Ədəbiyyat üslubların müəyyənləşdirilməsidir

Zahir Əzəmət: Mətn bugünü ehtiva etməlidir

Zahir Əzəmət 1975-ci ildə Lənkəranın Yuxarı Nüvədi kəndində anadan olub. Burada kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra Mingəçevir Politexnik İnstitutunun iqtisadiyyat fakültəsində təhsil alıb. “Divar yazıları” adlı şeir kitabının müəllifidir. Eyni zamanda “Zero” nəşriyyatının rəhbəri və “Ann.az” saytının baş redaktorudur. Z.Əzəmət eyni zamanda “Nəsimi” mükafatının təsisçisi, həqiqi ədəbiyyat təəssübkeşidir. Bu günlərdə onunla görüşüb, yaradıcılığı, şeirləri və ədəbiyyat barədə söhbətləşdik.

– Sizin eksperimental şeirləriniz var. Bunlardan “Dil xətası”nın adını xüsusi çəkmək olar. Şeir də, doğurdan da, qrammatik xətalar var, ancaq bu bir qıza ünvanlanmış lirizmlə gizlədilir. İstərdim “Divar yazıları” kitabında yer alan eksperimentlərdən danışaq, həm də sonralar bu tipli şeirlərinizin az-az mətbuatda görünməsindən

– Əslində, həmin kitablardan sonra da ekperimentlər elədim. Ancaq sonralar təkcə eksperimentlər sarıdan yox, ümumilikdə az yazmağa başladım. Çünki klassik şeirdən modernə qədər olan yolu keçib dayanmalı oldum, artıq həmin dövrlə müqayisədə yol qalmamışdı. Mənimçün maraqlı olan nə idi? Deməli, bir vaxtlar şeirləri kahinlər vasitəsi ilə Allaha ünvanlanırdı, bunlara dua şeirləri də deyirlər. Bu ən uca məqamdır. Poeziyanın göylərə, dərgaha ünvanlanmasıdır. Sonralar saray ədəbiyyatı yarandı, şeirlər hökmdarlara yazılmağa başladı. Poeziyadakı ali mərtəbə bir pillə də aşağı düşdü. Növbəti mərhələdə epik şeir yarandı, artıq poeziya xalqa ünvanlanmağa başladı. Sonra modernizmə keçid başladı, poeziya fərdlərə ünvanlandı. Mən bu xətti tutub bir az da dibə getməyə başladım. Məqsədim də o idi ki, fərdən də aşağıya enən yerə çatıb, sonra yeni axtarışlara başlamaq. İndi oxucular və həmkarlar çox soruşurlar ki, niyə yeni kitab çap etdirmirsiniz? Əgər ikinci kitabda yer alan şeirlər, birincidən fərqlənməyəcəksə buna nə ehtiyac var ki?! Yeni çalarda şeirlərim olsa onları çap etdirərəm, ancaq artıq mənim üçün keçilmiş yol olan mərhələyə qayıtmaq fikrim yoxdur.

– Şeirlərinizdə daha çox küçə obrazını əks etdirməyiniz nəylə əlaqədardır?

– Mən küçələrdə gəzə-gəzə daim düşünürdüm ki, müəllifin yaşadıqları situasiyaların ifadəsi olan şeirlərdən başqa, elə şeirlər yazmaq lazımdır ki, obrazın düşündüklərini ehtiva etsin. Bir avtobus sürücüsünün, bələdçinin şeiri necə olardı deyə düşünürdüm. Axı onlar da hisslərini ifadə etmək istəyirlər. Bu düşüncələrimi reallaşdırmaqdan ötrü obrazın şerilərini yazmağa başladım. Bununla da küçədəki hadisələri, insanları əks etdin şeirlərim yarandı. Kitabda elə şeirlərim var ki, müəyyən kodlarla, postmodernist ismarıclarla zəngindir, ancaq onları açan, anlayan demək olar ki, olmadı. Səhra modeli, İraqı bombalayan təyyarələrin xaç işarəsinə bənzəməsi kimi sadə ismarıcları belə az oxucu həzm edə bildi. Bu gün də mən oxunan, əzbərlənən şeirlərimdən daha çox, həmin bədii nümunələri sevirəm. Kitabdakı yazılar divar elanlarını xatırladır, orda ancaq fikir vermisinizsə sevgi şeirləri olan hissələr “cırılıb”. Kitabın bu şəkildə olması onu göstərir ki, indiki dünyamızda sevgiyə yer yoxdur.

– Aydın Talıbzadənin sizin haqqınızda yazdığı “Divar yazıları və ya Kirlikir üçün delete” məqaləsi necə bəs, o yazıda şeirlərinizin şərhindən razısınızmı?

– Əvvəla deyim ki, “Divar yazıları” kitab yaxşı satıldı. Xeyli müsbət rəylər aldım. Özü də kitabı həm kitab variantında buraxdırmışdım, həm də qəzet formasında nəşr etdirmişdim ki, ucuz olsun, rahat yayılsın. Qısa müddətdə kitab satılıb qurtardı. Ancaq konseptual yanaşsaq, kitab olaraq kitab anlaşılmadı. Aydın müəllimin yazısındasa müəyyən dəqiq vurğular gördüm. O, kitabı anlamışdı, hansı estetikanı təqdim etdiyimi yəqinləşdirmişdi. Məqalədən bu nəticəni hasil etmək olardı ki, “nə demək istədiyini, hansı yeniliklərə yön aldığını bilirəm, maraqlıdır, ancaq mən bu estetikanı qəbul eləmirəm”. Yazının mənə ötürdüyü informasiyanı da qəbul edirəm, çünki mən estetikanın qarşısına antiestetikayla çıxmışdım, bu da Azərbaycan insanı üçün gözlənilməz idi.

– Detektiv ruhlu şeiriniz də var, A.Talıbzadənin məqaləsində belə bir məqam: “Ancaq Raskolnikovdan da qorxulu Zahirimiz var bizim. Məsələ bu ki, o, Dostoyevskinin qəhrəmanından fərqlənib də öldürdüklərini yeyir, iştahla yeyir və bunu etiraf edib öz telefon nömrəsini də “xilas komitəsinin cəllad əməkdaşı” kimi açıqlayır”. Bu məqam mənə də qəribə göründü.

– Bu şeir də obrazın dilindən yazılıb və “Adam yeyənin şeiri” adlandırılır. Ancaq mənim də müəllif kimi ötürmək istədiyim mesaj odur ki, bu qədər problemlərdən bizi bəlkə də adamyeyən yeyib xilas edə bilər. Hannibal bu şeirdə elan verir, deyir ki, mən ancaq kasıbları yeyirəm. Reallığa ironik münasibət aydın sezilir bu şeirdə.

– Sizin şeirlərinizdəki ironiya, Salam Sarvanın şeirlərindəkindən fərqli olaraq “qara gülüş”də adlandırmaq olar. Çünki bu tipli şeirlər dəyərləri yenidən qiymətləndirmək baxımından yox, oxucunun sarsıtmaq sarıdan maraqlıdır.

– Bəli, bu şeirlər sırf sarsıtmağa hesablanıb. İndiki oxucunu ələ salmaqla, yaxud didaktika dərsləri keçməklə nəticə hasil etmək mümkün deyil. Bu günün oxucusunu gərək silkələyəsən, sarsıdasan, ən çılpaq həqiqətlə üz-üzə qoyasan.

– Müsahibələrinizin birində deyirsiniz ki, ən çox sevdiyiniz şairlərdən biri Nazim Hikmətdir. Onu dünyanın ən böyük şairlərindən biri hesab edirsiniz. Adətən, şairlər öz ruhuna, yaradıcılıq stixiyasına yaxın şairləri sevir, ancaq sizin şeirlərinizlə N.Hikmət şeiri fərqlidir. İstərdim bu məqama aydınlıq gətirəsiniz.

– Yaradıcılığımın ilkin dönəmində N.Hikmətin təsiri ilə şeirlər yazmışam. Ancaq o şeirləri kitaba salmamışam, çoxunu da cırıb tullamışam. Mən şeir yazandan 15 il sonra kitab çap etdirmişəm, yaradıcılığıma qarşı çox tələbkaram. Həmin kitabı bu gün çap etdirsəydin yəqin ki, nəşrə şeirlərin yarısını daxil edərdim. Sən N.Hikmətin təsirini ona görə hiss etməmisən ki, çap olunan kitabda o şeirlər yer almayıb. Bəlkə üç kitablıq şeirim var, ancaq onların çox az qismi zövqümə uyğundur. Yeniyetmə çağlarımdasa Puşkinin şeirlərinin vurğunu idim, onu şeirlərini oxuya-oxuya yazmağa başlamışam. N.Hikmətin təsirinə düşməyim məni R.Rövşənin, Salam Sarvanın şeirlərinin təsirdən qorudu. Çünki o dövrdə yazıb-yaradanların çoxu bu iki şairdən təsirlənirdilər. Ən çox sevdiyim şair isə Nəsimidir. Mikayıl Müşviqin, Əli Kərimin stixiyasını çox sevirəm. Əhməd Cəmilin “Can nənə, bir nağıl de” şeirinin mənimçün çox qiymətlidir. Eləcə də R.Rövşənin, Vaqif Bayatlının, S.Sarvanın şeirlərini həmişə oxuyuram. N.Hikmətdən başqa dünya poeziyasından Tomas Eliot və Pablo Neruda da mənimçün çox qiymətlidir. Azərbaycan şeir dünya ədəbiyyatı nümunələrindən geri qalmır.

– Sizə görə şeirlə poeziyanın fərqi nədir?

– Şeirlə poeziya mənim beynimdə ayrı-ayrı nəsnələrdir. Məsələn, V.B.Odərin yazdıqları poeziyadır, R.Rövşənin yazdıqları şeirdir. Poeziyaya insanın əli girmir, insan bildiklərini yeridə bilmir, bütün işi insan qəlbi görür, şeirdə isə əksinədir. Poeziya zamanla ayaqlaşmır, bütün zamanları əhatə edir, ancaq şeirdə həmişə indiki zamandan nəsə olur. Şeir bugünün insanın vəziyyəti ilə bağlı informasiyalar daşıyır. İnsan da ruhundan və güzəranından ibarətdir, ədəbiyyatın da əsas predimenti insandır. Əslində, aşağı-yaxarı bütün şairlər bir mövzuda yazırlar. Sadəcə başqa-başqa üslubda. Ədəbiyyat üslubların müəyyənləşdirilməsidir, hər yazar öz-özlüyündə bir üslub deməkdir.

– Eşitdiyimə görə əsərlərinizin toplanmasına, arxivinə qarşı məsuliyyətli deyilsiniz.

– Bəli, əvvəl şeirlərimi saytın arxivində toplayırdım sayt məhv oldu yazılarım itdi, sonra forumda yığırdım forum bağlandı, daha sonra kompyuterə virus düşdü nəsr nümunələrim, şeirlərim silindi. Ancaq heyfislənmirəm, görünür, belə olmalıydı, nə qalacaqsa qalacaq. Zaman-zaman mətnə münasibətim dəyişir, sanki yazdıqlarım özümün sınağımdan keçmir. Belə olanda da pozuram yazdıqlarımı. Bu tələbkarlıq bir müddət sonra insanda kompleksə çevrilir, təkcə öz mətninə yox, bütün yazılanlara həmin tələbkarlıqla baxırsan deyə, hər yazılanı oxuya bilmirsən.

– Siz hərbi xidmətdə olduğunuz dövrdə artıq atəşkəs dövrü idi. Ancaq maraqlı cəbhə şeirləriniz var. Hadisələrin canlı şahidi olmadan yazmaq çətin deyildi ki?

– Hərbi xidmətdə olanda atəşkəs elan olunsa da, hərbi vəziyyət ağır idi, müharibə iştirakçısı olan zabitlər, əsgərlər təxris olunmamışdı. Müharibə illərində isə Mingəçevirdə təhsil alırdım, hərbi hosbital yanımızda idi, bütün dəhşətlər demək olar ki, gözümüzün qarşısında baş verirdi. Təbii ki, bütün gördüklərim məndən təsirsiz ötüşmürdü. Qarabağ əlili ilə Mingəçevirdə dostluq edirdim. Mənim şeirlərimin ruhunda təkcə Qarabağ müharibəsinə yox, bütün müharibələrə etiraz var. Cəbhə xəttində xidmət etmişəm, həmin hərbi hissədə yüzlərlə müharibə iştirakçısı olan əsgərlər var idi. Müharibə dayansa da, müharibənin havası tamam çəkilib getməmişdi, ona görə də danışdırdığım insanlar, mənə danışılan hadisələr düşüncələrimə təsir edirdi. Beləcə, həmin ağrılardan və hadisələrdən cəbhə şeirləri yarandı.

– Kitabınızın adının “Divar yazısı” olması mənə maraqlı görünür. Divar yazıları o yazılardır ki, müəllifləri bilinmir, həm də öz aqibətinə buraxılıb. Sanki bu “öz aqibətinə buraxmaq” məsələsini siz öz şeirlərinizə da aid edirsiz.

– Mətn çap olunandan sonra artıq təkcə müəllifin malı deyil, müəllifsizdir, - divar yazısı kimi. Sadəcə elə bil kağıza yazılıb həmin divar yazıları. Tamamilə düz vurğulayırsan ki, kitabın adı mətnləri öz aqibəti ilə baş-başa qoymağa hesablanıb. Həm də divar yazıları bu günün yazılarıdır, əbədiyyətə iddialı olmayan mətnlərdir. Bizim ədəbiyyatda yazarların çoxu əbədiyyəti fəth etmək iddiasındadırlar, ancaq belə olmaz. Mətn bugünü ehtiva etməlidir.

– Şeirləriniz çox “çılpaq”dı, demək olar ki, bənzətmələrdən, epitetlərdən, bədiiyyatdan uzaq olmağa çalışırsınız. Bütün bunlara səbəb nədir?

– Bəli, təkcə ənənəvi şeirin formasından yox, həm də istifadə etdiyi mübağilələrdən, təşbehlərdən, epitelərdən də uzaq olmağa çalışmışam. Oxuduğunuz şeirlər yaranan dönəmdə mən poeziya evimi başqa materiallardan tikmək istəyirdim. Ona görə də həmin şeirlər belə alınıb.

– İllərdir ki, müxtəlif saytların redaktoru, qəzetlərin təsisçisi olmusunuz. Daim sizi ədəbiyyata qayğı göstərən biri kimi tanımışıq. Bəs sizcə, bu zəhmət nə verdi ədəbiyyata?

– 2000-ci ildə ədəbiyyata gələndə bir adam tapmırdıq ki, şeirimizi oxuyaq, yazımızı çap etsinlər, bizə qonorar versinlər. Yava-yavaş saytlar yaratdıq, ədəbiyyat ictimai mediaya qarışdı. Qəzetlər ədəbiyyat səhifələri hazırlamağa başladı. O vaxt bizə xəyal kimi görünən kitablar bu gün artıq çap olunur. Pis-yaxşı proses gedir, yazarlar yazmaqla dolana bilirlər. Mənim bir prinsipim var, kim nə bacarırsa onu etsin, kənarda dayanıb gileylənməsin. Daim nə bacarmışamsa onu da etmişəm.

Fərid Hüseyn

Ədalət.-2014.-11-13 yanvar.-S.14.