Uşaq nağılları və cizgi filmlərinin bilmədiyimiz tərəfləri

“Qarbəyaz və yeddi cücə”nin qeyri-etik mahiyyəti haqqında

“Biri var idi, biri yox idi. Hamam hamam içində, xəlbir saman içində...” sözləri ilə başlayan nağıllarla isinib, sehrli dünyalara səyahət edən uşaqlıq illəri olub hamının, hamının nağıllara inandığı o çağlar. Yəqin ki, bütün dünyadakı uşaqları ən gözəl göstərən şey təbəssümdürsə, məsumiyyətinə inandıran ilk cəhət də hamısının bu sehrli nağıllara inanmasıdır. Ömrü boyu nağıl dinləməmiş, nağılları sevməyən, uşaqlığının harasındasa nağıllarla bağlı xatirəsi olmayan adam yoxdur yəqin ki. Bu yazıdan sonra nağıllarla bağlı nə düşünüb, nə hiss edəcəyinizi isə təxmin etmək bizim üçün o qədər də asan deyil. Nağıllar təxəyyül məhsulu hesab edilsə də, gerçəklə bağı, bir əlaqəsinin olmadığı düşünülsə də, bu dəfə sizə ilk dəfə 1937-ci ildə uşaqlar üçün ekranlaşdırılmış “Qarbəyaz və yeddi cücə” (“Snow white and 7 dwarfs”) nağılının tarixi ilə bağlı yazı təqdim edirik.

“Nağıllar uşaqlara yuxuya getmələri, böyüklərə isə oyanmaları üçün danışılır”. Bu məşhur və düşünməyə vadar edən ifadənin müəllifi argentinalı psixoanalitik-yazar Corc Bukay, sizcə, nəyi nəzərdə tutub? Nağıllar bütün bəşəriyyətin yalnız bir üzünü gördüyü medal ola bilərmi? Heç bir gerçək hekayəyə söykənmədən meydana gəlmiş təxəyyül məhsulları əsrlərdir uşaqların inkişafında niyə bu qədər tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir? Nağılların əsl qəhrəmanları varmı və kimlərin həyatı gələcək nəsillərin sehrli dünyasını bəzəyir? Pərdənin arxasında hansı həyatlar yaşanıb?

Bukayın bu cümləsi üzərində uzun-uzadı düşündüyüm vaxtda “OT” jurnalının avqust sayında tanış olduğum bir yazı ilə əməlli-başlı sarsıldım. Beynimdə şimşəklər çaxdı, “nağılların səhnəarxasında kimlər var, orada nələr yaşanır, bu hekayələr hardan gəlir” sualları məni araşdırmaya vadar etdi. Əvvəlcə müxtəlif xalqların folklorunda əvəzolunmaz yer tutan bu ecazkar nümunələrin mütəxəssislərinin yazıları ilə tanış oldum. İndi isə beynimdə şimşək effekti yaratmış həmin araşdırma və qeydləri sizinlə paylaşmaq istəyirəm. “Qarbəyaz və yeddi cücə”ni siz də yadınıza salın, qəhrəmanları, hadisələrin necə inkişaf etdiyini xatırlamağa çalışın və müxtəlif mənbələrdən oxuyub, topladığım iddiaları sadaladıqca uzlaşdırmağa çalışın. İşin içinə film də girəcək, bunu də əvvəldən qeyd edim.

“Qarbəyaz və yeddi cücə” ilk dəfə 1812-ci ildə almaniyalı Qrimm qardaşları tərəfindən çap edilib. Əslində həmin tarixə kimi də bu nağıl müxtəlif versiyalarda mövcud olub, amma onu ilk dəfə toplayıb, mükəmməlləşdirib, vahid süjetdə dərc etdirənlər məhz Qrimm qardaşları olublar. Nağılda paxıl, qısqanc və bədniyyətli ögey anası tərəfindən çox gözəl olduğu üçün haqqında ölüm əmri verilmiş Qarbəyazın həyatından bəhs edilir. Qıza ürəyi yanan ovçubaşı onu öldürmür və meşədə azdırır. Sonra isə Qarbəyaz onu meşədə tapan balaca adamlarla yaşamağa başlayır. Bəs bütün detalları ilə təxəyyül məhsulu kimi görünən, əvvəldən-axıra sehr və cadu ilə dolu bu nağıl necə meydana gəlib?

Günlərin bir günü Ceykob və Vilhelm Qrimm qardaşları Frankfurta kimi uzanan bir səyahətə çıxmalı olurlar. Bu səyahətin əsas səbəbi Rudi Völler adlı zəngin zadəganın sifariş verdiyi kitabı çatdırmaq olur. Völler onlara həmin ərəfələrdə Frankfurtda olacağını bildirir və qardaşlar əmanəti çatdırmaq üçün həmin şəhərə yollanırlar. Bəs Völlerin sifariş etdiyi nə idi?

Völler Qrimm qardaşlarından onun üçün bir hekayə yazmalarını istəyir. Völler əslində olduqca geniş qiraət imkanları olan əsilzadə olsa da, gecələr isti soba qarşısında oxuduğu pornoqrafik hekayələr bir müddət sonra onu həyəcanlandırmır. Dövrün tanınmışlarından Qrimm qardaşlarına onu həyəcanlandıracaq belə bir hekayə üçün istənilən məbləği ödəyəcəyini deyən Völler məxsusi bir sifariş verir. Völler sifariş verərkən bildirir ki, bu elə bir hekayə olmalıdır ki, hadisələr irəlilədikcə qəhrəman onun beynini həyəcanlandıran keyfiyyətlərdən məhrum qalmasın. Üstəlik, Völler bu hekayəni bəyənəcəyi halda yeni hekayələr sifariş verəcəyini də bildirir.

Völlerin sönməyən intim istəklərini və həyəcanlarını canlı tutmaq, eyni zamanda, onu dönə-dönə oxumağa vadar edəcək hekayə üçün işə başlayan Qrimm qardaşları “Qarbəyaz”, yəni əsl adı “Maria Sofia Marqaret Kristina Von Ertal və yeddi ölümcül günah” adlı pornoqrafik hekayənin müəllifi olurlar. Völlerin xüsusilə axtardığı və xahiş etdiyi intim arzu və doymazlıq kimi çoxəsrlik mövzunun üzərində qurulmuş bu hekayənin onurğasını müəlliflər Freyjanın cücələrlə olan münasibətində əks etdirməyə qərar verirlər. Bəli, bəli – məhz Freyja. Skandinaviya xalqlarının folkloru və mifologiyası ilə tanış olanların yaxşı tanıdığı Freyja – eşqin və intim arzuların ilahəsidir. Folklorda Freyjanın dilindən söyləndiyi iddia edilən açıq-saçıq nəğmələrə Qrimm qardaşlarının yazdığı hekayənin sonrakı tirajlarında senzura tətbiq edilir. Skandinaviya mifologiyasındakı əfsanəyə görə Alfriq, Berlinq, Qrer və Dvolin adlı dörd cücə Freyja üçün dünyanın ən qiymətli daşlarından möhtəşəm bir boyunbağı hazırlayırlar. Bu boyunbağıya sahib olmaq üçün Freyjaya bircə şərt qoyulur: dörd cücə ilə bir gecə keçirmək. Qrimm qardaşları bu ağlasığmaz əfsanəni Dantenin “İlahi komediya”sı və qədim dövrün antik yunan-roma əsatirlərindən aldıqları biliklərlə yoğuraraq, ortaya Völlerin könlüncə bir hekayə - pornoqrafik hekayə qoyurlar. Bəli, bəli... Yəni bizim oxuduğumuz və çoxumuzun uşaqlıq illərini bəzəyən bu nağıl pornoqrafik bir hekayədən gəlir.

Völler bu hekayədən o qədər həzz alır ki, aylarca dönə-dönə gecələri bu hekayəni oxuyur. Hətta bu hekayədən aldığı həzzi qələmə alaraq, bir məktubla Qrimm qardaşlarına göndərir. Lakin bu həzz mərhələsi sonsuza qədər davam etmir. Gecələr üzdüyü “həzz dənizi”ni okeana çevirmək istəyən Völler yenidən Qrimm qardaşlarına müraciət edir. Lakin bu dəfə onun istədiyi tamamilə başqa bir şey olur – Völler Qrimm qardaşlarından bu hekayəni valideynlərin uşaqlarına oxuya biləcəkləri bir nağıl formasına salmalarını istəyir. Təbii ki, bir şərtlə - Völlerin həzz aldığı intim səhnələr və onların təsirliliyi uşaqlar üçün işlənmiş versiyada da öz yerini almalıydı. İndi oxucuya ilk baxışdan olduqca çətin və mümkünsüz görünən işi Qrimm qardaşları cəmi dörd aya görür. Həmin görüşdən cəmi dörd ay sonra valideynlər Völler üçün yazılmış pornoqrafik hekayəni uşaqları üçün oxumağa başlayırlar.

Yeddi cücə, yəni Anger – Nifrət, Avarice – Acgözlülük, Envy – Qısqanclıq, Gluttony – Köklük, Lust – Şəhvət, Pride – Qürur və Sloth – Tənbəllik, hamımıza yaxşı məlum olan dahi Dantenin “İlahi komediya”sında cənnətə gedən yolda insanın təmizlənməli olduğu yeddi ölümcül xüsusiyyətin adıdır. Nağılın ilk versiyasında Qrimm qardaşları cücələrə məhz bu adları verib. Çünki sifarişçi Völlerin günahlardan təmizlənmək kimi ilahi arzusu yox idi, o, əksinə, intim həzz üçün bu günahlara dönə-dönə batmağa hazır idi. Eyni ilə Qarbəyaz kimi... Ya da məşhur “Yeddi” (“Seven”) filmindəki qatil Con Doe kimi... Yeri gəlmişkən, sizi bu film haqqında bir az məlumatlandıraq. 1995-ci ilin ekran əsəri olan bu filmin baş rollarını Bred Pit, Morqan Friman və Qvinet Paltrou paylaşır. Filmin ssenari müəllifi Andreu Kevin Uolkerə də işıq tutan məhz Qrimm qardaşlarının hekayəsi olur. Xristian dininə görə, yuxarıda sadaladığımız yeddi ölümcül günahı işləyən insanları özünəməxsus vəhşiliklə öldürən silsilə cinayətlər müəllifi qatil və onu həbs etməyi qarşılarına məqsəd qoymuş iki polisin mübarizəsindən bəhs edilən filmin süjeti olduqca mükəmməl formada işlənib. Bu film kino tarixinin klassikləri arasında yer alır. Bəs o filmi izləyəndə ağlınıza Qarbəyazın nağılı və ya Dantenin “İlahi komediya”sı gəlmişdimi?! Yeddi ölümcül günah hardan gəlir? Filmdə qatilin narkoman, məhbus, əsəb xəstəsi yox, məhz nekrofil (Nekrofil – ölmüş və ya huşsuz olanlarla cinsi əlaqəyə girməyə meyilli insanlara deyilir – E.S.). olması təsadüfi deyil. Nağıldakı şahzadəni xatırlayın – o, yatmış Qarbəyazı öpüşü ilə oyadır. Eyni ilə Freyjanın əfsanəsində də bu səhnə məhz belədir, cücələr Freyjanın yuxuya getməsindən istifadə edib, onunla bir gecə keçirirlər Bu xəstəlikdən əziyyət çəkən insanlar kimisə öldürmək məqsədi ilə yox, məhz cinsi ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə qətl törədirlər.

Nağılda Qarbəyaz cücələrin evinə girəndə masada yeddi boşqab görür. Boşqablardakı bütün yeməklərdən bir qaşıq alan qəhrəman sonra şirin və dərin yuxuya gedir. Bu səhnədə əslində insanın dünyadakı yeddi günahın hamısına batmağa meyilli olması və bu günahların insana həzz verməsi, onu rahatlatması təsvir edilir. Qrimm qardaşları hekayəti nağıla çevirəndə Tənbəl, Gombul və Nifrət xaricində yerdə qalan dörd cücənin adı dəyişdirilsə də, pornoqrafik meyillər nağılda da olduğu kimi saxlanılır.

Nağılın ilk ekran işlərindən birinin müəllifi Roy Disney illər sonra bu barədə danışarkən, bu cizgi filmini sevərək izləyənlərə cavabını vermədiyi bir sual ünvanlayır: “Sizcə, bu cücələrin hamısı niyə məhz kişidir və niyə bakirə və olduqca gözəl bir şahzadə bu yeddi kişiyə sığınır?”. Məncə, valideynlər bu nağılı bir də dönə-dönə oxuyub, bu sual ətrafında düşünməlidirlər.

Sonrakı səhnədə Qarbəyaza zəhərli alma göndərilir. Niyə məhz alma? Bu suala veriləcək cavabınız varmı? Bəli, o alma Adəm və Həvvadan gələn almadır. Bəşər övladı dönə-dönə yasaq həzzlərin qurbanına çevrilir, cənnətdən qovulur, özünü bundan qoruya bilmir. Burada da alma günahın simvoludur, insanı əzaba aparan hər şey Qarbəyazın, Adəm və Həvvanın “yox” deyə bilmədiyi alma kimi parlaq və şirindir.

Bəs nağıl niyə belə bitdi? Qarbəyaz düşmənlər tərəfindən qaçırıla, ya da şahzadə onu kraliçanın saldığı zindandan xilas edə bilməzdimi? Niyə onun səadəti nekrofilyak şahzadənin dodaqlarından olur? Çünki bu əslində nekrofilyak Völler üçün yazılmış nağıldır, uşaqlarımız üçün yox!

Burada diqqət çəkən başqa bir səhnə də var. Tomas Hisçak “Bioqrafik lüğət” sərlövhəli məqaləsində cücələrin hər gün dağın ətəyindəki gümüş mədəninə gedib, axşama kimi “işləməsi” səhnəsinə işıq tutur. Onlar hər gün torbaları boş dönür, yemək yeyib, mışıl-mışıl yatırlar. Cücələrin məhz gümüş mədəninə getməsi sıradan olan hal deyil. Gümüşün skandinav dillərində ilk adı antik skandinav mifologiyasında qadın orqanına verilən addır. Yəni burada da səhnəyə Völlerin intim həyəcanlarına xidmət edən detallar girir.

Əminəm ki, bu nağılı oxuyanda çoxunuz özünüzü Qarbəyaz və ya şahzadə kimi təsəvvür etmisiniz. İnanmıram ki, aranızda kimsə özünü yeddi cücədən biri kimi düşünüb, ya da qısqanc kraliça kimi. Özümüzü həmişə yaxşı və gözəl olanlara bənzətdik. Həqiqətən bu qədər təmiz və məsum olduğunuza inanırsınızmı? Sizcə, siz bütün pis vərdişlərdən arınmış insansınızmı? Heç pis və zərərli olana meyil etməmisinizmi? Heç kim məsum deyil. Nağılda belə baş qəhrəman bu günahlara batarkən, biz insanlar necə təmiz qala bilərik ki? Cücələrdən biri olmadığımızı nə bilirik? Bəlkə də onun yeddisi də elə biz özümüzük? Nə deyirsiniz? Təəccübləndiniz, elə deyilmi? Yoxsa, Corc Bukayın dediyi o oyanış baş verdi?

Tərcümə etdi:

Elcan SALMANQIZI

Kaspi.-2015.-28 fevral-2 mart.-S.12.