Zaməddin Ziyadoğlunun yaradıcılığında yurd sevgisi

Sözümün əvvəlində onu deyim ki, Zaməddin Ziyadoğlunun dünyaya göz açdığı Xanlıqlar kəndi ilə bizim Abbasbəyli kəndini Dəmyə dağı ayırır. Nə zamansa Bir-birindən ayrı düşmüş, Göyəzən dağının zirvəsindən baxanda bu yerlərin bir gözəlinin bir cüt hörüklərinə bənzəyən Ağstafa çayının sahilində Xanlıqlar, Coğaz çayının sahilində isə Abbasbəyli kəndi yerləşir.

Zaməddin Ziyadoğlunun uşaqlıq çağlarında gəzdiyi, oynadığı, ilhama gəldiyi, sonradan şeirə dönərək varaqlara köçürüldüyü bu yerlər mənim üçün də doğmadır, müqəddəsdir, əzizdir.

Bəlkə elə bu səbəblər mənim şair Zaməddin Ziyadoğlu yaradıcılığına diqqətimi cəlb etdi. Onun şeirlərini oxuduqca xəyalən o yerlərə səyahət edirsən, gözünün önündə yurd yerləri, üstü həmişə yığnaqlı buz bulaqlar, tər bənövşələr, mehriban insanlar canlanır.

Xəyal məni çox uzağa apardı

Gah bürküyə,gah sazağa apardı,

Qanadında düz Qazağa apardı.

Köçəsgərdə xavar aldı bir pəri,

Ağrın alem,həncərisən,həncəri?

Deyirlər ki: “Şairlərin ömrü onların şeirlərinin ömrü ilə ölçülür” Şeirlərin ömrü nə qədər uzun olursa şairlərində fiziki ömürlərinin nə qədər olmasından asılı olmayaraq mənəvi ömürləri də bir o qədər uzun olur. Bu doğurdan da belədir. Boyük şairimiz Şeyx Nizaminin fiziki yoxluğundan min ilə yaxın vaxt keçməsinə baxmayaraq O, bu gün də yaşayır. Bu gün də aramızdadır. Hələ bundan min illər sonrada yaşayacaqdır.

Bu bir həqiqətdir ki, bu gün aramızda olmasa da Əliağa Vahid nəğmələrimizdə, muğamlarımızda, öz yazdığı qəzəlləri ilə ən çox xatırlanan şairlərdəndir. Bu misalları nə qədər desək çoxaltmaq da olar. Sadəcə fikrimin təsdiqi üçün iki misal gətirdim.

Zaməddin Ziyadoğlunun “Həncərisən” şeiri də müəllifin ömrünə ömür bəxş edən şeirlərdəndir. Əslində şairin bu şeiri müəllifinə şöhrət gətirmiş, onu oxuculara tanıtmış, dillər əzbəri olmuşdur. Şairin özü də bu şeirə bir neçə dəfə müraciət edərək onun təsiri altında neçə-neçə yeni şeirlər yaratmışdır. “Həncərisən” şeiri haqqında onlarca nəzirələr, ithaflar, bənzətmələr yaranıb, maraqlı fikirlər səslənib. Hətta Zaməddin Ziyadoğlu bu şeirə yazılmış nəzirələrdən, bu şeirin təsiri altında yazılmış müxtəlif şairlərin şeirlərindən ibarət “Həncərisən” adlı bir kitab da nəşr etdirmişdir.

Mən də Zaməddin Ziyadoğlu yaradıcılığına səyahətimi bu şeirlə başladım. Zaməddin Ziyadoğlunun “Həncərisən” şeirinin sevilməsinin səbəbi nədir? Niyə bu şeir bu qədər məhşurlaşdı? Nədir bunun sirri? Zənnimcə, şeirin bu qədər populyarlaşmasına səbəb ilk növbədə onun təbiiliyidir. Bu şeirdə yaşının erkən çağlarında şairin cığır-çəhlimdə, dağ-dərədə itirdiyi, Xanlıqlarda qoyub gəldiyi uşaqlığı da var, o yerlərin tarixi keçmişi də, indisi də, Xanlıqlar kəndinin adət-ənənəsi də var. Bu şeirdə Göyəzən məğrurluğu da var, “Sayalı” bulağının saflığı da, elin adət-ənənəsi də ifadə olunur, məşğulluğu da, mətbəxi də.

Ömrüm boyu erkən durub, gec yatdım,

Çox arzumun istəyinə mən çatdım,

Qismətimin ruzusunu oyatdım,

Kim istəməz bir qurudlu xəngəli,

Ağrın alem, həncərisən, həncəri?

Ta qədim zamanlardan bu günümüzə qədər xalqın canlı danışıq dilinin, elin adət-ənənəsinin, yaddaşının qorunub saxlanılmasında şairlər mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan Zaməddin Ziyadoğlunun bu sahədə xüsusi xidmətləri var. O, şirin Qazax ləhcəsini təkcə şeirə gətirmir, həm də şeiri daha oxunaqlı və yadda qalan edir. O, həm də “Vaqifin şirin dilini” (Səməd Vurğun) qoruyur, yaşadır, gələcək nəsilərə ötürür.

Ustad şairimiz Hüseyn Arifin məhşur bir deyimi var :

Istərsən ki, unutmasın el səni,

El dilini, el səsini unutma.

Ustadın bu kəlamlarını şeirlərinin epiqrafı kimi qəbul edən şair şeirdə dilimizin, ləhcəmizin gözəlliyini, şirinliyini poetik şəkildə aşağıdakı kimi ifadə edir :

Bal kimidir mahalımın ləhcəsi,

Ətirlidir torpağında bağçası.

Məclisləri sazın-sözün boxçası,

Kəsəmənli, Ağköynəkli, İncəli,

Ağrın alem, həncərisən, həncəri?

Bütün bu qeyd etdiklərim və bir də şairin poetik istedadı şeiri bu qədər şirin, oxunaqlı,yadda qalan və sevilən etmişdir desəm, zənnimcə yanılmaram.

Şair Zaməddin Ziyadoğlunu fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri də onun təbiətlə bağlılığıdır. Bu təbiilik sözsüz ki, onun yaradıcılığına da hopmuşdur.

Birdə nə vaxt görüşərik

Düşər sizə yolum dağlar?

Qınağına mən də şərik,

Yolu kəsib zalım dağlar.

Yurdda qalıb binəmiz də,

Qəribsəyib cığır-iz də,

Həsrətin də-sinəmizdə,

Dərdinizi alım dağlar.

Zaməddin Ziyadoğlu ilə görüşəndə bir xoş aura ilə rastlaşırsan. Elə bil Qazaxdan, Xanlıqlardan təzə gəlib. Ondan, Qazaxın iyisi, Coğazın şırıltı səsi, Ağstafa çayının zümzüməsi, Vəlixan meşəsinin ətri gəlir.

Zaməddin Ziyadoğlu yaradıcılığında ithaflara çox yer vermişdir. Onun görkəmli sənət adamlarına - Səməd Vurğuna, Hüseyn Arifə, Mirvari Dilbaziyə, Nəriman Həsənzadəyə həsr etdiyi şeirlər şairin bu poeziya nəhənglərinə olan məhəbbətinin təzahürü olmaqla həm də onların xalqın yaddaşında yaşatmaq istəyindən doğmuşdur. Onlardan bir neçəsini nümunə kimi göstərmək istərdim.

Yaddaşa həkk olan qalar ellərdə,

Könüldən deyilən yaşar dillərdə?

Osman Sarıvəlli yaşar dillərdə,

Hər şair könlünün öz mövlası var.

Və yaxud;

Tanrıdandı verilən pay,

Tapılarmı Nərimana tay?

Şeirini yaz, saydığını –say,

Şeir yazmaq özü dərd iş,

Həncərisən Şair? Dərdiş

Bununla belə şairin neftçi yoldaşlarına, əmək adamlarına, müasirlərinə, dostlarına həsr etdiyi ithaf şeirləri də az deyildir və bu şeirlər şairin yaradıcılığında xeyli yer tutur.

Əslində bu insanlar şairin qəhrəmanlarıdır və onlara şeir həsr etməklə həmin insanların sözlə portretini çəkmişdir. Axı şair özü etiraf edir ki, “İnsan ömründən həyatda qalan izi onu əbədi yaşadır. Məndə öz yaşadığım dövrün salnaməsini yazmağa cəhd etmiş, dostlarımın poetik portretlərini şeirlə çəkmişəm”. Zaməddin Ziyadoğlunun neftçi dostlarına, əmək adamlarına, şairlərə, sənətkarlara həsr olunmuş çoxsaylı bir-birindən gözəl şeirləri var. Onlardan bəzi nümunələri diqqətinizə çatdırmaq istərdim:

Sazın saz qüdrəti, sözün öz yeri

Şirindil olmağa sən eylə vərdiş.

Odun-od qiyməti, közün-köz yeri,

Vicdanın sözünü sən söylə dərdiş.

Və yaxud;

Sözü ağayana, özü- vüqarlı,

Dəniz fatehidir dostum Ağalar.

Sözü kişi sözü, özü vüqarlı,

Beşiyi əzəldən mavi dalğalar,

Dəniz fatehidir, dostum Ağalar.

Zaməddin Ziyadoğlu şeirlərində bir təmizlik, paklıq var. Ola bilər ki, müəllif təbiətə, el-obaya həsr etdiyi şeirlərdə böyük ədəbiyyat yaratmamışdır. Bununla belə dilin sadəliyi, ləhcənin, şivənin yerli- yerində işlədilməsi , onun şeirlərini maraqlı və oxunaqlı edir.

Vətən haqqında çox əsərlər yaranıb, çox mahnılar oxunub, çox şeirlər yazılıb. Şairlər, bəstəkarlar, musiqiçilər, yazıçılar bir sözlə yaradıcı insanlar şah əsərlərini vətənə həsr ediblər. “Öncə Vətəndir” deyimi təsadüfən yaranmayıb və bu gün insanlığın, xüsusilə hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs hesab edilən mənəvi və maddi varlıqlar içində birincisi Vətəndir. Mən uşaq olanda elə bilirdim ki, vətən elə mənim dünyaya göz açdığım evimiz, həyətimiz, bağçamız, vətən bizim kəndimizdi. Elə bilirdim mənim vətənim kəndimizi dövrəyə alan dağlarla əhatə olunub, hər səhər yuxudan oyananda gördüyüm Göyəzən dağıdır. Sonradan böyüyüb yaşa dolduqca başa düşdüm ki, vətən elə bu sadaladıqlarımdan başlayırmış. Zaman keçir insan yaşa dolur və yaşa dolduqca bax o səni ovsunlayan başlanğıc, sənin qəlbinə hakim kəsilir , səni qırılmaz tellərlə özünə bağlayır və sənin dünyaya göz açdığın, gördüyün müqəddəs yerlər səndən bir az uzaq olanda qəlbindən keçən istənilən arzular şeirə, nəğməyə, bayatıya çevrilir. Şair Zaməddin Ziyadoğlunda olduğu kimi:

Gəldim ziyarətə doğma yerləri,

Hara yurd yerimdi- orda qalam var.

Aveydən seyr etdim doğma yerləri,

Yaxından uzaqdan yurda salam var

Hara yurd yerimdi, orda- qalam var.

Zaməddin Ziyadoğlu Qazaxda dünyaya göz açıb. Onun uşaqlığı, gəncliyi bu yerlərdə keçib. Qazax mahalının ədəbi mühiti Azərbaycan folklorunun zənginliyi, nənələrin bayatı, oxşama nağıl və söyləmələri, uzun qış gecələrində aşıqların dastan danışması Zaməddin Ziyadoğlunun yaradıcılığına təsirsiz ötüşməyib.

Qazaxda dünyaya göz açıb bu mahalda boya-başa çatan, burada yaşayıb-yaradan, poeziya səmasına pərvazlanan çox saylı şairlər kimi Zaməddin Ziyadoğlu da məhz həmin ənənələrə söykənərək özünün poeziyasını yaratmışdır.

Bəs nədir Zaməddin Ziyadoğlunun şeirlərini fərqləndirən? İlk növbədə onun şeirlərinin səmimiliyi və təbiiliyi. Zaməddin Ziyadoğlu sözə əziyyət vermir, söz özü-öz yerini Zaməddinin şeirlərində tapır.

Onun şeirləri təbiətlə həmahəng səslənir. Bu şeirlərdə bahar təravəti var, ilıq bir mehi var, qədim Azərbaycan torpaqlarından olan Dilcan dərəsindən, Şinkardan, Ağstafa çayı boyunca sularla bir yerdə axaraq Qazaxa qədər gəlib çatan xəfif bir mehi var və bu mehdə bir şeiriyyat var.

Şairin şeirləri Avey dağının vüqarından, Vəlixan meşəsinin dərinliyindən, Ağstafa çayının sərinliyindən qidalanıb. Zaməddin Ziyadoğlunun şeirlərində bənövşənin, nərgizin, qaymaq çiçəyinin ətri var. Onun şeirlərinin mayası bayatılar, laylalar, oxşamalar, nağıllar və əsatirlərlə yoğrulub.

Zaməddin Ziyadoğlunun şeirlərində bir vətən sevgisi var. Onun şeirlərini Xanlıqlarsız, Qazaxsız (neftçilərə aid olan şeirlərini nəzərə almasaq) təsəvvür etmək mümkün deyildir.

Hazırda qloballaşan dünyada getdikcə dövlətlərin, millətlərin,xalqların bir-birinə inteqrasiya etdiyi bir zamanda, müxtəlif svilizasiyaların, mədəniyyətlərin bir-birinə qarışdığı bir dövrdə, kiçik xalqların, balaca dövlətlərin yavaş-yavaş dünya xəritəsindən silindiyi bir zamanda millətin, xalqın yaddaşını, ruhunu yaşatmaq, onun mənəvi mənini özünə dərk etdirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Zaman-zaman yaradıcı insanların, şairlərin, yazıçıların, musiqi xadimlərinin ən böyük vəzifəsi millətin, xalqın ruhunu yaşatmaq olmuşdur və tarixdə onların bu xidmətləri şəksizdir. Indiki dolaşıq zamanda isə bu daha müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Zaməddin Ziyadoğlu şeirlərində millətin adətini, ənənəsini, ruhunu yaşadır və gələcək nəsillərə ötürür. Bu onun yaradıcılığında mühüm faktordur.

Diqqət yetirin:

Xəyalım dolanır yurdum Qazaxı,

Baxıram bəzənib bayramsayağı.

Bağda bənövşəni, dağda sazağı,

Baharın sorağı güllərdən gəlir.

Lopalar bəzəyir göyün üzünü,

Gecə yaxasında tonqal düzümü.

Zaməddin, ilhamla söylə sözünü

Baharın sorağı ellərdən gəlir.

Zaməddin Ziyadoğlunun yaradıcılığında torpağına, elinə, obasına, dünyaya göz açdığı qədim Xanlıqlar kəndinə, ana yurdu Qazaxa həsr etdiyi şeirlər də mühüm yer tutur. Bu şeirlər təkcə mənə yox, yalnız Qazaxda dünyaya gəlmiş insanlara yox, dünyaya göz açdığı kəndə bağlı olan insanların hər birinə xoş gəlir. Insanı uzaq keçmişə, gəncliyinə aparır.

Cığırı burma-burma,

Qığıldar göydə durna.

Qıy çəkər qara zurna,

Kənd yadıma düşəndə.

Başlasa dirədöymə,

Heç vaxt döşünə döymə

Ay qağa, mənə dəymə

Kənd yadıma düşəndə.

Və ya;

Göyəzən qamətli, Avey vüqarlı,

Damcılı nəğməli, Vurğun ilqarlı.

Dilican həsrətli, Didvan qubarlı

“Divani” üstümdə sazımdır Qazax.

Zaməddin Ziyadoğlu dilimizin gözəlliyini təkcə şeirə gətirmir. O, həm də zaman-zaman şirin Qazax ləhcəsində işlədilən az qala yaddan çıxmış qədim sözlərdən bir lüğət də tərtib edib. Mən həmin lüğətdən bəzi sözləri oxucunun diqqətinə çatdırmaq istəyirəm:

Dərdiş – dərdin alım

Dambat – təkəbbürlü

Varıf getmək – çıxıb getmək

Həncəri - necə, nətəhər

Haqqannəs – doğru, düzgün

Qıjıt vermək – öyünmək və s.

Zaməddin Ziyadoğlu xarakterində incə yumor var. Bu yumor onun təkcə şeirlərində yox, qələmə aldığı “Turşməzə əhvalatlar “ında daha maraqlıdır.

Mən Zaməddin Ziyadoğlunun dramaturgiyasından, onun poemalarından, qıfılbəndlərindən söz açmadım. Bu kiçik yazıda onlar barədə ətraflı danışmaq da mümkün deyil.

Maraqlı yaradıcılığı olan, şair Zaməddin Ziyadoğlunun poeziya və söz aləmindən elə böyük iddiası da yoxdur və bu barədə öz düşüncələrini o aşağıdakı misralarla ifadə edir:

İzim qalsa bu dünyada,

Qağa demək yaşamışam.

Sözüm qalsa el-obada,

Qağa demək yaşamışam.

Varaqlansa həzin yaddaş,

Yada salsa bircə sirdaş.

Gilələnsə gözlərdə yaş,

Qağa demək yaşamışam.

Ramiz Göyüşov

Kaspi.-2015.-27 yanvar.-S.10.