Üzeyir bəy ocağının yadigarı

Kazım Əliverdibəyov mənsub olduğu nəslin adını həmişə uca tutmaqla yanaşı, özü də sevilib-seçilib

“Ot kökü üstə bitər” deyirlər. Onun şəxsində bu misal tam yerinə düşür. Söhbət əsilli-nəsilli bir ailənin layiqli davamçısı Kazım Əliverdibəyovdan gedir. O şəxsdən ki, mənsub olduğu nəslin adını həmişə uca tutmaqla yanaşı, özü də sevilib-seçilib.

Bu gün Əliverdibəyovlardan bəhs etməyimiz səbəbsiz deyil. Necə deyərlər, bir addımlıqda əlamətdar tarixdir: dahi Üzeyir bəy Hacıbəylinin ev-muzeyinin yaranmasının qırx illiyidir. Düz qırx il əvvəl, ölməz sənətkarın 90 illik yubileyindən iki ay sonra vəfat gününün növbəti ildönümü ərəfəsində təqribən ömrünün yarısını yaşadığı bu ev Azərbaycanın ilk ev-muzeyinə çevrildi. Üzeyir nəfəsinin, ruhunun hopduğu bu evdə kimlər olmayıb? Günümüzün muzeyinin daş-divarı kimlərin gəlişinə, söhbətinə şahidlik etməyib? Bu səfərsə dahi bəstəkarın evinin qonağı Kazım müəllim və bu sətirlərin müəllifiydi. Görüş yeri üçün buranı seçməyimizsə təsadüfi deyildi: həmsöhbətim haraya hərlənib-fırlansaq da, xatirələrin bir başının mütləq Üzeyir bəyin adına bağlanacağına əminiydi. O insana ki, millətin, dövlətin yüksəlişi yolunda çox cəfalar çəkib. Və o tərəqqipərvər şəxsiyyətə ki, ad-sanının dünyayla bir olan məqamında özündən cəmi beş yaş böyük dayısı Ağalar bəyi ilk müəllimi hesab edib. İndisə Üzeyir ocağında həmin dayı, müəllim, bəy oğlu bəy kimi adı tarixləşən kişinin övladıyla üzbəüz oturub kəlmə kəsirdik. Mənim üçün bura tanış, daha doğrusu, qaynayıb-qarışdığım, doğmalaşdığım adamların çalışdığı bir yer, qiymətli muzeydirsə, Kazım müəllimdən yana illər ötsə də, cismani yoxluğuna baxmayaraq, bibioğlu evi, ocağıdır. Hələ telefonda salamlaşıb əhvallaşandaca ilk kəlmələrin ardından: “Əgər kiməsə gəlin muzeydə görüşək deyirəmsə, demək, oranı nəzərdə tuturam” söyləmişdi. Necə deyərlər, onun üçün muzey anlayışı bu yerlə assosiasiya olunur. Söhbətimizin şirin yerində qəhrəmanımla bioqrafik tanışlıq məqamıdır.

Kazim Agalar bəy oglu Əliverdibəyov. 27 noyabr 1934-cü ildə Bakıda dünyaya göz açıb. 1944-54-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Üzeyir Hacibəyli adna Bakı Musiqi Akademiyası- S.E.) nəzdində fəaliyyət göstərən onillik musiqi məktəbinin skripka sinfində oxuyub. Orta təhsilini bitirdikdən sonra konservatoriyanm Xor dirijorluq fakültəsinə daxil olub. 1957-ci ildə, hələ tələbə ikən Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrına (indiki Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrı- S.E.) dirijor vəzifəsinə dəvət olunub. 1959-cu ildə ali təhsilini başa vurub. Bir il sonra dirijorluq fəaliyyətini Azərbaycan Dövlət Akademik Opera va Balet Teatrında davam etdirib. Teatrda çalışmaqla yanaşı, 1963-cü ildən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Opera hazırlıgı va xor dirijorluq fakültəsində dirijorluqdan dərs deməyə başlayıb.

1985-ci ildə konservatoriyada, çalışdığı fakültədə kafedra müdiri vəzifəsinə təyin olunub. Üc il sonra Azarbaycan Dövlət Opera va Balet Teatrının baş dirijorluğu ona həvalə edilib.

1996-cı ildə qardaş Turkiyə dövlətindən dəvət gəlib. Bu tarixdən etibarən Kazım müəllim on il orada yaşayıb. İzmirdəki 9 Eylül Universitetində simfonik orkestrə rəhbərlik edib və eyni zamanda dirijorluqdan dərs deyib.

2006-cı ildə Bakiya qayıtdıqdan sonra yenidən Opera va Balet Teatrında fəaliyyətini davam etdirib. Eyni zamanda, Bakı Musiqi Akademiyasınn opera hazırlığı kafedrasının əməkdaşı kimi tədrislə məşğul olub.

2010-cu ildə Opera va Balet Teatrındakı vəzifəsiylə vidalaşıb. O vaxtdan bu yana Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının solo oxuma va opera hazırlığı kafedrasının professoru kimi çalışır.

1978-ci ildə Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına, 1981-ci ildə dosent, 1991-ci ildəsə professor elmi adına layiq görülüb.

Kazım müəllim Əliverdibəyovlar nəsli barədə danışdı. Amma son dərəcə sadə və təvazökar olduğundan, necə deyərlər, yaxşı mənada xəsisliklə. Yaddaş süzgəcindən keçib yazıya köçənlərsə xatirələrin bir qismidir.

Əliverdibəyovlar nəslinin tanınmış simalarından sayılan Ağalar Əliverdibəyov Üzeyir bəyin dayısı və ilk musiqi müəlimidir.

Agalar bəyin atası Kərbəlayi Ələkbər Xurşudbanu Natəvanın süd qardaşı olub. Maraqlıdır ki, Kərbəlayi Ələkbərin uşaqları müxtəlif musiqi alətlərində ifa edirdilər. Şübhəsiz, bu məsələdə onların Azərbaycanın dilbər guşəsi, musiqi, sənət beşiyi Qarabağda dünyaya gəlməsi vacib rol oynayıb.

Ağalar bəy xalq mahnılarına və mugamlara xususi maraq göstərirdi. Dediyinə görə, mugam ifaçılıgını dayısı Mirbaba Vəzirovdan öyrənmişdi. Mirbaba kişi əczaçıymış, amma muğamlarımızı tamam-kamal bilirmiş. Hələ yeniyetməykən “Quran”ı oxuyub başa çıxan Ağalar fars dilini də mükəmməl mənimsəyir. Əvvəlcə o dövrkü rus-tatar, sonrasa Şuşa realnı məktəblərində oxuyur. Bundan sonra tələbəlik həyatı başlayır. Peterburq Texnoloji, daha sonra Varşava İnşaat institutlarında təhsil alır. Rus, fars, alman dillərində sərbəst və savadlı danışan, yazan Ağalar bəy əvvəllər mühəndis işləsə də, sonradan bir vaxtlar Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbi kimi məşhur olan tədris ocağında mugam dərsi deyir. O, Azərbaycan dilində ilk “Musiqi tarixi” kitabının müəllifidir. Yeri gəlmişkən, dərs vəsaiti kimi istifadə edilmiş “Musiqi tarixi”nin əlyazması AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunda qorunur.

Çalışqan, qurucu adam kimi tanınan bəy oğlu hələ gənc yaşlarından Şuşa musiqiçilərinin əhali qarşısında çıxış etməsinə yardımını əsirgəməz, öz evində musiqi məclisləri keçirər, ifaçıları ətrafina toplayarmış. Həmin yıgıncaqların iştirakçıları Şuşanın ən layiqli musiqiçilərini - Hacı Hüsünü, Cabbar Qaryağdıoğlunu, Keçəçioglu Məhəmmədi, Mirzə Sadığı dinləyər, mənən zənginləşər, ruhən dincələrmişlər. Üzeyir bəyin zövqünün, mədəni səviyyəsinin formalaşmasında iştirakçısı olduğu bu məclislərin rolu şəksizdir.

Ağalar bəy sadəcə olaraq zəngin informasiya araşdırıcısı deyil, dogma musiqi folklorunun qaygıkeş toplayıcısıydı. Həmin musiqi nümunələri heç bir zümrəyə mənsub olmadığına görə, hər hansı xanəndənin, yaxud el nəğməkarının repertuarı hesab edilmir. Toplama işi müxtəlif üsullarla - texniki vasitələr, ya da müəyyən yazı işarələrinin köməyilə həyata keçirilə bilər. Ağalar Əliverdibəyov isə el havalarını əvvəlcə özünün qeyri-adi mu¬siqi hafizəsinə köçürüb, sonra da onların nota yazılmasında bəstəkar Səid Rüstəmova böyuk yardım göstərib.

Ağalar bəyin yaradıcılığı boyunca oxuduğu mahnılar arasında bir çox gözəl nümunələr - “Dedim bir busə ver”, “Yaxan düymələ”, “Söhbət saz ilə”, “Kəklik”, “Nəzr eyləmişəm”, “Xumar oldum”, “Çalpapaq”, “Uçtelli durna”, “Neylərsən” var. Onun repertuarında müasir dinləyicilərə az tanış olan başqa gözəl mahnılara da rast gəlinir: “Tirmə şalım”, “Gəl, gəl, ay ellər gözəli”, “Ay loylu”, “Altımda madyan”, “Can qurban eylər”, “Pinəçi mənəm”, “Qızım” və s. var. Amma təəssüf ki, Ağalar Əliverdibəyovun səsindən nota yazılan bəzi nümunələr indiyədək işıq üzü gorəcəyi günün intizarındadır. Əlbəttə, onlann nəşri və tədqiq olunması milli musiqişünaslığımızın mühüm vəzifələri sırasındadır.

Musiqimizin təmənnasız təbliğçisi və tədqiqatçısının işlərinə yüksək dəyər verən Səid Rüstəmovun yazdığına görə, Ağalar bəy 600-dən artıq xalq mahnı və təsniflərinin mətnini toplamışdı. Çox maraqlıdır ki, o, bu mətnlərin ixtiyari birinə nəzər yetirdikdə, melodiyasını xatırlayıb doğru-dürüst oxuyarmış. Bu tədqiqat işiylə yanaşı, dəyərli musiqiçi bəstəkarlıq sahəsində də qələmini sınayaraq, “Harun ər-Rəşid” muğam operasnı yazıb.

1922-ci ildə Ağalar bəy Məhbubə xanm Uğurlubəyova ilə ailə qurub. Ağıllı, dünyagörmüş qadın kimi hamıda xoş təəssürat oyadan Məhbubə xanım yalnız ömur-gün yoldaşı yox, həm də ərinin dostu, sirdaşı olub. Onların izdivacının barı üç oğul və bir qız talelərini musiqiyə bağlayırlar: Nazim bəstəkar, Kazım dirijor, Rasim skripkaçı, Nüşabə isə əvvəlcə həkim peşəsini seçsə də, sonradan pianoçu kimi fəaliyyət göstərir.

Ağalar bəyin yeganə sağ yadigarı Kazım müəllimlə həmsöhbət olmaq maraqlıdır. Onun sadəliyi, nəcibliyi, ağzını açmasa belə nurlu çöhrəsindən bəllidir. Azərbaycan Dövlət Musiqili və Akademik Opera və Balet Teatrlarının, Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının və İzmirdəki 9 Eylül Universitetinin səhnələrində onlarla opera, opetta və baletlərə, müxtəlif konsertlərə dirijorluq edən, neçə-neçə uğura imza atan şairanə ruhlu, təpədən-dırnağa musiqiçi təbiətli həmsöhbətimi görkəmli bəstəkar Süleyman Ələsgərov 1976-cı ildə hələ Kazım müəllimin yaradıçılığının çiçəkləyən dövründə beləcə dəyərləndirib: “Müx¬təlif janrlı musiqili teatr tamaşalarına - opera, operetta, balet əsərlərinə məharətlə dirijorluq edan K.Əliverdibəyov cəldliyi, temperamenti, manerası, həssaslığı ilə diqqəti cəlb edərək Musiqili Ko¬mediya Teatrı kollektivinin rəğbətini qazanmışdır. Parisdə keçirilmiş beynəlxalq rəqs festivalında, habelə Monte-Karloda müvəffəqiyyətli çıxışlarını və orada orkestri məharətla idarə etməsini, Parisdə konsertləri də əlavə etsək, K.Əliverdibəyovun artıq tanınmış bir dirijor olduğuna əsla şübhə qalmaz”.

Bu fikrin üstündən təqribən qırx il ötüb. İndi Kazım müəllim ömrünün müdrik, yaradıcılığının ustad dövrünü yaşayır. Hər yola saldığımız gün onun ömür xalısına daha bir ilmə atıb, naxış vurur. Beləcə, kamil insan xalısı toxunur.

Seymur Elsevər

seymur_elsever@yahoo.com

Kaspi.-2015.-25 noyabr.-S.13.