Mənim yaddaşım əzablı yaddaşdır

İradə Tuncay: “Yazıçı öz yazdıqlarını ətrafındakı adamların zövqünə hesablamamlıdır”

İradə Tuncay 1959-cu ildə Bakıda anadan olub. BDU-nun jurnalistika fakültəsini bitirib. 1982-ci ildən Dövlət Televiziyasının Gənclik və Ədəbi-dram baş redaksiyasında redaktor, 2002-ci ildən “Space” televiziyasında şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb, bir neçə filmin ssenari müəllifi və rejissoru olub. 2006-cı ildən “Ədalət” qəzetinin baş redaktorudur. “Yol” romanı və “Sarı odalar” adlı kitabların müəllifidir. İradə xanımla “Ədalət” qəzetin redaksiyasında görüşüb kitabları və digər ədəbi mövzularda söhbətləşdik.

– Sizin yazı üslubunuz Azərbaycan üçün yenidir, eyni zamanda türk üslubuna yaxındır. “Yol” romanınızı oxuyanda mən bu məqama xüsusi diqqət etdim, bu cür yazmaq sövqi-təbii alınmışdı, yoxsa düşünərək?

– Yazarkən qarşıma məqsəd qoymamışdım ki, hansısa üslubda yazım. Qəlbimdən necə gəlirdisə elə yazırdım, uzun illər həyat və dünya haqqında düşüncələrimin yazılmasına bir səfər təkan verdi, beləcə, “Yol”u yazmağa başladım. Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, yazıçılar əsər yazanda qarşısına məqsəd qoymur ki, hansısa “izm”ə, ədəbi cərəyana aid əsər yazsın, hər şey yazı prosesində baş verir. Ancaq “Yol” haqqında mənə çox insanlar dedilər ki, bu yazı üslubu Azərbaycan üçün yenidir.

– Sizin əsərləriniz barədə yazılan məqalələri oxudum, Yusif Rzayevin “Hərənin öz romanı” adlı yazısı istisna olmaqla demək olar ki, müxtəlif həmkarlar eyni fikirləri dönə-dönə təkrarlayırlar. Sizcə, yaradıcılığınıza demək olar ki, birmənalı münasibətin, yeni baxışın olmamasının səbəbi nədir?

– Yeni baxış üçün gərək bir az əziyyət çəkəsən, maraqlanasan, diqqətlə oxuyasan axı. Mənə elə gəlir ki, bunun səbəbi yazını tələsik yazmaq, yazacağı obyekti yaxşı tanımamaqla əlaqədardır. Mən deyə bilmərəm ki, asan başa düşülən yazıçıyam. Əsərlərim ilk baxışdan asan oxuna bilər, ancaq mətnin qatlarına enəndə nəticələr tamam başqa olur. Müəyyən yazıçı haqqında məqalə yazanda gərək onun kitabını diqqətlə oxuyasan, yoxsa “böyük yazıçıdı”, “təsirli əsərdir” və s. təriflərdən o yana adlamaq olmur.

– “Sarı odalar” kitabınızda ayrı-ayrı məqalələr olsa da, müxtəlif mövzular arasında qəribə bir yaxınlıq gördüm. Elə bil, ayrı-ayrı məqalələr bir ruhi ipə düzülüb. Siz həmin məqama fikir vermisinizmi?

– Kitabı tərtib edəndə mövzuları və başlıqları bir-biriylə əlaqəli təsnifləşdirdim. Müxtəlif illərdə, ovqatlarda, ayrı-ayrı məsələlərdən yazılan məqalələri kitabı tərtib edəndə elə planlaşdırdım ki, ruh dəyişimi hiss olunmasın. Ancaq təbii, vahid olan yazıların ruhu deyil, İradə Tuncayın ruhudur.

– Müsahibədən əvvəl sizinlə görüşəcəyimiz vaxtı təyin edəndə belə razılaşmışdıq ki, müsahibə ərzində Məmməd Araz və Aqil Abbas haqqında danışmayaq. Elə bilirəm, dediyimizə əməl edərək qismən bu məsələlərin sizə aid tərəflərindən söhbət açmaq olar. Niyə yaradıcılığınızdan söz düşəndə, yazılanda hökmən M.Araz və A.Abbas xatırlanır, nə üçün sizə sırf İradə Tuncay kimi yanaşa bilmirlər?

– Bu hal cəmiyyətin ailə kompleksi ilə bağlı şüuraltı problemidir. Mən həmin adların kölgəsindən qaçmıram. Çünki o adamlardan birinin qızıyam, birininsə xanımı. Ancaq nə M.Araz, nə də A.Abbas mənim əvəzimə bir cümlə yazmayıb. Bəlkə kimsə həyat yoldaşının adından yazılar yazıb, ancaq Aqil eləməyib, əksinə mən onun mətnlərini redaktə eləmişəm. İnsanlara anlatmaq olmur ki, R.Rza Anarı yazıçı edə bilməzdi. R.Rza Anarın kitabını plana saldıra, onu vəzifəyə təyin etdirə bilərdi, ancaq onu yazıçı edə bilməzdi. Anara ola bilsin ki, bütün qapılar açıq, əyalətdən gəlmiş yaradıcılara nisbətən təmin olunmuş həyatı olsun, ancaq o yazıçı adını özü qazanıb. M.Araz başqaları üçün elədiyi yaxşılıqları mənimçün eləməyib. İradə Tuncay yazıçı kimi özü-özünü yaradıb.

– Müsahibələrinizin birində deyirsiniz ki, ədəbiyyat həyatdan da, siyasətdən də irəlidə dayanır. Kamyu isə əksinə düşünürdü, onun fikrincə, XX əsr insanı üçün ədəbiyyat bir addım arxaya keçib. Bu mənada, Kamyu ilə həmfikir olmaq daha düzgün olmazdımı?

– Yox, mənim üçün ədəbiyyat bütün sahələrdən öndə dayanır. Gəl, Kamyunun “Taun” romanını xatırlayaq. Şəhərin meri epidemiyadan qorumaq üçün öz xanımını başqa vilayətə göndərir, özüsə qalır. Nəticə necə olur bəs? Şəhərdə qalanlar sağ qalır, merin xanımısa ölür. Bu nədir? Ədəbiyyat deyil? Bizim bütün yaşadıqlarımız ədəbiyyatdır, əzizim, siyasətimiz də, mədəni və sosial həyatımız da.

– “Yol” romanında səfər təəssüratlarını və qeydlərini yazmağın çətinliyi nədə idi?

– Bu əsər hislərin təkanı ilə yazılıb, özü də mən bütün mətni baş verənləri xatırlaya-xatırlaya yazmışam, əvvəldən heç bir qeyd-filan etməmişdim. Ancaq bilirdim ki, həmin səfərdən yazı ilə qayıdacam, bunun belə olmağınınsa özəl səbəbləri var idi. O vaxt elə bir ruhi halda idim ki, mütləq harasa getməli, mühitimi dəyişməliydim, içimdəki xaotikliyə nizam verməliydim. Yazmağa başlayanda isə beynimdəki bütün gizli qapılar açılmağa başladı, illərlə xatırlamadığım hadisələr yadıma düşdü. İndiysə bioqrafik bir əsər yazmaq istəyirəm, yaşadıqlarımın, bildiklərimin gələcəyə ötürülməsinin tərəfdarıyam.

– Yaddaşın dirilməsi, yaza-yaza xatırlamaq əzab vermirmi sizə?

– Mənim yaddaşım əzablı yaddaşdır. Yaxşı şeylər azdır orda.

– “Yol” romanında yol və sərhədin mübarizəsi gedir. Sanki insanın yola və sərhədlərə məhkum olmasını izhar etmək istəyirsiniz.

– Bəli, Fərid, kitabın mənasını çox doğru anlamısan. Bizim həyatımız yol və sərhəddən ibarətdir. Gedirik və dayanırıq. İstəklərimiz, yəni yollar çoxdur, ancaq sərhədlər var, gedə bilmirik, arzularımıza çata bilmirik. Yollar bitmir, ancaq biz dayanmağa məhkumuq. Yazı da yoldur, mətn də bitmir, mətnin bitməsi də müəyyən sərhəd deməkdir.

– Bir qədər əvvəl bioqrafik əsər yazacağınızı dediniz. Mənə maraqlıdır ki, insan hansı məqamda hiss edir ki, onun ömrü vacib ömürdür və o, öz həyatının hekayətini yazmalıdır.

– Mən bildiklərimi və yaşadıqlarımın xatirəsini özümlə aparmaq istəmirəm. Yaddaşımdakı xatirələrin vacib, insanlara maraqlı olacağını bilirəm. Bu gözlər çox hadisələr şahidlik edib, yaddaşımda saysız ağrılı xatirələr var və onları özümlə aparmaq, unutdurmaq insafsızlıq olar. Uşaqkən şahidi olduğum, yanımda baş verən elə hadisələr var ki... o vaxt uşaqdım deyə mənə əhəmiyyət verilmədən deyilmiş sözlər idi onlar, ancaq heç birini unutmamışam. Yaşadıqlarımı yazı şəklində oxuculara qaytarmaq istəyirəm.

– Bəzi gənc xanım yazarların mətnlərində sizin yazılarınızın təsirini hiss edirəm. Onlar da sizin kimi lirizmə meyillidirlər, açıq olmaq, rahat yazmaq, hisslərini mümkün çılpaqlığı ilə qələmə almağa cəhd edirlər, hələ danışıqlarında, jestlərində sizi andıranları demirəm. Ədəbi camiyyədə yazılarınızın təsirini duyursunuzmu?

– Bunu sən deyirsən, yəqin onlar özləri etiraf eləməzlər (gülür). Ancaq bu təbiidir də, Fərid. Bilirsən, mən müəyyən dövrə qədər şeir yazan xanımları ciddi qəbul eləmirdim, çünki bizim Marina Svetayevamız, Anna Axmatovamız olmayıb axı. Bir vaxtlar hələ azad ruhlu demirəm, heç qadın ruhunda yazan xanımlar tapmaq çətin idi. Ancaq indi 20-30 il bundan əvvəlki dövürlə müqayisədə vəziyyət pis deyil. Bəlkə də əsərlərimdən təsirlənənlər özlərindən əvvəl Axmatova görməyiblər deyə mənə oxşamaq istəyirlər, bilmirəm. Bütün bunlar o vaxta qədər təbiidir ki, onlar mənim yazılarımın təsirindən çıxıb özlərini tapacaqlar. Əks halda heç nə.

– Necə olur ki, dünya ədəbi nümunələrinin qiymətini bilən yazarlar da zəif ədəbi əsərlər yaza bilirlər?

– Məncə, sistemli mütaliəsi olmuş yazarlar zəif mətnin də öz dəyərini bilirlər. Öz yazdıqları zəif əsərlərə inanmırlar, sadəcə bunu gizlətməyə çalışırlar. Bəzən olur ki, zəif əsərlər yazan müəlliflər bir müddət sonra yazmaqdan uzaqlaşırlar. Deyirlər ki, əgər biz Çexov, Bulqakov ola, onlardan ötə ədəbiyyat nümunələri yarada bilməyəcəyiksə yazmağın nə mənası var?

– Ədəbi mühitə nəzər salanda qəribə bir mənzərəylə üzləşirik. Yazarların əsərləri haqqında yazanların çoxu onların ətrafındakı adamlardır. Bu məsələdən belə nəticə hasil olur ki, ya biz yaza-yaza öz ətrafımızı yaradırıq, ya da elə ətrafımız biz yazarları yaradır. Sizcə, hansıdır?

– Əsl yazıçı tək olanda, tənha olanda, hamının ona uzatdığı paylardan imtina edəndə özünü yaradır. Bəzi yazıçılar tanınmaq, təbliğat üçün dəstə yaradır, dost-tanış yığır. Ancaq dəstəbazlıq həmişə yazıçıya mane olur. Yazıçı öz yazdıqlarını ətrafındakı adamların zövqünə hesablamamalıdır.

– Bəs bütün iddiaların dünya ədəbiyyatı fonunda öz həllini tapmaması, böyük mədəniyyətlərin bizim ədəbiyyatımıza ciddi mənada reaksiya verməməsinin səbəbi nədir?

– Dünya ədəbiyyatına çıxmamağımızın səbəbləri çoxdur. Ən başlıcası yazdığın dil gərək aparıcı dillər sırasında olmalıdır. Yaxud dövlət ədəbiyyat sahəsinə meyil etməli və hansısa əsərin təbliğatında maraqlı olsun. Eləcə də, yaradılan nümunə gərək dünya ədəbiyyatının tələblərinə cavab verə bilsin. Fikrət Əmirov, Qara Qarayev indiki dövrdə yaşasaydılar dünyada bu qədər tanınmayacaqdılar. Onların dünyaya səs salmasının əsas səbəbkarı SSRİ-nin nüfuzu idi. SSRİ-nin “xalqlar bərabərdir” ideyası hər sahədə özünün göstərirdi. Xalqlara təlqin etmək istəyirdilər ki, bütün dövlətlərin yüksək yaradıcı simaları var. Dağıstan şairi Rəsul Həmzətovu xatırlayaq. Bütün televiziyalarda onun haqqında verilişlər hazırlanırdı. Böyük istedada sahib deyildi, sadəcə onu “dağ xalqlarında da böyük insanlar yetişir” fikrini məqsəd seçdiklərinə görə təbliğ edirdilər. Yəni, ədəbiyyat dövlətin maraq dairəsindən uzaq olduğu müddətdə böyük dünyəvi ədəbi uğurlar gözləmək mənasızdır.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2014.-18-20 yanvar.-S.15.