Mələk kimi insan

O, “xalq düşmənləri”nin başsız qalan övladlarına əmi, dayı olub

"...Bir gün bacım onu bizə çağırdı. Mən qapının açar gözlüyündən nə qədər baxdımsa da, qızın üzünü aydın görə bilmədim. Bacım bir həftə sonra Raziyəni yenə bizə çağırdı. Bu dəfə qapı xeyli aralı idi. Anam isə qızın anası ilə söhbətə getmişdi. Raziyə xanım bacımla şirin söhbət edərkən mən guya qızın bizdə olduğunu bilməyib, otağa girdim. Raziyə cəld ayağa qalxdı və üzünü yaylığı ilə örtdü. Mən tez qapını örtüb o biri otağa çəkildim. Bu dəfə bir-birimizi aydın görmüşdük”. Bu sözləri XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, ictimai və bədii fikir tarixinin inkişafında mühüm yer tutan şair, ictimai xadim, istedadlı pedaqoq Abdulla Şaiq "Xatirələrim”də yazıbdır.

Fəxrlə deyəcəkdi ki, oğlu şəhər məktəbində "uçitel” işləyir

Abdulla Şaiqin xatirələrindən belə aydın olur ki, Bakıya 1901-ci ildə gəlib. İlk pənah aparacağı yer Nəriman Nərimanovun evi olub. Şaiq anası ilə Nərimanovun yanına gedir, Bakıya gəlməyinin səbəbini söyləyir. Nərimanov onun fikrini bəyənir. İllər sonra bu haqda A.Şaiq yazırdı: "Nəriman Nərimanov ailəsinə, qohum-qardaşına, dost-tanışına olduqca bağlı, qəlbi geniş, dostluqda sadiq və xeyirxah bir insan idi. Hələ evlənməzdən əvvəl də böyük bir ailə sahibi idi. Qoca anasını, xalasını, iki dul bacısını və onların uşaqlarını, qardaşı uşaqlarını öz himayəsi altına almışdı. O, gecə-gündüz çalışır, çapalayır, on iki nəfərdən ibarət olan böyük ailəsini çətinliklə idarə edirdi. Gəncliyin bütün zövq və nəşəsini yalnız onlara fəda edərək, bacısı və qardaşı uşaqlarını oxudub bir yana çıxarmaq istəyirdi”.

N.Nərimanovun qayğısı və nəzarəti ilə imtahanlara ciddi hazırlaşan A.Şaiq 1901-ci ildə Azərbaycan dili müəllimi diplomu əldə etmək üçün 1-ci Aleksandrinski gimnaziyasında imtahan verərək "əla” qiymət alır və Bakı duması nəzdində olan maarif şöbəsi müdiriyyətinə ərizə verir. Maarif şöbəsi onu Sultan Məcid Qənizadənin məktəbinə müəllim təyin edir. Bu xəbərə A.Şaiqdən də çox anası Mehri xanım sevinirdi. Çünki oğlunu evləndirmək istəyirdi. Elçi gedəcəyi ünvanı dəqiqləşdirən Mehri xanım orada fəxrlə deyəcəkdi ki, oğlu şəhər məktəbində "uçitel” işləyir.

A.Şaiq Bakıda anası və qardaşı Yusiflə birlikdə Kərbəlayı Mirzə Yusifin evində kirayədə qalırdı. Digər kirayənişinlərə nisbətən, Kərbəlayı Mirzə Yusifin bu ailəyə, xüsusən də savadlı, böyük-kiçik yeri bilən Abdulla Şaiqə hörmət-izzəti vardı. Bunu hiss edən Mehri xanım da Kərbəlayı Mirzə Yusifin qızı Raziyəni Abdulla üçün "gözaltı” etmişdi. Əslində Abdullanın da Raziyadan xoşu gəlirdi. Xasiyyətlərində də çox oxşarlıq var idi. Amma oxumuş qızla ailə qurmaq istəyirdi. Oğlunun niyyətini bilən ana bir gün onu dilə tutur: "Bilirəm, Abdulla, oxumuş qız almaq istəyirsən, oxumuş qızlar odur,ceyran arxasında. O qızlar varlı oğlanlarını qoyub sənə gələrmi? Raziyə xanımdan yaxşı qız tapmayacaqsan. Həm yaxşı ailədəndir, həm də xoşxasiyyət, gözəl qızdır. Sən "hə” de, mən günü sabah ona özüm elçi gedim”.

Xoş səadətini belə tez itirməsi onu sarsıdır

Sən demə, indiki kimi o zaman da evsiz-eşiksiz oğlanın evlənməsi müşkül məsələ imiş. Amma Abdullanın tərbiyəsi, savadı Kərbəlayi Mirzə Yusifi onun elçilərinə "hə” deməyə məcbur edir. 1906-cı ilin yazında Raziyə Abdulla gilə gəlin köçür. "Raziyə xanım savadsız olmasına baxmayaraq, son dərəcə tərbiyəli, xoşəxlaq bir gəlin idi. Bütün ailəmiz ondan çox razı idi. Raziyəyə yazıb-oxumağı da öyrədirdim. Dinc və bəxtiyar bir ailə həyatı keçirirdik. Lakin bu bəxtiyarlıq uzun sürmədi. Raziyənin qız vaxtından xəstəliyi var idi. Evləndikdən sonra bu xəstəlik daha da güclənməyə başladı”.

Abdulla Raziyəni bir müddət Bakıda müalicə etdirsə də, nəticəsi olmur. A.Şaiqin xatirələrindən: "Həkimlərin tapşırığı ilə onu Jeleznovodskiyə apardım. Peterburqdan gəlmiş məşhur professor Raçinskiyə göstərdim. Professor əməliyyat etməyi məsləhət gördü. Mən Raziyənin ata-anasına teleqramla məsələni bildirdim. Onlar qəti etiraz etdilər, qızı tez evə gətirməyimi yazdılar. Biz təcili olaraq Bakıya qayıtdıq”.

Bakıda Raziyənin vəziyyəti daha da ağırlaşır. Kərbəlayi Mirzə Yusif savadsız olduğu kimi, həm də çox inadkar idi. Qızının sağalacağına dua etməklə nail olacağına inanırdı. Abdullanın günlərlə qayınatasını dilə tutması, yalvar-yaxar etməsi, həkimlərin "əməliyyatı nəinki bir gün, heç bir saat belə gecikdirmək olmaz” deməsi, axır ki, Kərbəlayi Mirzə Yusifin razılığına səbəb oldu. Abdulla Raziyəni Qara şəhər xəstəxanasında əməliyyat etdirsə də, həkimin ilk sözü belə olur: "Müəllim çox gecikmisiniz”. Raziyə əməliyyatdan sonra çox az yaşayır. 1911-ci ildə vəfat edir.

Xoş səadətini belə tez itirməsi Abdullanı yaman sarsıdır. Dərsdən sonra gününü saatlarla Raziyənin məzar başında keçirirdi.

Eşq ilə çırpınan könül diyarı

Məni çəkmişdi bir məzara sarı.

Ağlayırdım, yanıqlı həsrət ilə,

Dərdləşirdim o nazlı afət ilə,

Söykənib bir yeni məzar daşına.

"Bəxtsiz rəfiqəmə” adlı şeri və "Şair və qadın” sərlövhəli bir pərdəli mənzum pyesi şairin həmin illərdə çəkdiyi açıları əks etdirir. Şair "Bədbəxt ailə” əsərinin ilk səhifəsində yazırdı: "Bu kitabçadan əldə olunan parələr mərhumənin ehsanı olaraq, yetim, fəqir şagirdlərə sərf olunacaq”. Gününü yazıb-oxumaqla, pedaqoji fəaliyyətlə keçirən şair bu faciədən sonra uzun müddət evlənmədi. Sevimli gəlininin ölümünə ağlayıb-sızlayan Mehri ana Abdullanın ilk bəxtinin uğursuzluğu ilə heç cür barışa bilmirdi. Övladını xoşbəxt görmək istəyilə hər gün Tanrıya dua edən ana sonda buna nail olur... "Anam çox inadkar olmaqla yanaşı, həm d zəhmətkeş, şükürlü bir qadın idi. Biz çox məşəqqət ilə keçindiyimiz halda belə, anam yenə həyatından məmnun idi. Hər ay maaşımı alıb anama verdiyim zaman o, saatlarla tanrısına dua edərdi. Xalqa xidmət arzusunu, ata-anaya məhəbbəti, zəhməti, qürurlu olmağı anam bizə öyrətdi...”

Sabah da, yüz illər sonra da Şaiqanə yad ediləcək

1920-ci ildə Dərbənddən qaçqın düşən bir çox ailə Bakıya pənah gətirir. Onların arasında Əhməd bəy Mirzəbəyovun da ailəsi var idi. Onlar Bakıda Yuxarı Dağlıq küçəsi 21 ünvanında yerləşən üç mərtəbəli evin birinci mərtəbəsində məskunlaşırlar. 1916-cı ildə Abdulla anası və qardaşı Yusiflə bu binanın ikinci mərtəbəsinə köçmüşdür. Amma artıq kirayənişin kimi yox...

Abdulla bir necə dəfə işdən gələndə, işə gedəndə birinci mərtəbənin həyətində Əhməd bəyin qızı Şahzadə xanımı görür və onunla maraqlanır. Bu maraq keçici olmur. Abdulla anasının razılığı ilə Şahzadə xanımla ailə qurur. Bu dəfə Tanrı ona xoşbəxt bir ailəyə sahib olmağı nəsib edir. Oğlu Kamalın (Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyatşünas alimi Kamal Talıbzadə) və nəvələri Ülkərin, Şaiqin dünyaya gəlişi ona ömrü boyu unuda bilməyəcəyi bir xoşbəxtlik bəxş edir. Ailədə olduğu kimi yaradıcılıqda, ictimai həyatda da bəxti gətirən Abdullanı 37-ci ilin faciəli günləri də dəyişmir. Onu tanıyanlar, onunla ünsiyyətdə olanlar mələyə bənzədilən bu insanın sadəliyinə, xoşxasiyyətinə, saflığına heyran qalır. Doğma əminin, dayının cürət edib halını sora bilmədiyi "xalq düşmənləri”nin başsız qalan övladlarına əmi, dayı olur (Hüseyn Cavidin qızı Turan Cavidlə olan müsahibələrimdə bu haqda geniş bəhs olunub).

Saysız-hesabsız əsərlərin müəllifi olan, fəxri adlarla, orden və medallarla təltif edilən A.Şaiq dəfələrlə (1946-1956) SSRİ Ali Sovetinə deputat da seçilib. Amma çox sadə, təmtaraqdan uzaq bir ömür yaşayıb. Bəlkə elə ona görə, bu gün də, sabah da, yüz illər sonra da Şaiqanə yad ediləcək, xalqının qəlbində yaşayacaq!

Qərənfil Dünyaminqızı,

Əməkdar jurnalist

Kaspi.-2017.-26 aprel.-S.15.