Bakıdan Klivlendə uzanan ömür yolu

Abbas bəy Atamalıbəyov qürbətdə də Azərbaycan amalı üçün çalışıb

Uzun illər çar ordusunda qulluq edən Seyfulla bəy Atamalıbəyov general rütbəsinə qədər ucalmışdı. O, Ərdəhanda qulluq edərkən (Seyfulla bəy o zaman Ərdəhanda Hərbi Dairənin rəisi idi. Sonralar Qarsda və Zaqatalada da Hərbi Dairənin rəisi işləmişdi-müəl.) 2 fevral 1895-ci ildə oğlu Abbas dünyaya gəldi. Abbasın anası Mələk xanım Şamaxı əsilzadələrindən olan Mahmud bəy İbrahimbəyovun qızı idi.

Abbas atasının işi ilə əlaqədar ilk təhsilini həm Tiflisdə, həm də Şamaxıda alır. Hərbçi ailəsində böyüyən Abbas atası kimi hərbçi olmaq istəsə də, bu arzusuna nail ola bilmir. Görmə qabiliyyəti zəif olduğu üçün onun sənədlərini hərbi məktəbə götürmürlər.

1914-cü ildə Abbas Peterburq Politexnik İnstitutunun dəniz mühəndizliyi fakültəsinə qəbul olur. Elə həmin ildən də siyasi fəaliyyətə başlayan Abbas sağ eserlərə qoşulur və qısa müddətə Müsəlman Həmyerlilər Komitəsinin sədri seçilir.

1917-ci ilin əvvəllərində Rusiyada inqilabi hərəkat getdikcə gücləndiyi üçün Abbas təhsilini yarımçıq qoyub Qafqaza qayıdır. Burada eserlər partiyasında siyasi fəaliyyətini davam etdirməyə başlayır.

Bu çaxnaşmada Abbasın qəlbini narahat edən bir fakt da var idi. O, neçə il qəlbində pünhan saxladığı sevgisini anası Mələk xanıma açır və valideynlərinin xeyir-duası ilə 1917-ci ilin sonlarında ailə qurur. Sevgilisi Yelizavetpolun general-qubernatoru olan İbrahim ağa Vəkilovun qızı Tatyana idi. Tatyana bu evlilikdən sonra islamı qəbul etmək üçün 22 avqust 1917-ci il tarixində ərizə ilə Zaqafqaziya Sünni Ruhani İdarəsinə müraciət edir. İdarə onun bu müraciətini müsbət qarşılayır. Bundan sonra Tatyana özünə Reyhan adını götürür və ali təhsil almaq üçün Bakı Dövlət Universitetinə qəbul olur.

Siyasi fəaliyyəti püxtələşən Abbas Atamalıbəyov Azərbaycan Milli Şurasının və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentində "Sosialistlər bloku” fraksiyasının üzvü seçilir. O, daha yaxşı təhsil almaq üçün hökumətə müraciət edir və parlamentin 1919-cu il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini gəmiqayırma sahəsində davam etdirmək üçün Paris Universitetinə göndərilir.

Abbas Parisə oxumağa getməzdən əvvəl Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin qərarı ilə Paris sülh konfransına yola düşən nümayəndə heyətində menşevik Məmməd Məhərrəmovu baş katib kimi əvəz etməli olur və Parisə yola düşür.

Abbas səfərə çıxarkən ömür-gün yoldaşı Reyhan xanımı da aparmaq arzusunda olduğunu anasına bildirir. Mələk xanım gənc gəlinini yad diyara buraxmaq istəməsə də, oğlunun istəyinə qarşı çıxa bilmir.

1920-ci ilin aprel işğalından sonra Reyhan xanımın qardaşı, Azərbaycanın Gürcüstandakı səfiri Faris bəy Vəkilov da ailəsi ilə Parisə üz tutmağa məcbur olur.

Parisin gözəllikləri onlara vətən həsrətini unutdura bilmir. İlk illəri daha çətin kecir. Lakin Abbas bəylə Reyhan xanımın fransızcanı əla bilmələri onlara işləmək üçün imkan yaradır. Reyhan xanım kitab mağazasında, Abbas bəy isə qiymətli daşlar birjasında brilyantlar üzrə mütəxəssis kimi işə başlayır. Getdikcə ailənin maddi durumu yaxşılaşır. Hətta bir zaman Abbas bəyə həm maddi, həm də mənəvi dəstək olan Ceyhun bəy Hacıbəyli də xanımı ilə bir müddət onlarla birlikdə yaşayır. Beləliklə, onlar Azərbaycana qayıtmaq arzusu ilə ömürlərini qürbətdə, Vətən həsrəti ilə başa vurmalı olurlar.

Vətəninin işğalı ilə barışa bilməyən Abbas Fransa hökumətinin SSRİ-yə qarşı çıxan mühacirlər üçün yaratdığı əlverişli imkanlardan istifadə edərək, Parisdə Siyasi Elmlər Məktəbinə qəbul olur və oranı əla qiymətlərlə başa vurur. Abbas Cenevrədə qərargah yaradır və Millətlər Cəmiyyətinin əksər siyasi tədbirlərində yaxından iştirak edir, müzakirələrdə fəallıq göstərir. O, "Azərbaycan davasını dünya əfkari-ümumiyyəsinə çatdırmaq üçün” inadla mübarizəsini davam etdirir.

Onu da qeyd edim ki, 1934-cü ildə Ə.M.Topçubaşovun vəfatından sonra Parisdə cəmləşən Azərbaycan mühacirlərinə rəhbərliyi Abbas bəy edib. Abbas bəy həm də Parisdə çap olunan dövri mətbuatla əməkdaşlıq edir, siyasi fikirlərini, mülahizələrini məqalələrində də bəyan edir. Daha yaxından əməkdaşlıq etdiyi "Revyu de Prometey” və "O” jurnalları olur. Burada çap edilən məqalələrinin əksəriyyətinin mövzusu Cənubi Qafqazın tarixinə, mədəniyyətinə həsr edilir.

Fransa almanlar tərəfindən işğal olunan zaman Abbas ailəsi ilə birlikdə Berlinə köçür. O, burada ilk olaraq Qırmızı Xaç Komitəsində işə başlayır. Tədqiqatlardan bəlli olur ki, o, burada azərbaycanlı əsirləri xilas etmək üçün çox işlər görüb. Bununla yanaşı, siyasi fəaliyyətini də davam etdirib. Tədqiqatlara görə, Azərbaycan legionu ilə Hitlerin ordu qərargahı arasında əlaqə saxlayan üç nəfərdən ibarət qrupa (Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski və F.Əmircanla birlikdə) o da daxil imiş.

1944-cü ilin oktyabrında Qafqaz Şurasının yaradılması haqqında təşəbbüsü irəli sürənlərdən biri də A.Atamalıbəyov olub. Şura yaradıldıqdan sonra onun ən fəal üzvü olan Abbas bəy 1947-ci ildə Lozannada keçirilən toplantıda iştirak və çıxış edir.

Ömrünü daha çox siyasi fəaliyyətə bağlayan Abbas bəy bir müddət digər ölkələrdə yaşayır və 1971-ci ildə ABŞ-da dünyasını dəyişir.

1924-cü ildə ailənin bir oğlu dünyaya gəlib. Atası Abbas bəydən fərqli olaraq, Qalib bəy siyasətdən uzaq olub. Parisdə Sorbonna universitetini bitirən Qalib bəy əvvəlcə dərman fabrikində çalışıb. 1947-ci ildə Çilidə həmin fabrikin buradakı filialında çalışıb və sonra elmi-tədqiqat institutunda işini davam etdirib.

1956-cı ildə Qalib bəy penisilin istehsalı üzrə tanınmış mütəxəsis kimi dünya ölkələrinə səyahət edib. Bir müddət Tayvanda, Yuqoslaviyada, Hindistanda və Misirin İsgəndəriyyə şəhərində işləməli olub. 1966-cı ildə anası Reyhan xanım vəfat edib. Qalib bəy ailəsi ilə birlikdə atasının yanına, ABŞ-ın Klivlend şəhərinə köçüb və 1971-ci ildə onu da itirib.

Klivlend kimi məşhur bir şəhərdə yaşayan, yetərincə imkanlı, adlı-sanlı Qalib bəyi narahat edən bir istək var idi. Ata-anasının ömrünün son anlarına kimi həsrət qaldıqları Vətəni görmək, gəzmək və onların ruhunu şad etmək. Bu istəklə də Azərbaycanın ABŞ-dakı səfirliyinə müraciət edir və günlərin bir günündə - ömrünün 80-ci ilində ana vətəninə gələ bilir.

Qərənfil Dünyamin qızı

Əməkdar jurnalist

Kaspi.-2016.-28 aprel.-S.15.