Qar Tanrısı
Hekayə
“Göylərdə
sizin üçün maraqlı heç nə yoxdur...”
K.Abdulla. “Kölgə”
Könlünə alma düşdü, düşdü nədi, lap yeriklədi almaya...
Yatağından quş kimi qıvraq qalxdı. Köhnə daxmasının qapısı açıldıqca buzlaqlardan qaçaraq gecə-gündüz çağlayan Malka çayının qıjıltısı daha aydın eşidildi. Avqust işığında düz-dünyanı ağzına almış ucsuz-bucaqsız günəbaxanlığın şəffaf, dup-duru sarısı sinəsinə yağ kimi yayıldı. O, heç vaxt özünü belə gümrah hiss eləməmişdi. İllər sonra Duqlas Freşfildin ekspedisiyası təkrar bu dağlara dönüb, deyirdilər. Bir tərəfdən də Yesara Dionisovnanı görmüşdü yuxuda. Görmüşdü sağdı Yesara, bax, həmən bu günəbaxan səhrasının tən ortasında dayanıb ona əl eləyir. Yaman xoşbəxt görünürdü. Çöhrəsi şəfəq saçırdı. “Axır ki arzuna çatdın, Yexiya. Əvvəl-axır bu baş verməliydi. O zirvə sənindi!” - dedi və durduğu yerdə, təpədən dırnağa ağ-appaq tüklə örtülü həşəmətli bir varlığa çevrildi. “Sənə alma gətirə bilmədim, Yexiya, - elə bil səsi də kallaşdı. - Əvəzində Qar gətirdim. Daha sənə ölüm yoxdu!..”
Sonra ulduz kimi bir göz qırpımında parlayıb yox oldu...
- Bismillah! Bismillah!.. - əlini sifətinə çəkib vird elədi qoca.
Neçə vaxtdı qəribə söz-söhbətlər gəzməyə başlamışdı qəsəbədə. Ətraf meşələrdə, dağlarda əcaib-qəraib məxluq peyda olub, deyirdilər. Öz mövcudluğunu, varlığını hiss etdirməkdən qaçan həmin məxluq - onun bütün bədənini örtən sıx, dümağ tüklərinin altında qadın əmcəkləri açıq-aydın sezilirmiş, - iti dağ çayını axına qarşı, sərt qayanı dik yuxarı asanlıqla qaça bilir, hərəsi beş-on metrə çatan iri addımlarıyla atı qovub qaranəfəs edirmiş. Adamın bütün sinirinə, beyninə təsir edib vahiməyə salsa da, dumana-torana düşən ovçulara, çobanlara yol tapmaqda, çay keçməkdə, başı pozulmuş sürünü hoylayıb bir yerə yığmaqda köməklik göstərirmiş. Hətta bir nəfəri ölümün əlindən çəkib almışdı, - danışırdılar...
- Bismillah! Bismillah! Bismillah!.. - yenə öz-özünə təkrarladı.
Günəşin ilıq şəfəqcikləri düşdükcə quruyub taxtaya dönmüş ayaqlarına hissiyyatı qayıdırdı. O, bu günü çox gözləmişdi. Onun uzun illər ölməyib, qocalığın lap “dərinliklərinə” enib sağ qalmasına səbəb bu günün eşqi idi; bilirdi ki, bu gün hökmən gələcək və Duqlas Freşfild qayıdacaq.
“O zirvə
sənindi, Yexiya!” – yuxuda dedi Yesara...
“...o zirvə
hələ insan ayağı görməyib.” – bu
sözləri isə birinci uğursuz ekspedisiyası zamanı
Duqlas Freşfild demişdi. Bəlkə də bu
“sehrli” sözlər olmasaydı Yexiya başını yerə
qoyub çoxdan dünyasını tərk eləmişdi.
General Emanuelin səs-küylü ekspedisiyası
zamanı çoban Kiların fəth etdiyi zirvə Elbrusun
şərq zirvəsi imiş. Ondan daha hündür olan
qərb zirvəsinə isə hələ də insan
ayağı dəyməyib...
***
Dağ-daşa zəlzələ necə lərzə
salar, General Emanuelin ekspedisiyası bu dağların əbədi
rahatlığını eləcə pozdu. Bəlkə ondan da betər!
Yadındadı, - gəl bir, yadında olmasın! - iyul ayı idi, ilin bu vaxtları havalar xoş
keçdiyindən sürünün ağzı gəlib
Bermamıdın ətəklərinə dirənmişdi. Elə
gözəl gün idi!.. Çoban
yoldaşları ilə deyib-gülür, zarafatlaşır,
çalıb oynaşırdılar, - Kilar idi, oydu, bir də
Burqustan tərəfdən iki cavan çoban gəlib onlara
qoşulmuşdu. Bir də gördülər, nə?
Baksan çayı boyunca üzü yuxarı,
sıldırım qayalıqların lap dibiylə, darısqal
dağ yoluyla bir qaraltı “sürünür”, ilahi,
ucu-bucağı yoxdu! Bir anda kefdən əsər-əlamət
qalmadı, bədənlərini bürüyən təlaş
sifətlərinə verdi.
Öndə atlılar gedirdi, qurd sürüsü kimi
bir-birinin ardınca düzülmüş piyada qoşun isə
hər iyirmi addımdan bir dayanır, nəfəs dərib təzədən
“sürünürdü”. Eniş-yoxuşların
sərtliyi, cığırların darlığı rahat irəliləməyə
imkan vermirdi. Tüfənglərini belinə
alıb hərəsi bir deşikdən çıxan
dağlı kişilər halaylayıb üzük qaşı
kimi dövrələmişdi qoşunu. Özgə
vaxt bir-birlərini didib-parçalamağa hazır olan
xırda xalqlara yad təhlükə qarşısında bir
olmağı təbiət özü öyrətmişdi.
Dəhnəni su basar kimi Karbız yaylasında “gölləndi”
ordu. Bura bivuak üçün – ordunun açıq səma
altında gecələməsi üçün həddsiz əlverişli
idi; dərin dərələrin xofundan, sərt qayaların
heybətindən yaxa qurtaran qoşun nəhayət rahat nəfəs
almaq üçün açıqlıq, genişlik
tapmışdı. Lakin axşama yaxın
hava qəfil korlandı. Əsgərlər
əl-ayağa düşüb şax-şəvəldən,
kol-kosdan əllərinə nə keçdi yığıb
özlərinə şalaşlar – alaçıqlar düzəltməyə
başladılar. Açıq qövs
üzrə düzülən bu alaçıqların
önündə çadırdan üç mobil palatka da
qurulmuşdu. Bunlardan biri General, onun cavan arvadı və
on iki yaşlı qızı üçün, ikincisi alimlər,
- Generalın fikrincə, alimlərsiz Elbrusun fəthi boş, gərəksiz
bir işdi; “dağı fəth eləmək azdı, onu elmə
əlçatan etmək əsasdı...” –
üçüncü çadır isə qərərgah
zabitləri üçün idi.
Üç
gün sərasər yağışlar yağdı və bu
üç gün bəs etdi ki, onlar bir-birləriylə yetərincə
tanış olub dostlaşsınlar. Belə məlum oldu ki, dağlıların
ehtiyatı, əndişəsi əbəs imiş; onların
üzərinə yeriyən min nəfərlik ordu elmi
ekspedisiyadı. Generalın yanında Mirzə
Qulu görəndə isə lap arxayın oldular.
Görünür, General çox tədbirli adam
idi. O, başa düşürdü ki, silah-süngüylə
dağlı camaatının üstünə getmək təhlükəli
oyundu. Odur ki, Mirzə Qulu qabağa vermişdi.
Xasiyyətcə şən, zarafatcıl olan Mirzə
Qul bu tərəflərin az-çox savadlı
ağsaqqallarından idi. O, dağlıları qonaqlarla həvəslə
tanış edir, General Emanuelin şöhrətindən
ağızdolusu danışır, - Emanuel deməyə dili
dönmədiyindən Mirzə Qul ona gah Maneyel, gah Manelay
deyirdi, - onun Napoleonlu Fransaya qarşı dörd
döyüşündən şövqlə bəhs edirdi.
Lents adlı bir alim vardı. “Coul-Lents” qanunu
eşitmisiz? – dil boğaza qoymurdu Mirzə Qul, - hardan
eşidəsiz, a yazıqlar, qoyun-quzu imkan verir ki...”
Havanın düzəlməsini gözləyən
ekspedisiya üzvləri hərəsi bir işlə
başlarını məşğul edirdilər. Onların arasında milliyətcə
macar - madyar olan Bes adlı maraqlı bir tip də vardı, elmdən
xəbəri olmasa da, belə bir ekspedisiyanın
varlığından xəbər tutub hardansa özünü
bura dürtmüşdü və işi-gücü əlləşib
hamıya sübut etmək idi ki, yer üzündə
bütün dillərin mənşəyi macar dilidi. Hətta Adəmlə Həvvanın adı belə
macar adıdı. Xəzər sahillərinə
qədər olan ərazilərdəki bütün millətləri
öz həmqəbiləsi sayırdı Bes. Xoşbəxtlikdən, ya tərslikdən Emanuel
özü də milliyyətcə macar idi. O, belə incə
mətləblərdən danışmağı Besə
qadağan etmişdi; bu, şəxsi heyət, xüsusən də
yerli camaat arasında ciddi narazılığa səbəb ola bilərdi.
Üç günün içində əməlli-başlı
qaynayıb qarışdılar. Dağlı kişilər
qoyundan-quzudan əllərinə nə keçdi
çalıb-çapıb gətirir, əvəzinə min
cür əsgər toqqa-nişanı alıb xurcunlarına təpirdilər...
Yexiyanın dərdi “toqqa-nişan” dərdi deyildi! Hardansa qəlbinə
bir qığılcım çırtlamışdı, od tutub din-imanı yanmışdı! Generalın gözəl saçlı cavan
arvadına vurulmuşdu, hara baxırdısa onun surətini
görürdü. Elə Generalın arvadı da gözlərini
ondan çəkə bilmirdi, baxışları müdam
axtarıb bir-birini tapırdı...
Üçüncü gecə də
şıdırğı leysan tökdü, bütün gecəni
külək uğuldadı, əsdi-coşdu, yalnız səhərə
yaxın insanla bənsin əbəsliyindən bezib səngidi. Hava
açıldı və səhər tezdən Elbrus
bütün əzəmətiylə “qonaqların
qabağına çıxdı”.
Ordu
hazırlaşıb yoluna davam etdikdə, baxdılar ki, özləri
də orduya qoşulub, - ov ovçunun, sürü
çobanın eynində deyil.
Tepkskop dərəsini keçib, cığırdan belə
əsər-əlamət olmayan sıx meşəliklə
üzüyuxarı - boz-qaramtıl dağlara, sərt,
sıldırım qayalara qalxdılar. Axşamadək
çox çətinliklə üç dağ aşa bildilər,
onların birində şiş uclu qayalara dirənib
dayandılar. Burdan belə nəinki at keçərdi, bəzi
yerlərdə qayalar bir-birinə elə yaxın idi, hətta
tək adam güclə
sığışardı; sanki təbiət özü
gözəli Elbrusun fəthinə əngəl
yaratmışdı.
Təzədən
alaçıqlar düzəldi, çadırlar quruldu, -
düşərgə salındı.
Burdan belə ordu ilə irəliləmək
mümkün deyildi. Emanuel iyirmi nəfərlik kiçik bir dəstə
yaratmaq qərarına gəlmişdi. Bu dəstəyə
üç alim, - onların arasında Lents da vardı, - sərt
dağ iqliminə tab gətirə biləcək bir neçə
kazak və dağlara yaxşı bələd
olan iki nəfər - Kilar və Yexiya aid edildi.
Macar Bes ha dil töküb yalvarsa da Emanuel onu dəstəyə
yaxın buraxmadı.
- Orada sənin
həmqəbilən yoxdur! Ora hələ insan
ayağı dəyməyib. Olsa olsa Yunan
qızının qohumları olar, - General öz
cavan arvadına baxıb mənalı-mənalı
gülümsədi, - Prometeyi bu dağlarda zəncirə
çəkiblər!
Zirvəyə
ilk ayaq basan adama çox böyük mükafat - dörd
yüz əlli frank pul və beş
arşin qiymətli mahud parça vəd edildi. Səhər
Emanuel dəstəni yığıb sağollaşanda, nəsə
şübhələnibmiş kimi, Yexiyanın önündə
ayaq saxladı, helləşməyə hazır qoç kimi
alnını irəli verib durdu.
Bir neçə günlük azuqə, kəndir, paya,
balta və sairlə yüklənib zirvəyə üz tutdu dəstə. Dağlar getdikcə öz
hündürlüyünü itirirdi...
Kəskin təzyiq dəyişkənliyi, hava
çatışmazlığı ömründə yüksəklik
görməyən “gəlmə”ləri get-gedə əldən
salır, onları bir-birinin ardınca qarın üzərində
sərələ qoyurdu. Tək-tək gözə dəyən qar
talaları getdikcə daha çox ərazini zəbt etməyə
başlamışdı. Günortaya
yaxın onlar qarın tam əsarətində idilər. Günəşin ağappaq qarda əks olunan
işığı gözlərinə tikan kimi
batırdı. Gün vurduqca əriyib
yumşalmış qar ayaqlarına palçıq kimi
yapışır, onsuz da ağır çəkmələrini
zindana döndərirdi. İndi onlara yaxşıca
şaxta kömək ola bilərdi;
şaxta vurmuş qarda yerimək daha asandı.
“İnsan öz üzərində qələbə
çala bilər, düzdü! Lakin bu fədakarlıq
nəyə gərəkdi? - o, əvvəllər
heç vaxt özünə belə suallar verməmişdi. -
Axı bu qarlı, sıldırım qayalarda azacıq səhv
məhvə bərabərdi. Insanı bu təhlükəyə,
lüzumsuz riskə çəkən nəydi?
Götürək elə Lentsi! Gül kimi alimsən,
adın-sanın, var-dövlətin! Sənin nəyinə
gərəkdi dağ-dərə?! Nə olsun ki, bu zirvəyə
adam ayağı dəyməyib? Bir də...
axı ola bilməzdi ki, indiyəcən
heç kəsin ayağı dəyməsin bu zirvəyə.
Neçə milyon illər keçib, neçə min adam gəlib gedib! Ola bilməz ki,
hansısa ulu bir insan bu zirvəni fəth etməsin. Ola
bilməz! Sadəcə bunu heç kim
bilmir, heç harda yazılmayıb. Əsas məsələ
bax budur, – gərək sənin qəhrəmanlığın
harasa yazıla!..”
Axşama yaxın yalnız dörd nəfər
sıldırım qayalarla əhatə olunmuş terrasaya – sinəsi
büsbütün irəli çıxmış qayaya
çata bildi.
Dik qayaların kənarında heç vaxt qar
qalmadığından ağın ağalıq səltənətində
öz təbii bozaraq rəngini, “qaşqabağını”
qoruyub saxlamışdı terrasa, onu əhatə edən bəyazlıqla
əcaib kontrast yaratmışdı. Və... bu “qaşqabaqlı” sıldırımın
arxasından əbədi qarla örtülü həşəmətli
qoşa konus göründü: Elbrusun Şərq və Qərb
zirvələri! Özgə vaxt adama son dərəcə azman
görünən ətraf dağlar bu həşəmətin
qarşısında miskin idi...
Lentsin ayaqları sözünə baxmırdı, əsməcəsi
tutmuşdu. “Lənətə gələsiz” – öz ayaqları
ilə idi davası. Onlar burada gecələyib
səhər obaşdan yollarına davam etməli idilər.
Lakin gecə Lentsin vəziyyəti daha da
ağırlaşdı. İstiliyi
qalxdı, titrətməsi artdı. Bütün
gecəni öz-özünə sayıqladı.
Üç nəfər idilər, - Kilar, Yexiya, bir də Kolya
adında bir kazak vardı, o, - bu
üç nəfərdən biri mütləq Lentsi
düşərgəyə düşürməli idi. Kim razı olardı şöhrətin bir
addımlığından qayıtsın? Heç kim! Kolya öz adını bəri
başdan istisna elədi; bu işdən bilmərrə boyun
qaçırdı. Qaldı ikisi, - Kilar və
o. Aydın məsələydi ki, Yexiya daha cavandı və bu
üç nəfərin içində zirvəyə daha
yaxın o idi. Lakin heysiz-hərəkətsiz
Lentsi geri düşürmək üçün daha çox
güc tələb olunurdu; həm yolun çox hissəsi qət
edilmişdi, həm də, çiynində ağır xəstə
qarlı-sürüşkən daşları enmək onu
çıxmaqdan daha çətindi. Son qərar
Kiların idi. Kilar yaşca böyük,
ağsaqqal idi.
Səhər səmada bir dənə də olsun bulud yox
idi, göy üzü tər-təmizdi. Günəş
şəfəq saçırdı. Belə
zənn etmək olardı ki, göylər nəhayət o
müqəddəs zirvənin fəthinə qol qoyub. Lakin
və heyhad! Ürəyindən qara qanlar axan
Yexiya düşərgəyə dönməyə məhkum
idi. “Qonağı darda qoymaq dağlıya
yaraşmaz” – Kilar demişdi. “Rədd olsun
dağlı da, onun adəti də! Cəhənnəm
olsun hər şey!” - bir neçə
dəfə az qala hər şeyə tüpürüb geri
dönəcəkdi Yexiya...
İkibir-üçbir düşərgəyə
dönən dəstə üzvləri tamam heydən
düşmüşdü. Əyin-başları
büsbütün islanmış, gözlərinin altı
şişmiş, sifətləri qırmızımtıl ləkələrlə
örtülmüşdü. Xəstələri
yerləşdirmək üçün General öz çadırını
ayırmışdı. “Yesara, - General öz
xanımını belə çağırdı, sən demə
o həkim imiş, - bu qoçaqlara yaxşı bax...”
Yesara!.. Su kimi duru gözləri
gülürdü Yesaranın, şırnaq səsli
gülüşündən həyat ələnirdi.
İncə-titrək barmaqları dəmir qollarında, sinəsində
gəzdikcə - ürəyinə baxdı onun, nəbzini
yoxladı, sonra yenə ürəyinə baxdı... –
sökülüb-töküləcəkdi az
qala... “Onun heç vaxt belə qadını
olmayacaq! Qu tükü kimi ağappaq, zərif,
yüngül bədənli! Qarğıdalı
saçağı kimi uzun, qızılı saçlı...
O, adi bir çobandı, uzağı nəsibi bir dağlı
qızıdı: əlləri iş-gücdən qabar,
dabanları daş-kəsəkdən çat-cadar, kobud,
köntöy...” – birdən-birə Emanuelə həsədi
tutdu, həsəd nədi, Generalla kəllə-kəlləyə
gəlməyə hazır idi o!..
Əlində
teleskop həyəcanla zirvəni izləyən General uşaq
kimi sevincək atlanıb-düşməyə başladı,
- zirvə fəth olunmuşdu! Kilar zirvədən əl edirdi!
Bunu ancaq General öz teleskopundan görə bilərdi.
Qulaqbatırıcı atəşfəşanlıq
dağ-daşa səs saldı, nəhəng tonqallar
qalandı, Elbrus bəlkə də ilk dəfə öz
qoynunda od gördü.
Gecə səhərəcən bir kəsin gözünə
yuxu getmədi.
Hamı səhərki mərasimə
hazırlaşırdı. General ətraf
rayonlardan da dəvət olunmuş say-seçmə
adamların, ağsaqqalların iştirakilə Kiları təltif
edəcəkdi. Kilar zirvədən bir parça
bazalt gətirmişdi. General onu iki
bölüb, bir hissəsini İmperatora göndərmək
üçün ayırıb ayrı qoydu, digər hissəsini
isə uşaq kimi sinəsinə basıb əzizləyirdi.
Səhər
Emanuel on iki yaşlı qızının inadı ilə onu
Baksan şəlaləsinə apardı. Kilar göz xəstəliyinə
tutulduğundan - gözlərini ağ
işığa aça bilmirdi, - Yesara düşərgədə
qalmalı oldu. “Sən bu qəhrəmana yaxşı bax ha,
Yunan qızı, daha o elə-belə adam
deyil!” – General gethagetdə Kiları bərk-bərk
tapşırdı Yesaraya.
“...elə-belə
adam deyil!” - Yexiyaya elə gəldi ki, General kinayəylə
baxdı ona: “Kilar elə-belə adam deyil, sənsə elə-belə
adamsan. Çobansan!”
“Kim nə
deyir desin, General ona sataşır. Onu qəsdən cırnadır. Yaxşı,
General, gör sənin başına nə oyun açır bu
qara çoban!..”
Günorta baş tutacaq təntənəyə aid hər
nə var onu qıcıqlandırıb özündən
çıxarırdı. Generalın məxsusi bu mərasim
üçün bəzədilmiş sevimli atı, yaxası
ordenlə dolu kiteli, hər şey, hər şey... “Kiların şöhrəti bütün nəsillərə
çatacaq.” – gedib-gəlib irişən
Mirzə Qul da bir tərəfdən onu dəli edirdi. Kiları qət-təzə hərbçi
paltarında görəndə isə beyninin qurdu tərpəndi.
Gözünü əməlli-başlı qan örtdü, nə
etdiyini özü də bilmədi, heç bilmədi
özünü Generalın çadırına necə təpib!..
Çadırın
ortasındaca quruyub qalmışdı Yesara! Ağ-yaşıl
paltarında yarıyacan açıq şux, təzə-tər
məmələri sinəsinə tökülmüş
qızılı saçlar arasından şamma tağdan
boylanan kimi boylanırdı. Gözlərində,
dodaqlarında yığılıb qalmış illərin
ehtirası az qala dilə gəlib, al məni,
sor məni, bitir məni, Yexiya, deyirdi...
Hər
şey bir göz qırpımında baş verdi.
Yesaranı quş kimi yerdən üzüb Generalın bəzəkli
atına mindirdi; Yesara əl verdi, at bel verdi!..
Düşərgədən
üzü aşağı yolsuz-cığırsız meşəlikləri,
Baksan çayı boyunca sərt-sıldırım
qayalıqları at neçə uçurdu, ilahi!..
***
Elbrusun eşqi ilə Duqlas birinci dəfə Qafqaza gələndə
Yexiyanın artıq səksən altı yaşı vardı. Duqlasın
ekspedisiyası o vaxtların ən mahir, peşəkar alpinistlərindən
təşkil olunmuşdu. O qədər təhcizatlı,
mobil idilər ki, “Arqonavtlar” deyirdilər adlarına. Niyə yadındadı bu söz? Yesara Dionisovnanın ad günündə qəsəbə
dükanından bir şüşə konyak
almışdı, “Arqo” idi adı. Yesara şüşənin
üstünü oxuyub, “ah, yunan konyakıdı, bizim
konyakdı!” dedi. Yazıq o qədər sevindi ki, uzun illərdən
sonra yetmiş yeddi yaşında nəhayət uşağa
qalmışdı elə bil...
“Mənə
bu dağların hər cik-bikini, hər dəlmə-deşiyini
öz arvadı kimi tanıyan bələdçi
lazımdı” – Duqlas hara getmişdisə, Yexiya Sattayevi
demişdilər, onun daxmasını nişan
vermişdilər. Bu dağları ondan
yaxşı tanıyan olmazdı.
Yexiyanın daxması Xara Xora dağının
döşündə, gözdən-qulaqdan uzaq bir yüksəklikdə
idi.
Yesaranı qaçırandan sonra düz on il
Xara Xora dağındakı gizli mağarada
yaşamışdılar. Emanuel ələk-vələk
edib bütün ətraf dağları axtarsa da, İmperatora məktub
yazıb əlavə qoşun tökdürsə də, -
Qafqazı birdəfəlik ələ keçirmək
üçün İmpertorun əlinə bundan yaxşı
fürsət düşə bilməzdi, - şəhər-kəndləri
çapıb-talayıb ələ keçirsə də
onların iz-tozunu da tapa bilməmişdi. Bu
gizli mağaranın yolunu ancaq Kilar bilirdi ki, o da, Emanuel
ölüb hər şey yaddan çıxanacan öz dostunu ələ
vermədi. Əksinə, ev-eşiyindən
aralı düşmüş Yexiyaya arxa-kömək oldu.
İllər
sonra nəhayət gün işığına
çıxsalar da, ayrıca daxma tikib oradaca qaldılar...
Duqlas həmin yeri güclə tapmışdı. O vaxt Yesara Dionisovna hələ
sağdı.
Gənc
Duqlasın fəth olunmuş zirvəyə niyə bu qədər
can atması Yexiyanı mat qoymuşdu. “O zirvə hələ
insan ayağı görməyib” – bu sözləri eşidəndən
sonra isə özünün də eşqi dombaldı. O vaxt
onun vur-tut səksən altı yaşı vardı. Lakin -
düz sözdü, zirvə fəth edilmir, dağ səni ya
özünə buraxır, ya yox!, - onlar
iki həftəyə yaxın oturub gözləsələr da,
hava açılmadı ki, açılmadı. Gözləməkdən bezib, nəhayət
yığıb-yığışılıb getdilər.
O gedən, bu gedən! Üstündən neçə il keçib gör! İndi onun
neçə yaşı olar? Öldürsən
də tapmaz. Hər halda yüzdən
çox olar. Bəlkə də lap çox! O vaxt Duqlas
sütül oğlan idi, indi saçı-saqqalı
ağarıb...
Bu səfər Yexiyanı özüylə dağa
götürmədi Duqlas. Əvəzində
cavan bir bələdçi tapmışdı ki, ədası
yerə-göyə sığmırdı.
“O zirvə
sənindi, Yexiya!” – bir də gördü
zirvəyə doğru gedir, gedir nədi, bəlkə də
uçur! Elə yüngül, qıvraq idi, kimsə
qolundan tutub onu harasa dartırdı elə bil. İsti
sırıqlısını geymişdi, yüngül
boxçasını çiyninə atmışdı, vəssalam!
Hara gedirdi, özü də bilmirdi! Axı bu yaşda onun
Elbrus sevdası baş tutan iş deyildi. Duqlasın dəstəsi
artıq iki gündü zirvəyə yol almışdı...
Qarşı
dağlardakı sıx meşələr yuxarıdan daşda
mamır kimi görünürdü... Göm-göy
yaylaqlar get-gedə qarla örtülürdü. Lap dibdə təbii göl güzgü kimi bərq
vururdu. Dağlardan üzü aşağı
tökülən çay ağac budaqları tək şaxələnir,
qaynayır, çağlayır, köpüklənirdi...
***
Duqlasın
dəstəsi əsas zirvə qabağı qayaya çatanda
artıq dağ-daş qarın əsarətində idi;
çovğundan göz-gözü görmürdü! Onların xüsusi geyimləri - isti paltarları, əlcəkləri,
maral dərisindən untıları, üzə kip oturan enli
eynəkləri də onları xilas edə bilmirdi. Üst-başları, papaqları büsbütün
qar idi, kiprikləri, qaşları şaxtadan sırsıra
bağlamışdı. Əhval-ruhiyələri
elə idi, sanki qayıtmaq barədə qərar qəbul
etmişdilər. Onlara bələdçilik edən cavan
kabardin isə onları elə yarı yoldaca qoyub
qaçmışdı...
Ağ
şalvarda, ağ əmmamədə, girza
çəkmədə qarşılarında peyda olan
qocanı gördükdə isə - qoca sanki diki
qalxmırdı, uçurdu! - sevincdən
it kimi boğuşmağa başladılar. Yexiya sanki dağa
göydən düşmüşdü!..
Gecələmək üçün birnəfərlik hazır
çadırlar quruldu, kompakt ağneft pilətəsində hətta
çay da qaynatdılar... İndi hər şey səmti,
yönü bilinməyən buludlardan asılı idi, -
dağlarda havanı buludlar müəyyən edir, - əgər
hər şey yaxşı olsa, sabah bu vaxt
Avropanın ən yüksək zirvəsində olacaqdılar. Lents qayasından sonra zirvənin özü gəlirdi.
“Lents qayası ha! Lentsin leşini neçə kilometr belində
daşıyan o, adı heç it dəftərində də
yoxdu, - acı təəssüf hissi doldu sinəsinə. – Amma Lentsin adına qaya var! Sənə
bu da azdı, Yexiya!”
Gecə yarıyacan yatmadılar, gözlərinə yuxu
getmədi. Duqlas qəribə şeylər
danışırdı. Elbrusun fəthiylə
bağlı arxiv materiallarından danışırdı.
Deyirdi, Bes adlı bir macar aliminin - alim ha! - maraqlı
əlyazmasına rast gəlib: “Kilar o zirvəni fəth etmədi,
- yazırmış Bes, - iki saatlığına qayanın
arxasında yox olub sonra üzə çıxdı. Emanuel
özü demədi ki, Kiları zirvədə görüb... İmperatora zirvə gərək deyildi, ortada
hamıya sərf edəcək bir biclik vardı. Kilara pul lazım idi, Emanuelə İmperatorun
yanında nüfuz, İmperatorun özünə isə Qafqaz
lazım idi, bəli!”
Bilmədi, huşa gedib, ya nədi, təpədən
dırnağa ağ-appaq tüklə örtülü həşəmətli
varlığı bir də gördü. “Qalx ayağa,
Yexiya, qalx! O zirvə sənindi!” - dedi və yenə
parlayıb yox oldu...
Yüngül boxçasını çiyninə
alıb gedirdi.
Bom-boş boxçasını! İndi zirvəni onun əlindən
heç kim ala bilməzdi! Kilar yox ha, lap
Kiların ulu babası belə qəbirdən xortdayıb gəlsəydi
də!
Göydə
ulduzlar bir-birinin ardınca sönür, öləziyirdi... Hava açıldıqca dağ-daş görünməyə
başlayır, təbiət “bərpa” olunurdu. Üfüqdə ağappaq bir xətt
uzanırdı. Göyümtül dumana, çənə
bürünmüş qar təpələri şəfəq
düşdükcə şəffaf çəhrayı rəngə
boyanırdı və birdən!.. Elbrusun
buzdan tacı, İlahi! Səhər bəzəyində
saysız-hesabsız, bəlkə milyonlarla
gözqamaşdırıcı qığılcımlar bərq
vurur, alışıb yanırdı; gah gümüşü,
gah qızılı zərxara cübbəsi ətrafına
işıq saçırdı; hətta qaramtıl, boz-yorucu
sıldırımlar da bir anlıq öz rəngini dəyişib
tunc rəngə boyandı...
İndi heç nə onun qarşısını kəsə bilməzdi! Artıq o, özü özünün deyildi! Ayaqları özünün deyildi! Fikri, hissi, ağlı... özününkü deyildi. “Kilar yalan satıb, o, zirvəni fəth etməyib. Bu zirvəni fəht edən kəs qayıdıb öz həyatını rahat yaşaya bilməz.”
Əzəmətli bir qayanın qarşısında heyrətdən donub qaldı, - nəhəng domino daşını dikəldib dik qoymuşdun elə bil, - qayanın zirvəsində zəncir yeri vardı! Sanki nə vaxtsa kimsə zəncirlənibmiş burda! Mat qalmalı işdi: bəni-insan ölçülərinə boy verməzdi bu zəncir izləri! “Prometeyi bu dağlarda zəncirə çəkiblər” – General Emanuelin nə vaxtsa macar Besə dediyi sözlər şimşək kimi çaxdı beynində, - ağlına bir şey batmadı...
Ağla qaranın cəngindən ağ qalib çıxmışdı, hətta öz kölgəsi belə ağappaq qarın üzərində gah göyümtülə, gah yaşıla çalırdı. Qara həyat rəngiymiş, hə! Buradan - ağın ağuşundan öz keçdiyi həyat, sürdüyü ömür özünə qara gəldi; günahı üzə çıxdı; Yesaranın ömrünü oğurlamışdı o!
Sinəsinin başı göyüm-göyüm göynəyirdi. İndi hər şeyindən keçməyə hazır idi o, təki bu yükü çiyinlərindən ata bilsin. Lakin... nəyi vardı ki, nə də keçə, - həyatdan ona qalan bir boxçaydı, o da boş...
“Bütün günahlar qara daşlara çökür, onun da üstünü qar örtür. Sənə qar gətirdim, Yexiya!” – Yesaraydı! Əvvəlki, lap əvvəlki! Yuxuda gördüyü əprimiş, sallaq əmcəkli Yesara yox, əbədi daşlar kimi bərk, şux məməli Yesara! - “Görürsən, deyilənlər oldu! Bu zirvə sənindi, Yexiya! Heç kəsin ayağı bu zirvəyə dəyməyib! Daha sənə ölüm yoxdu!”
“Görən Duqlas öz teleskopunda gördümü onu?!” – dərin bir məyusluq sardı vücudunu; qatı dumanda göz-gözü görmürdü axı. Daha dəhşətli, daha dərin məyusluqsa pikdə haqladı onu; zirvədə heç nə yox idi! Onun ömür boyu can atdığı, sağ qalıb, nəhayət ki, çatdığı zirvədə heç nə yox idi...
Dumanın ağına qarışmış qarlı dağlar öz sərhədlərini itirmişdi, - yer göyə qarışmışdı, göy yerə...
Tək
hara gedirdi, özü də bilmirdi...
Mübariz Örən
Kaspi.-2015.-7 fevral.-S.22-23.