O, kinonu həyatı qədər sevirdi

Unudulmuşlar

Sənətkarlıqla yaradılmış, dolğun məzmunlu, gözəl formalı, ideya-bədii cəhətdən yetkin sənədli filmlərin təsir qüvvəsi heç də bədii filmlərdən az olmur, əksinə, son zamanlar insanların istəyini, sülh arzusunu ifadə edən elə sənədli filmlər yaranmışdır ki, onlar daha təsirli və inandırıcıdır.

Bu sözlər vaxtilə C.Cabbarlı adına «Azərbaycanfilm» kinostudiyası xronikal-sənədli, elmi-kütləvi və tədris filmləri yaradıcılıq birliyinin direktoru olmuş Fərəməz Səfiyevə məxsusdur. F.Səfiyev təkcə məmur deyil, həm də filoloq-alim, kinodramaturq və idmançı idi.

Düz 80 il bundan əvvəl Şəmkir rayonunun Seyfəli kəndində dünyaya göz açan F.Səfiyev burada boya-başa çatıb, 1952-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetini bitirmişdir. Həmin ildən də onun əmək fəaliyyəti «Azəbaycan pioneri» qəzetində xüsusi müxbir kimi başlanmış, qısa müddət ərzində Azərbaycan Dövlət Radio Verilişləri Komitəsində müxbir, 1953-cü ildən təqaüdə çıxana qədər, yəni 1994-cü ilə kimi C.Cabbarlı adına «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında xronika şöbəsinin rəisi, daha sonra, 1971-ci ildən Xronikal-sənədli, elmi-kütləvi və sifariş filmləri yaradıcılıq birliyinin direktoru vəzifələrində işləmişdir.

40 ildən artıq bir təşkilata rəhbərlik etmək o deməkdir ki, Fərəməz müəllim kino istehsalının ən bacarıqlı təşkilatçısı kimi hörmət qazanmışdı. Kinostudiyada yorulmaq nə olduğunu bilmədən çalışır, kinonu həyatı qədər sevirdi. O, kinematoqrafda çalışdığı dövrdə sənədli filmlər istehsalının texnologiyasını yaxşı öyrənmişdi. Azərbaycanda sənədli kinonun inkişafında xidmətləri şübhəsiz ki, böyükdür.

Xronikal-sənədli filmlər birliyi kinostudiyanın ən çətin sahəsidir. Kinostudiya rəhbərliyi bu birliyə həmişə ikinci dərəcəli iş kimi baxıb. Birinci planda bədii filmlərin istehsalı durub. Ona görə də sənədli kino həmişə ləng inkişaf edib. Bu sahədə uğur qazanan filmlərimiz çox olmayıb. Xronika operativliyi sevən bir sahədir. Bu sahədə rəhbərlik edən F.Səfiyevin özü də çevik, fəal və operativ idi, bütün təşkilati işlərdən baş çıxarırdı. Misal üçün, respublikamızda dövlət tədbirləri keçiriləndə bununla əlaqədar bir neçə operator səfərbər edilirdi. Operatorları eyni vaxtda şəhərin müxtəlif guşələrində yerləşdirmək, onları çəkiliş aparatı, kinoplyonka ilə təchiz etmək hamısını da nəzarət altında saxlamaq çox çətin və olduqca məsuliyyətli məsələ idi. Həm də çəkilmiş materialların hamısı keyfiyyətli olmalı idi. Bunların hamısı birliyin direktorunun üzərinə düşürdü.

F.Səfiyev inzibati işlərlə məşğul olmaqdan başqa həm də kinodramaturq idi. Onun ssenariləri əsasında «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında və «Azərbaycantelefilm» Yaradıcılıq Birliyində 50-dən artıq sənədli, televiziya sənədli filmi çəkilmişdir. Bu filmlərdə Azərbaycanın təbiəti, insanları-tanınmış şəxsiyyətləri, zəhmət adamları və s. mövzular öz əksini tapmışdır.

Misal üçün, Fərəməz müəllimin ssenariləri üzrə «Tanınmış şəxsiyyətlər» mövzusunda «General Həzi Aslanov», «Sürəyya», «Torpağın sahibi», «Azərbaycanın bölgələri» mövzusunda «Xudafərin olan yerdə», «Sabirabad», «Azıx mağaraları», «Bakıda «Mosfilm» günləri», «Əməkçi insanlar» mövzusunda «Biz Şmidtçilərik», «Dağlar dənizə qayıdır», «Şərəfli yol», «Bizim qayğılarımız», «Bizim kolxoz», «Azərbaycan idmanı» mövzusunda «Çempion», «Kamandar Olimpiya çempionudur», «Azərbaycan idmanı dünən, bu gün…», «Varis», «Həyat mübarizədir», «Dissonans», «Azərbaycan pəhləvanları», «Böyük Vətən müharibəsi» mövzusunda «Bizim 416», «General Həzi Aslanov», «İgidliyin əbədidir sənin» və s. filmlər yaradılmışdır.

«General Həzi Aslanov» filmi istedadlı sərkərdə, ilk dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, tank qoşunları dviziyasının komandiri general-mayor Həzi Aslanovun Böyük Vətən müharibəsi illərində şanlı döyüş yoluna həsr olunmuşdur.

Döyüş vaxtı arxadan xain düşmən gülləsinə tuş gəlmiş qəhrəmanın obrazını yaratmaq məqsədilə hərbi illərin tarixi xronikasından, sərkərdənin yaxınlarının, döyüş yoldaşları və dostlarının - Obçanski, Poqorelko, marşal Yeremenko. Moskva sirkinin məşhur aktyoru Mixail Şuydin, general-polkovnik Obuxov və akademik Samsonovun sinxron xatirələrindən istifadə olunmuşdur.

Filmin müəllifləri (1970, rej. M.Bağırov) Azərbaycan xalqının qəhrəman oğlu Həzi Aslanovun surətini bütöv şəkildə təcəssüm etdirməyə çalışmışlar. Xatirələrdən əlavə biz filmdə müharibə illərinin xronikasını də görürük. Həmin nadir xronikada şəhərlərin düşmən mərmilərindən viran qalması, sovet əsgərlərinin faşist işğalçıları ilə döyüşləri və digər epizodlar təsvir olunmuşdur.

Filmdə ən maraqlı epizodlar Həzi Aslanovla bağlı kadrlardır: möhkəm cüssəli, ciddi, qətiyyətli, qaynar təbiətli tank diviziyasının komandiri. Onun diviziyası Kenisberq, Vileyko, Minsk, Molodeçno şəhərlərindən keçib, min kilometrlərlə çətin yol qət edib. Həzi Aslanov bu şəhərlərin azad olunmasında öz tankçıları və digər birləşmələrin əsgərləri ilə birlikdə fəal iştirak etmişlər. Onlar birinci olaraq azad edilən Vilnüsə daxil olmuşlar. Həzi Aslanovun olduğu və ya olmadığı kadrlardan görünür ki, xalqımızın igid oğlu bütün döyüşlərdə mərdliklə vuruşmuşdur. Bütün bu kadrlar müharibə illərinin ab-havasını dəqiqliklə ekranda canlandırır.

Rejissor M.Bağırovun və ssenari müəllifi F.Səfiyevin yaratdıqları bu gözəl film çox təsirlidir, hadisələri olduğu kimi əks etdirir. Lakin bu, yalnız birinci addım hesab edilməlidir. İgid generalın şərəfli həyatı və döyüş hünərləri barədə hekayəti davam etdirmək lazımdır. Məşhur Stalinqrad qəhrəmanı Həzi Aslanov yüzlərlə rus, Ukrayna, belarus, Litva, Latviya şəhər və kəndlərinin faşist zülmündən azad edilməsində şöhrətlənmiş görkəmli sərkərdə, nəcib ürəkli vətənpərvər bir şəxs olmuşdur. O, təkcə Azərbaycana deyil, çoxmillətli sovet ölkəsinə, bütün xalqlarımıza məxsus qəhrəmandır. Ona görə də xalqlarımız haqlı olaraq öz unudulmaz oğlu barəsində daha çox şey bilmək istəyirlər.

Biz belə hesab edirik ki, görkəmli sovet sərkərdəsi haqqında bədii film yaratmaq ən yaxşı vəzifələrdən olmalıdır. Bu həm geniş tamaşaçı kütləsi tərəfindən maraqla qarşılanar, həm də hərbi vətənpərvərlik işimizə gözəl xidmət edər. Bizcə, belə film yaratmaq üçün bütün əsaslar və imkanlar vardır: Həzi Aslanov haqqında indiyədək çoxlu məqalə, xatirə və kitab yazılmışdır. Qəhrəmanı yaxından tanıyan, onun ağlına, hünərinə bələd olan, ölməz generalla birgə döyüş yolu keçmiş çoxlu adam var.

Həzi Aslanovla birgə döyüşmüş adamların heç biri, o cümlədən də biz belə bir film yaradılmasına kömək etmək üçün əlimizdən gələni əsirgəmərik.

Ümidvarıq ki, bizim bu arzumuz nəzərə alınacaqdır.

Bizim ölməz döyüş yoldaşımız haqqqında sənədli film çəkmiş kinorejissor M.Bağırova və filmin yaradılmasında iştirak etmiş “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının bütün əməkdaşlarına ürəkdən təşəkkür edirik.”

Böyük Vətən müharibəsi illərində məşhur 416-cı Azərbaycan Taqanroq atıcı diviziyasının şanlı döyüş yoluna həsr olunmuş «Bizim 416» filmində şəhərlərin azad olunmasını əks etdirən döyüş epizodları göstərilmişdir.

1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsinin ilk günlərindən faşist işğalçıları ilə Azərbaycan xalqının oğul və qızları qəhrəmancasına vuruşmuş, əsl fədakarlıq və mərdlik nümunəsi göstərmişlər.

416-cı diviziyanın Qafqazdan başlanan və Berlində başa çatan şərəfli və qəhrəmanlıq döyüş yolu filmdə bütün təfərrüatı ilə öz əksini tapmışdır. Filmi rejissor N.Mustafayeva 1970-ci ildə lentə almış, mövzu ilə bağlı kinoxronikadan və arxiv sənədlərindən istifadə etmişdir.

Rejissor N.Bəkirzadənin çəkdiyi “Ceyrançöl” (1974) kino-oçerki vaxtilə əldən-ayaqdan uzaq olan çölün, Ceyarnçöl adlanan yaylanın inşaatçılar və heyvandarlar tərəfindən abadlaşdırılmasından danışır. İnşaatçılar heyvandarların işini asanlaşdırmaq üçün buraya su kəməri, yollar çəkmiş, çöl yerlərindən istifadə edərək heyvandarlığın müvəffəqiyyətli inkişafı üçün hər cür şərait yaratmışlar.

Bu film hökumətin “Təbiətin qorunmasının gücləndirilməsi və təbii mənbələrdən istifadənin yaxşılaşdırılması haqqında” qərarına vaxtında verilmiş cavab idi. Burada insanlar, onların yeni həyata can atmaları, yeni rayonun salınması, Ceyrançöl dənizinin yaradılması inandırıcı göstərilmişdir. Filmdə keçmişin bugünlə müqayisəli təsvirini verməklə müəlliflər bu yerlərin gələcəkdə necə olacağını faktlarla göstərə bilmişlər.

Məlum olmuşdur ki, X.Babanlı müharibəyə qədər Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında aktyor işləmiş, müharibə illərində isə özünün düzəltdiyi saxta sənədlərlə faşistlərin arasında sərbəst gəzmiş, çoxlu əməliyyatlar həyata keçirmişdir.

Göründüyü kimi, ssenari müəllifi bir çox faktları bərpa etməklə o, bütün bunları publisistik baxımdan bir daha nəzərdən keçirmiş və belə qərara gəlmişdir ki, qəhrəmanın xarakterini inandırıcı şəkildə açmalı, onun Vətənə, xalqına olan sədaqətini göstərməlidir. Faktların sənədli olması və bunların obrazılı həlli ssenari müəllifinə öz fikrini həyat keçirməyə imkan yaratmışdır.

F.Səfiyev dövri kinojurnallar üçün yüksək professional səviyyədə yazılmış 150-dən artıq mətnin müəllifi olmuşdur. Bundan başqa onun mətbuatda hekayələri, sənədli kinonun problemləri və kino yaradıcıları barədə çoxlu məqalələri çap edilmişdir.

Belə bir deyim var: «Dünya bir pəncərədir, hər gələn baxar keçər». Amma zaman heç də bütün insanların üstündən xətt çəkmir. Sadəcə olaraq cəmiyyət, cəmiyyətin üzvü olan bizlər xeyirxah, yaxşı əməllərində, yaratdıqları əsərlərində daim yaşayan Fərəməz İdris oğlu Səfiyev kimi insanları unutmamalı, məhəbbətlə yad etməliyik.

Aydın Kazımzadə,

əməkdar incəsənət xadimi, dosent

kaspi.-2014.-25-27 yanvar.-S.20.