Zəncirlənmiş Prometeyin qardaşı Basat

Yaxud Teseyin Təpəgözü öldürdüyü boy

Azərbaycan Dövlət YUĞ Teatrında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının motivləri əsasında hazırlanan “Boy” tamaşasının quruluşçu rejissoru və ideya müəllifi Tərlan Əngin, rejissoru Ər-Toğrul Kamal, quruluşçu rəssamı Rəşid Şerif, geyim üzrə rəssam Leyla Əliyeva, musiqi tərtibatçısı isə Mələk Vəlizadədir.

Təkcə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının motivləri deyil, bütövlükdə dünya mifoloji ədəbiyyatının motivləri əsasında (“Odisseya”, “Manas” “Şu”, “Enmenkar”, “Saka”, “Oğuz Kağan”, “Siyenpu”, “Gök türk”, “Ərgənəkon”, “Köç”, “Alp Ər Tonqa”, “Gilqameş”, “Beovulf”, lap axtarsan, “Koroğlu” da) hazırlanan tamaşanın süjet xəttini qısaca olaraq belə izah edə bilərəm: Pərilər və Kölgə Şamanı dilə tutaraq ölməzlik otunu axtarmağa, öz taleyini tapmağa sövq edirlər və bu səfərdə təkcə onu deyil, özü ilə apardığı övladlarını da sınaqlara çəkirlər. Başlanğıcda Şaman ölməzlik otundan imtina etsə də, amma otun axtarışına razılıq verir. Pərilərin və Kölgənin onun başına gələcək dəhşətli müsibətlər haqqında xəbərdarlığına baxmayaraq, Şaman yenə də qərarından dönmür və oğlanlarını da yanına alıb səfərə çıxmaq üçün tədarük görür.

Tamaşada əməkdar artistlər Məmməd Səfa Şaman rolunda, Yaqut Paşazadə 1-ci Pəri, aktyorlar Təranə Atacan 2-ci Pəri, Könül Cəfərzadə 3-cü Pəri, Amid Qasımov Kölgə, Vüqar Hacı Təpəgöz, Elgün Həmid isə Basat rolunda çıxış edirlər.

Bu sadaladığım faktlar şərti xarakter daşıyır. Yəni, yazının tələbi funksiyasındadır, məntiqi ardıcıllığı tamamlamağa yardımçıdır. Əgər lütf edib, baş verənləri canlı izləmək qərarına gəlsəniz, görəcəksiniz ki, Basat rolundakı Elgün Həmid həm Uruk kralı Gilqameşdir, həm Teseydir, həm Beovulfdur, həm də “özünü yaratmağı bacaranları yaradan” Prometeydir. Və ya Könül Cəfəzadə təkcə Pəri deyil, həm oğuz elinin şanlı qadınlarındandır, Banuçiçəkdir, həm Krit hökmdarı Minosun qızı Ariadnadır. Yaxud da Vüqar Hacı təkcə oğuz elinin başına bəlalar gətirən Təpəgöz deyil, həm də labirintə salınan nəhəng Minotavrdır, həm Humbabadır, həm Qrendeldir, axır ki, Mixaylonun özüdür... Hərdən Məmməd

Səfanın Şamanı da dönüb olur Dədə Qorqud, gah da bu obrazın simasında vətənindən didərgin düşmüş qoca Odisseyi görürük. Siyahını istənilən qədər uzatmaq mümkün. Hətta sadaladığım qəhrəmanların başqa görklərini də görmək olar. Odur ki, situasiyaların sublimasiyası və obrazların metamorfozası sizi saqın çaşdırmasın, unutmayın ki, bu, həm də “həm, həm də” oyunudur. Həm də “həm, həm də” oyunu tamaşanın ideya strukturu ilə yanaşı, digər elementlərdə də özünü göstərir – həm gəmini simvolizə edən səhnə modulunda da, gah Uzaq Doğu, gah antik teatr, gah renessans dövrü teatrının oyun üslubunu, həm də “Psixosof” teatr poetikasını andıran ifaçılıq üslubunda da, həm də autentik musiqilərlə müasir musiqinin sərhəddində qərarlaşan musiqi tərtibatında da.

T.Əngin dünya mifologiyasını bir-birinə qatmağını, yaxşı mənada “mifoloji həftəbecər” düzəltməyini belə əsaslandırır tamaşanın press-relizində: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı uzun illər boyu xalqın “nəsihətnaməsi” kimi dəyərləndirilsə, yaranma tarixi islam dövrü ilə bağlansa da, bu ədəbi mənbəyə artıq arxetipik mətləbləri, sakral mənaları özündə ehtiva edən bəşəri mifoloji düşüncənin nümunəsi kimi yanaşmaq mümkündür. Və bu cür yanaşma teatr sənəti üçün son dərəcə produktivdir və yeni perspektivlər açmaq potensialına malikdir”. Bu əsaslandırma həm də rejissorun intensiyasıdır. Odur ki, quruluşçu rejissor T.Əngin miflər aləminin personajlarını “Nuhun gəmisi”nə yığıb aparıb salır Dedalın düzəltdiyi çıxılmaz labirintə. Əllərinə də Dədəm Qorqudun qolça qopuzun verib göndərir üzü qərbə - Yunan adalarına. Bu arada, tamaşaçılara da “Ariadna ipi” kimi Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı haqqında araşdırmalarını və Cozef Kempbellin “Minsimalı qəhrəman” monoqrafiyasını məsləhət görür. Yəni, əziz oxucum, tamaşaya baxıbanı qərq olduğun o dərin dəryalardan adlarını çəkdiyim mənbələr vasitəsilə çıxa bilərsən. Özü də sudan quru çıxmağına da zəmanət verirəm, hərçəndi ki, bunun mətləbə heç bir dəxli yoxdur.

Ölümsüzlük otunun axtarışına çıxmaq elə tanrı olmaq iddiasıdır. Tanrını devirib tanrı olmaq – budur bəşər adamının arzusunda olduğu, lakin gerçəkləşməsi mümkün olmayan arzu... Bunu etiraf etməyənlər (bizə yox, elə özünə) də tapılar, amma etiraf edənlər də, etməyənlər də - hər kəs ölməz olmağı arzulayır. Bunun yolu isə, nə qədər paradoksal səslənsə də, ölümdən keçir.

Əslində, ölümsüzlük bəşər tarixinin bütün mərhələlərində insanın ən böyük, qeyri-real görünən arzularından olub. Bu əvəsiz xəzinəni əldə etmək, bütün ağla gələcək, hətta ağla gəlməyəcək üsul və vasitələrə əl atılıb. Cadugərlikdən əlkimyaya qədər, mifologiyadan elmin müasir texnika və üsullarına qədər. Hətta deyirlər ki, zamanımızda tibb elmi bu sirrə vaqifdir. Bu nə dərəcədə doğrudur, bilmirəm. Düzü, heç bilmək də istəmirəm. Bir onu bilirəm ki, ölümsüzlük axtarışları ən qədim mifoloji mətnlərdə əks olunub, ən qədim mifoloji qəhrəmanlar ölümsüzlüyün sirrini axtarmaqla məşğul olublar və bu axtarışlar bu gün də bitməyib.

Yaradıcı insanlar isə ölümsüzlüyün sirrini hansısa iksirdə, bitkidə yox, məhz yaradıcılıqda axtarırlar. Buna nail ola bilirlər, ya yox? Bu sualın cavabı isə bağlıdır cavab verənin baxım bucağına və məsələyə yanaşma aspektinə. Şəxsən, məndən ötrü Azərbaycan mədəniyyəti tarixində ölümsüzlüyü əldə etmiş simalar, az da olsa var. Yuğ teatrının “Boy” tamaşası isə mifoloji dünyaya, bəşərin uşaqlıq dövrünə səyahətdir başdan-başa – janrı da belə təyin olunub: bir hissəli mifoloji səyahət. Və bu miflər aləmində tamaşaçı bir çox tanış obrazları görür. Dünya mifolojisindən tanış personajlar tamaşanın süjet xəttinin bir parçası kimi peyda olur, lakin açılmır, açılmadan da başqa bir personaja çevrilir. Burada rejissor T.Əngin personajlarını bolluca sözlə yükləyir, tamaşaçıya nəfəs almağa (həm də düşünməyə) imkan vermir. T.Əngin bununla sanki tamaşaçıya meydan oxuyur: yəni, “mən dünya mifolojisini qatdım bir-birinə, hünərin var, kələfin ucunu tap və oyunun içindən çıx”. Bir tamaşaçı kimi mən də bu bəyanatı heç vecimə almıram. Odur ki, rejissorun və quraşdırmanın müəllifinin (hər ikisi T.Əngin) məni (tamaşaçını) saldığı bu labirintin içində azıb qalmaq fikrim də yoxdur. Mənim bu labirintdən çıxmaq üçün “Ariadna ipi”nə də ehtiyacım yoxdur. Məqsədim 75 dəqiqəlik bu labirintdə mifoloji qəhrəmanların “tanrıçılıq” oyunundan sadəcə zövq almağa yönəlib. Odur ki, zövq aldım, əyləndim, güldüm, duyğulandım, bir sözlə, mifoloji qəhrəmanlarla birgə çıxdığım səyahətdən məmnunluq duydum. Düşdüyüm bu labirintdən də olduqca məmnunam. Ona görə də kələfin ucunu tapmaqda da maraqlı deyiləm. Bu da mənim bir tamaşaçı kimi rejissor T.Ənginə və tamaşanın yaradıcı heyətinə meydan oxumağım.

“Allah-Allah diməyincə işlər olmaz...

Qadir Tanrı verməyincə ər bayımaz...

Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz...

Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz...

Ölən adam dirilməz...

Çıxan can geri gəlməz”.

Dədəm Qorqudun öyüdləri ilə başlayan dairə elə gözünə döndüyümün öyüd-nəsihətləri ilə də qapanır. Bununla rejissor ehtiyatı əldən verməmək üçün sanki “Allahlar Panteonu”na yola çıxmış tamaşaçının sayıqlığını yoxlayır, onu bir növ, Markın azərbaycanlı dostları demişkən “dürtmələyir”. Bu zaman tamaşaçı da ölümsüzlük otunu tapan Ziusudranı axtarmaq üçün yola çıxan, lakin ən yaxın dostu Enkidunun ölümündən sonra ölümsüzlüyə çatmaq iddiasının boş xülya olduğunu anlayan Gilqameş kimi anlayır ki, baş verən bu olaylar sadəcə və sadəcə rejissorun bir oyunudur...

Könül Əliyeva

Teatrşünas

Kaspi.-2015.-20 fevral.-s.12.