəbin bazasında Dövlət Teatr İnstitutu yaradılanda o, burada rejissor M. Məmmədovun kursunda təhsilini davam etdirir. Onun tədris teatrında Qoqolun «Müfəttiş» tamaşasında Qorodniçi rolunda çıxışı gəncin istedadından xəbər verirdi.

A. Babayev 1953-cü ildə institutu bitirdikdən sonra Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında Qoqolun «Evlənmə» əsərini tamaşaya qoyur, bir müddət Bakı Xalq Maarif Şöbəsində təlimatçı, Gənc Tamaşaçılar Teatrında aktyor və rejissor işləyir.

1956-cı ildə Azərbaycan televiziyası fəaliyyətə başlayanda Arif burada rejissor assistenti kimi işə qəbul edilir, televiziyamızın yaradıcılarından biri olur. O, televiziyada çalışdığı ilk gündən bu yeni sahədə yaradıcılıq imkanlarını sınaqdan çıxarır, az bir zamanda öz dəst-xətti, səliqə-sahmanı, ekran mədəniyyəti, əməksevərliyi ilə seçilir. Elə bu keyfiyyətlərinə görə də rejissor assistentindən televiziya mərkəzinin baş rejissoru vəzifəsinədək yüksəlir.

Televiziyada işlədiyi illərdə «Şəhərimizin uşaqları», «Xəzər sahilində şəhər», «Bakı bulvarı», «Şən əhvalatlar» və s. sənədli filmlər çəkir, bu kinolentlərdən bir neçəsinin ssenarisini də özü yazır.

A. Babayev müsahibələrinin birində demişdir: «Televiziya mənim məhəbbətimdir. Xüsusilə səyyar telestansiyada işləməyi çox sevirəm. Bir dəfə «Sovremennik» teatrının qastrol tamaşasını translyasiya eləməli idim. O ərəfədə studiyada bərk məşqul olduğumdan əvvəlcədən tamaşaya baxa bilməmişdim. Translyasiya vaxtı yaman həyəcanlı idim. Məsuliyyətli işdir, axı. Televiziya rejissoru tamaşaya ya ikinci ömür verir, ya da əksinə, onu tamamilə öldürür...»

Bununla belə, 1964-cü ildə «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında «Kimi daha çox sevirik» kinoalmanaxı istehsalata buraxılanda rəhbərlik kinodramaturq İ.Qasımovun yazdığı «Zirvə» ssenarisini lentə almağı A.Babayevə tapşırır.Bir qrup alpinistin qarlı dağa çıxmasından,bu zaman onların çətin sınaq qarşısında qalmalarından və özlərini belə vəziyyətdə necə aparmalarından bəhs edən bu kinonovella rejissorun özü üçün də böyük kinoda bir sınaq olur.Həm də uğurlu bir sınaq.

Hazırda fəaliyyət göstərən «Debüt» eksperimental – gənclik yaradıcılıq studiyasını o vaxtlar kinoalmanaxlar üçün çəkilən qısametrajlı bədii filmlər - kinonovellalar əvəz edirdi.Belə bir yaradıcılıq sınağından uğurla keçən gənc rejissora sonralar böyük ekran üçün tammetrajlı bədii film çəkməyə icazə verilirdi.

1967-ci ildə A.Babayev kinostudiyaya işə dəvət olundu. Tanınmış televiziya rejissorunun təcrübəli kinodramaturq İ.Qasımovla yeni birgə əməkdaşlığı «İnsan məskən salır» tammetrajlı bədii filmində uğurla davam etdirildi və bu kino əsəri böyük kinoya istedadlı sənətkarın gəlməsindən xəbər verdi.Hətta özü də xırda bir epizodda neftçi rolunda çəkildi.

Filmin ümumittifaq ekranları üçün qəbul olunması haqqında Azərbaycan Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin rəyində oxuyuruq: «Filmi qəbul edərkən Dövlətkino qeyd edir ki,çəkiliş qrupunun kollektivi Neft Daşlarında çalışanların qəhrəmanlığı haqqında yüksək professional səviyyədə film, bizim müasirlərimiz barədə təsirli kino əsəri yaratmağa müvəffəq olmuşdur. . .

Filmin yüksək ideya və bədii dəyərini,eyni zamanda kino əsərinin geniş tamaşaçı auditoriyası tərəfindən şübhəsiz maraqla qarşılanacağını nəzərə alaraq, Dövlətkino onun İttifaq ekranına qəbul edilməsi üçün baxılmasını mümkün hesab edir..» Filmin uğurlu alındığını deyən kino mütəxəssisləri səhv etməmişdilər.

Gənclər haqqında söhbət açan, şəxsiyyətin formalaşmasından, həyata yenicə atılan gəncin çətinliklərlə, həyatdakı mənəvi təzadlarla qarşılaşmasından, gənc yaşlarından əsl insan, prinsipial, məsuliyyətli vətəndaş olmağın zəruriliyindən danışan «Uşaqlığın son gecəsi» lirik filmində və digər filmlərində A.Babayev sevdiyi mövzuya sadiq qalmış, professional kinorejissor kimi özünü sənətdə təsdiqləmişdir.

Arif içərişəhərli kimi onun hər küçəsinə, hətta hər daşına - kəsəyinə yaxşı bələd idi. Sənətşünas H.Sadıxov yazır ki, Arif adətən şəhəri tək gəzərdi.Şəhər evlərinin hansı saatda hansı çalarlarla bərq vurduğunu və kölgələrə büründüyünü öyrənmişdi. İçərişəhərin bütün dar keçidlərinə,əsrlərin sərt və çətin sınaqlarına dözmüş darvaza və qapılarına ,evlərin hər tininə bələd idi.Bütün bunlar ona gələcəkdə zəngin həyat materialı kimi lazım olacaqdır. . .

Həqiqətən də rejissorun filmlərində Bakı, xüsusilə İçərişəhər, Qoşa qala qapısı böyük məhəbbətlə tərənnüm olunmuşdur. «Uşaqlığın son gecəsi» filmi ekranlara buraxılandan sonra o vaxt mərkəzi mətbuat yazmışdı: «Rejissor hər şeydən əvvəl, köhnə estetik ölçülərdən uzaqlaşmağa çalışmışdır. Filmdə xüsusi, səliqəli mizanlar yoxdur.Rejissor sanki İçərişəhərin çoxailəli həyətlərinin birində səyyar televiziya kamerası üçün uğurlu bir nöqtə seçmiş və bu həyətin sakinlərinə mane olmadan onların güzaranını, münasibətlərini lentə almışdır». «Uşaqlığın son gecəsi» rejissorun ən yaxşı filmlərindən biridir.

Bizim müasirlərimiz olan iki gəncin – Əsmərlə Oqtayın uğursuz məhəbbətindən bəhs edən «Gün keçdi» filmi buna ən yaxşı misal ola bilər.Bu filmdə bir kədər, bir həsrət duyğusu var.Rejissor İçərişəhərdə aparılan tikinti işləri ilə,köhnə evlərin sökülüb,yeni binaların tikilməsi ilə heç cürə barışa bilmirdi.Hətta «Gün keçdi» filminin çəkilişləri vaxtı binalardan birinin necə uçurulduğunu görüb ürək ağrısı ilə onu lentə köçürmüşdü.

Filmin ədəbi ssenarisində yazılmamış epizodlar var. Ssenari müəllifi Anarın dediyinə görə, səhərin ala-toranlığında Malakan bağında heykəllərin sabunla yuyulması, hələ yuxudan oyanmamış adamsız küçələrlə sirk atlarının aramla aparılması – bütün bunlar rejissorun öz müşahidələri idi o, yuxusuz gecələrində küçələrini dolaşdığı şəhəri, səhəri diri gözlə açdığı zaman qarşısına çıxan mənzərələri canlandırmaq istəyirdi . Gördüklərini, duyduqlarını yalnız əks etdirmirdi, poetikləşdirirdi, ekran şeirinə çevirirdi… A. Babayev Bakının ekran şairi idi.

Rejissor «Gün keçdi» filmində poetik bir dillə həyatımızın çox incə məsələlərinə toxunur, burada ilk məhəbbətin uğursuzluğundan, tənhalıq problemindən, yurd, vətən həsrətindən söhbət gedir.Eyni zamanda İçərişəhərin gələcəyi üçün sənətkar narahatçılığı, vətəndaşlıq mövqeyi ifadə olunur. Əgər desək ki, Oqtay elə Arif Babayevin özüdür, səhv etmərik. O, filmdə Oqtayın vasitəsilə İçərişəhərin dolanbac döngələrinə, hər daşına, qala divarlarına canlı obyekt kimi baxırdı. Biz bunu filmdə hiss edirik,duyuruq, görürük.

İki qəhrəmanın uğursuz taleyi üzərində qurulmuş «Gün keçdi» lirik filmi kino mütəxəssisləri tərəfindən «iki aktyorla rejissor işi» adlandırılmışdır. Əsmər rolunun ifaçısı L. Şıxlinskayanın dediklərindən: «Əsmər monoroldur. Belə rol hər bir aktrisanın arzusudur. O vaxtı Arif mənə bu rolu təklif edəndə mən Moskvada təhsil alırdım. Bakıda kino sınaq çəklişi uğurlu alındı. Moskva məni bu rola təsdiq etdi. Ancaq ssenari müəllifi Anar SSRİ Dövlətkinonun sədrinə teleqram göndərmişdi ki, əgər aktrisa Şixlinskayanı bu rola təsdiq etsələr o, müəllif hüququndan imtina edəcək. Çünki Anar inana bilmirdi ki, mən bu obrazı yarada bilərəm... Filmi aparıb Moskvada təhvil verəndə komissiyanın üzvləri baxışdan sonra bizi alqışladılar. Anar durub mənim əlimi sıxdı və dedi: «Filmdə yaxşı oynadınız. Çox sevinirəm ki, mən səhv etmişəm».

Arif söyləyirdi ki, Anar H. Məmmədovun da bu filmdə çəkilməsinə razı olmurdu. «Böyük dayaq»dakı Qaraşdan sonra Həsənin içərişəhərli rolunu necə ifa edəcəyinə şübhə ilə yanaşırdı. Zaman isə göstərdi ki, rejissor hər iki aktyorun seçimində haqlı imiş.

Görkəmli rejissor və dramaturq H. Seyidbəyli bu film ilə bağlı yazmışdır: «Hekayənin ssenarisi üçün material verən səhifələri filmin ən yaxşı epizodlarını təşkil edir. Bu epizodlarda hekayənin öz ruhundan doğan bir təbiilik, zəriflik və həssaslıq var... Rejissor A. Babayev ssenarinin ən yaxşı epizodlarını ekrana köçürərkən həssaslıq göstərmişdir».

Azərbaycan neftçilərinin fəhlə sülaləsinin üç nəsli, nəsillərin estafeti barədə danışan «Ömrün ilk saatı» kinolentində A. Babayev dolğun xarakterlər yaratmağa çalışmışdır. Burada müəlliflər nəsillər arasında yaranan problemə, qloballaşan ekoloji problemə və saxta xalqlar dostluğuna toxunurlar.

A. Babayev vəziyyətindən, vəzifəsindən, həyatda tutduğu mövqedən asılı olmayaraq, hər bir kəsə - istər dramaturq olsun, istər işıqçı – qiymət verməyi bacarırdı. Bir rejissor kimi onun ən böyük ləyaqəti aktyora, insana qayğı ilə yanaşması idi. Elə buna görə də rejissorun filmlərində çəkilən aktyorlar etiraf edirlər ki, onlar çəkliş meydançasına inamla çıxır, özlərini sərbəst aparır, heç bir həyəcan hissi keçirmirdilər.

«Alma almaya bənzər» filminin müzakirəsi ilə bağlı «Azərbaycanfilm» kinostudiyası bədii şurasının iclasının protokolundan çıxarış.Çıxış edənlərdən Ə.Qulubəyov: «Ssenarinin pis keyfiyyətdə olması ilə bağlı çəkiliş qrupu qarşısında böyük çətinliklər dururdu.Baxdığımız materiallar çox yüksək professional səviyyədə yerinə yetirilmişdir. Bu, rejissor A.Babayevin xidmətidir. Filmdə milli spesifika hiss olunur, fikrin bütövlüyü vardır».

A.Nərimanbəyov: «Biz filmin faciəvi vəziyyətinin şahidləri olmuşuq. A.Babayev bu çətin vəziyyətdən ləyaqətlə çıxmışdır. Bu,onun filmidir. Manera A.Babayevindir, hər bir kadrda onun dəst-xətti hiss olunur».

İ.Şıxlı:- «Ssenari xaltura idi,onu bizə Moskva sırımışdı. Əla, Arif Babayev! O,boş ssenaridən belə yaxşı film yaratmışdır.Hər yerdə rejissorun əli hiss olunur, bütün yaradıcı qrup boş ssenarini məzmunla doldurmağa çalışmışdır.Əgər ssenaridə bir şey olsaydı, A.Babayev öz inkişafında bir addım irəli gedə bilərdi. Mən sənə gələcəkdə belə ssenarilərlə qarşılaşmağı arzu etməzdim,Arif».

Rejissor A.Babayevin növbəti filmi «Arxadan vurulan zərbə» adlanır. Sujetin gərgin inkişafı, gözlənilməz keçidlər, təqiblər, qətllər,cəsarətli və gözəgəlimli gənc müstəntiqin soyuqqanlığı ,onun hər cür vəziyyətdən çıxış yolu axtarıb tapması, rəngarəng mənzərələr – bütün bunlar kəskin sujetli psixoloji – detektiv filmi baxımlı etmişdir.

A.Babayev insan iradəsinin yenilməzliyindən, vətən məhəbbətinin hər şeydən üstün olduğundan danışan bu filmlə bağlı demişdir: «Arxadan vurulan zərbə» filmi mənim üçün rejissor düşüncələrimin və bizim müasirimizin problemləri ,onun həyatı, cəmiyyətə münasibəti ilə bağlı axtarışlarımın davamı oldu». Mövzu onunku olmasa da, özünü detektiv janrda sınayan rejissor A. Babayev maraqlı bir əsər yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Filmdə insanların təhlükəsizliyi keşiyində daim sayıq duran cinayət – axtarış orqanlarının təmiz vicdanlı, cəsur əməkdaşları haqqında danışılır. Onlar törədilmiş cinayəti açmaq, cinayətkarı tapmaq üçün hər an ölümlə üz-üzə gəlirlər.

Müəllif fikrinin düzgün ekran təcəssümü filmin bədii cəhətdən dolğun çıxmasına səbəb olmuşdur. A. Babayev professional rejissor idi. O, filmin plastikasını, stilistikasını, ruhunu, təsvirini incəliklərinə qədər hiss edirdi.

1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti quruldu. Bundan bir qədər əvvəl U.Çerçill «Nyu – Uc» ingilis jurnalında yazmışdır: «Əgər neft kraliçadırsa,Bakı onun taxtıdır». 20-ci ilin yazında bu taxt bolşeviklərin əlinə keçdi. Lakin yerli sahibkarlar bununla heç cürə barışa bilmirdilər. İranın Ənzəli şəhərində yerləşən ingilis ekspedisiya ordusu Bakını ələ keçirməyə hazırlaşırdı. «Birisigün, gecəyarısı» sənədli - siyasi detektiv filmi həmin dövrün dramatik hadisələrini ekranda canlandırır. Film respublikanın ilk çekistlərinə həsr olunmuşdur.

Tarixi – detektiv filmdəki hadisələr eyni vaxtda müxtəlif məkanlarda baş verir. Bakıda əksinqilabi qiyama hazırlıq görülür, uzaq dağ kəndlərinin birində qərar tutan İsrafil bəy dəstəsinin sayını artırmağa çalışır; Ənzəlidə isə ingilis ekspedisiya korpusu «Birisigün, gecəyarısı»na təyin olunmuş qiyamda iştirak etmək üçün sərhədi keçib Bakıya hücuma hazırlaşır.

Müəlliflər tarixi hadisələri ekranda canlandırmaqla yanaşı bu üç süjet xəttini bacarıqla birləşdirmiş və çekistlərin fəaliyyətinin həlledici əhəmiyyətə malik olmasını qabarıq göstərmişlər.

Rejissor A. Babayev bu filmlə bağlı demişdir: «İşin çətinliyi təkcə tarixi hadisələrin yenidən bərpasında deyildi, həm də bütün süjet xəttlərinin üzvi surətdə birləşdirilməsində idi. Biz hadisələri elə «balanslaşdırmağa» çalışmışıq ki, macəravi dinamika və kəskinlik tamaşaçılara Azərbaycan çekistlərinin missiyasının nə qədər çətin olduğunu dərindən başa düşməyə kömək etmiş olsun».

İstedadlı sənətkar boya - başa çatdığı şəhəri, bu şəhərdə yaşayan insanları, bir yerdə işlədiyi həmkarlarını qəlbən sevirdi. Hələ indiyə qədər heç bir Azərbaycan rejissoru filmlərində izdihamlı Bakı küçələrini, İçərişəhərin əzəmətini, Dənizkənarı bulvarın gözəlliyini belə ardıcıllıqla və səylə təsvir etməyə müvəffəq olmamışdır. Bütün bunlar onun üçün təkcə mühit deyil, həm də kino əsərlərinin baş qəhrəmanları idi, özlərinin daxili aləmləri, həyəcanları, məhz Bakıya xas olan hissləri ilə.

Bu gün A. Babayev adı İçərişəhərlə sinonim təşkil edir. A. Babayev dedikdə bu ad İçərişəhərə sonsuz məhəbbət, vurğunluq ifadə edir. Təsadüfi deyil ki, bu gün Arif Babayevin «Uşaqlığın son gecəsi» və «Gün keçdi» filmləri artıq klassikadır.

Kinematoqrafçılarımız bu böyük sənətkara borclu qalmamış, onun haqqında «Kinorejissor Arif Babayev» adlı üç hissəli sənədli film yaratmışlar. Rejissor C. Quliyevin lentə aldığı bu film - portretdə A. Babayevin həyat və yaradıcılıq yolu öz əksini tapmışdır. Rejissorun çəkdiyi filmlərdən fraqmentlər, foto və kino arxiv sənədləri filmə daxil edilmiş, həmkarları onun barəsində söhbət açmışlar.

Həssas yoldaş, vicdanlı, təvazökar, xeyirxah insan, özünə qarşı tələbkar, incəsənətə sədaqətli, gözəl insan A. Babayev üçün C. Cabbarlı adına «Azərbaycanfilm» kinostudiyası doğma ev, Azərbaycan kino sənətinin estetik simasını müəyyənləşdirən filmləri isə onun övladları idi. Şübhə yoxdur ki, bu övladlar öz yaradıcılarını, - kinorejissor Arif Babayevi əbədi olaraq yaşadacaqlar.

Aydın Kazımzadə,

əməkdar incəsənət xadimi, dosent

kaspi.-2014.-11-13 yanvar.-S.22-23.