Ömrün yüzündə görüşmək arzusu

Və ya köhnə tanış haqda ilk yazı

Ötən əsrin 70-ci illərindən tanıdığım, yaradıcılığına, pedaqoji fəaliyyətinə bələd olduğum, tez-tez ədəbi söhbətlərini dinlədiyim, təqdir etdiyim, araşdırmalarından bəhrələndiyim, böyük hörmət bəslədiyim pedaqoji elmlər doktoru, professor Əjdər Ağayevin 80 illik yubileyidir. Rəqəmin dolğunluğu, yaşın fərəhi elə bil ki, məni ayıltdı. İllər boyu yaradıcılığını diqqətlə izlədiyim, hansısa bir klassikdən yazanda, ondan ürəklə məsləhət aldığım, kitablarını mütəmadi nəzərdən keçirdiyim bu nəcib insan barəsində indiyəcən bir kiçicik məqalə belə yazmamışam. Açığı, çox pərt oldum və o andaca bir atalar sözü yadıma düşdü: "Çıraq dibinə işiq salmaz”. Başqa bir müdrik deyim isə təsəllim oldu - "Gec olsun, güc olsun”.

Əjdər Ağayev günəşi ilk dəfə 1937-ci ilin payızında Salyan rayonunun Qırmızıkənd yaşayış məkanında qarşılayıb. Yadımdadır ki, zarafatla deyərdi, repressiyaların tüğyan etdiyi bir zamanda doğulmağım dövrün təzadlarını qanıma-iliyimə elə doldurdu ki, əlimə qələm aldığım gündən gələcəkdən çox, ötənlər barəsində düşünürdüm. Əslində elə kiçik yaşlarından insan və onun formalaşmasına təsir edən amillər barəsində çox fikirləşərdi. Tarixçi kimi maraqlanardı, müəllim kimi müzakirə edərdi, yazıçı kimi bədii, şirəli danışardı. Elə yaşının bu çağında da belədir. Hərtərəfli bir insandır, tanımasan, çətin müəyyən etmək olar ki, hansı sənətin yiyəsidir. Qələm dostlarımdan birinin dediyi kimi, ilk ağıla gələn ifadə belə olar: filosofdur.

İndiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin tarix-filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra ilk əmək fəaliyyətinə müəllimliklə başlayıb. Elmi araşdırmalarını fədakarlıqla davam etdirib, dissertasiyalar yazıb... İndi daşıdığı elmi dərəcələri almaq üçün əsil zəhmət çəkib. Nəticədə araşdırdığı tədqiqatları məharətlə başa çatdıraraq, elmi işlərini uğurla müdafiə edərək adını pedaqoq alimlər sırasına yazıb. Əməkdar müəllim Əjdər Ağayev Sosial və Pedaqoji Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvüdür (Moskva, 2006). Rəfimdəki kitablarının sayını belə dəqiq bilmirəm. Publisistdir, pedaqoqdur, tədqiqatçıdır, natiqdir, nasirdir, şairdir... Hekayələri, şeirləri həm oxucular, həm də ədəbi tənqid tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb. Hələ uşaqlar üçün də gözəl şeirlər yazıb, sözlərinə bəstəkarlarımız mahnılar bəstələyib. Bəzən nəvələrimi onun şeirləri ilə danışdırıram. Çox vaxt da şeirdəki adları dəyişdirirəm:

Günel gün kimi çiçək,

Açılıb çiçək-çiçək,

Yanaqları almadır,

Günel bala bal dadır.

O, neçə-neçə monoqrafiyanın, proqramın, metodik vəsaitlərin, 500-dən artıq elmi əsərin, publisistik məqalənin müəllifidir. Uzun illər "Azərbaycan məktəbi” jurnalının və ona metodik əlavələrin baş redaktoru olub. Əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edilib. İctimai vəzifələri də çoxdur. Hazırda ölkə Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü olan Əjdər Ağayev pedaqoji və yaradıcılıq fəaliyyətini fədakarlıqla davam etdirir. Bu yazdıqlarım onun ömür kitabının solmayan səhifələridir.

İlk olaraq mən onun bir səmimi etiraf və dürüst fikrindən başlamaq istəyirəm. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevlə bağlı bir neçə yazısını oxudum. Müəllif, ulu öndərin təhsilə göstərdiyi diqqəti, qayğını yüksək dəyərləndirərək gəldiyi nəticəni oxuculara belə çatdırır: "Liderimiz Azərbaycana rəhbərlik edərək, tam bir qərinəlik dövrdə onun inkişafını yeniliklərlə, quruculuqla, sürətli tərəqqi ilə səciyyələnən Heydər Əliyev mərhələsini yaratmışdır...Heydər Əliyevin çoxşaxəli fəaliyyətinin əsas istiqamətlərdən birini onun təhsil, elm, milli kadr hazırlığı məsələlərinin həlli təşkil edirdi.”

Heç unutmuram ki, Şuşa ilə bağlı kitab hazırlayanda bu gözəl şəhərin şöhrətli övladları haqqında məqalələr yazırdım. Təcrübəli bir qələm sahibi kimi ondan bəzi məsləhətlər alanda ilk sözü belə oldu: "Pedaqoji fikir tariximizin ilk tədqiqatçılarından olan Fərhad Ağazadəni unutma!” Əjdər müəllim özü Fərhad Ağazadə ilə əlaqədar arxivlərdə uzun müddət axtarışlar apararaq, qətiyyətlə bildirirdi ki, bu fədakar, millətsevər insan zəmanəsinin ən gözəl tədqiqatçısı və mədəniyyət tariximizi öyrənməyin təşəbbüskarlarından biri olub. Mən məhz bu işığın nurunda ana dilimizin aşiqi olan Fərhad Ağazadə irsini nəzərdən keçirdikcə, heyrətə gəlirdim. Yazımın ilk cümləsi belə idi: "Azərbaycan mədəniyyət, ədəbiyyat, xüsusi ilə də dilçilik tarixinin görkəmli nümayəndəsi Fərhad Ağazadə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış maarif xadimi, pedaqoq və jurnalist olmuşdur”. Əjdər müəllim həm də diqqətli oxucudur. Telefonda mənə dediyi xoş sözləri heç unutmuram. Bilmirəm onun fikrini necə ifadə edim. Elə həssaslıqla yazımı bəyəndi ki, özüm heyrətdə qaldım. Halbuki Əjdər Ağayev ötən əsrin 70-ci illərində Fərhad Ağazadə haqqında mükəmməl elmi əsərini ortaya qoyub. Amma görün məni necə ürəklə təbrik edirdi: Çox sağ ol, yeni faktlar və münasibət var...” Bu, böyüklükdür, insanı ruhlandırmaqdır.

Şuşa haqqında söz düşmüşkən, mütləq bu faktları da deməliyik ki, Əjdər Ağayev hələ sovet dövründə bu qədim şəhərimizlə, onun məşhur övladları, sənət adamları barəsində maraqlı araşdırmalar aparıb. Xüsusi ilə də Şuşada fəaliyyət göstərən məktəblər barəsində yazdığı məqalələr çox qiymətlidir. Əjdər müəllimin 1982-ci ildə mətbuatda dərc etdirdiyi, indi isə "Seçilmiş əsərləri”nə saldığı "Şuşada ilk dövlət məktəbi” adlı tədqiqatından bəlli olur ki, Azərbaycanda birinci dünyəvi məktəb 1830-cu ildə Şuşada təsis edilib. Müəllif bunun səbəbini belə izah edir: "İlk qəza məktəbinin Şuşada yaradılması təsadüfi deyildi. Özünün füsunkar gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edən Şuşa şəhəri həmin dövrdə bütün Qafqazda və Yaxın Şərqdə ticarət mərkəzi kimi məşhur idi. Təbii gözəlliyi, təmiz iqlimi ilə Qafqazın yaraşığı olan Şuşada 1698 ev olduğu qeyd olunur. Bunlardan başqa şəhərdə 56 bəy malikanəsi, 64 molla və seyid evi və 10 hökumət binası vardı... Şuşa qəza məktəbi digər qəza məktəbləri açıldıqdan sonra da öz birinciliyini saxladı. Belə ki, 1831-ci ildə Naxçıvanda, 1832-ci ildə Bakıda və 1833-cü ildə isə Gəncədə qəza məktəbi təsis edildi. Lakin bütün bu məktəblərin sırasında ən şərəfli yeri Şuşa qəza məktəbi tuturdu”. Qeyd edək ki, o dövrdə Şuşada cəmi 21 erməni dindarının evi olub. Nə yazıqlar ki, bu qədim türk şəhəri indi erməni işğalındadır...

Əjdər Ağayev digər bölgələrimizdə açılan ilk qəza məktəbləri barəsində də maraqlı məlumatlarla zəngin məqalələrin müəllifidir. Pedaqoji tariximizin keçmişini araşdırmaq təkcə alim fədakarlığı deyil, həm də mili təəssübkeşliyin rəmzidir. Əlbəttə, indi demokratiyadır, söz azadlığı var, yəni qaranlıqlara güzgü tutmaq elə də çətin deyil. Amma rejimin ağır tələblərinin, təzyiqlərinin diqqətini ustalıqla yayındırmağı bacarırdı Əjdər müəllim. Bəzən də eyhamla deyirdi ki, hər kəs payın götürsün. Məsələn, "Tarixi faktlara münasibət haqqında” adlı məqaləsində oxuyuruq: " ...Çar hökumətinin diplomatiyasında meşəni salıb, həmin meşədəki ağacdan olan balta ilə qırmaq siyasəti vardır” (1984-cü il). Bax, elə bu siyasət sovetlər zamanında da həyata keçirilmədimi? Repressiyalardan üzü bəri bütün qətllərin, faciələrin, həbslərin, münaqişələrin mayasında məhz bu siyasət dayanmadımı? Ona görə də Əjdər Ağayev öz həmkarlarına üz tutaraq yazırdı: "Pedaqoji tədqiqatlarda tarixi faktlara yalnız maarifçilik mövqeyindən deyil, siyasi, ictimai məqsədlərdən yanaşılması hadisələrin meydana çıxması səbəblərini aşkarlamağa, onun dialektikasını görməyə imkan verir; belə bir yanaşma hadisələrin əsl mahiyyətini görə bilməyə və ona düzgün qiymət verməyə kömək edir”.

Əjdər Ağayev illərlə müəmmalı ömrə, fəaliyyətə malik olan insanların gizlədilmiş taleləri haqqında fədakarlıqla araşdırmalar aparan, onların arxivlərdə saralmış məlumatlarını üzə çıxaran yorulmaz tədqiqatçıdır. Çalışdığım İctimai Televiziyada "Yadigarlar” verilişinin bir sayını ilk azərbaycanlı qadın müəllim, publisist, nasir Şəfiqə Əfəndizadəyə həsr etdik. Təbii ki, müsahiblərimizdən ilkini Əjdər Ağayev oldu. Hələ sovet dövründə mən bu alimin Şəfiqə xanım barəsində mükəmməl bir məqaləsini oxumuşdum. Əjdər Ağayev böyük məhəbbət və sevgi ilə millət sevdalısı olan, Azərbaycan qızlarının təhsilə cəlb edilməsində ağır, məşəqqətli zəhmətlərə qatlaşan Şəfiqə xanım Əfəndizadənin pedaqoji fəaliyyəti və pedaqoji fikirlərinə dair ilk dəfə maraqlı açıqlamalar verirdi. İndi o yazının tarixindən 50 ilə yaxın bir vaxt keçir. Bu rəqəmləri ona görə tez-tez işlədirəm ki, Əjdər müəllim məhz sovet rejiminin müqavimətlərini yararaq, bəzən də qəsdən arxivlərdə pərdələnmiş taleləri araşdırırdı və cəsarətlə həqiqətləri yazırdı: "1918-ci ildə ADR yarandıqdan sonra məktəblər milliləşdi, təlim ana dilində aparılmağa başlandı. Şəfiqə xanım geniş və zəngin biliyini gənclərə həvəslə, ilhamla öyrətməyə başladı (yazı 1982-ci ildə qələmə alınıb –F.X.). Elə verilişimizdə də Əjdər müəllim ehtiramla yad etdiyi xanım ziyalımız barəsində məhəbbətlə danışdı: "Dərin biliyə və dünyagörüşünə malik olan bu maarif fədaisi bir ana - valideyn kimi də xüsusi nümunə göstərmişdir. Onun tərbiyə edib, boya-başa çatdırdığı övladları Adil və Fuad Əfəndiyevlər fəal ictimai xadim, görkəmli mütəxəssis, ensiklopedik biliyə malik insanlar kimi tanınmışlar. Öz valideynlərinin alışıb-yanan ömür çırağını həyat qayəsi kimi alıb, davam etdirmiş övladları yeni şəraitdə yüzlərin, minlərin gərəyinə çevrilmişlər”.

Həmişə müqəddəs amallarla yaşayan elə bu istiqamətdə də çalışan qəhrəmanımızın, sevimli Əjdər müəllimin öz sözüdür ki, xalqını, vətənini sevmək, bütün ömrü boyu belə bir məhəbbətlə yaşamaq əsil xoşbəxtlikdir. Təbii ki, o, bu sözləri yorulmaq bilmədən fədakarlıqla araşdırdığı unudulmaz şəxsiyyətlər barəsində deyib. Yenə bir fikrinə söykənirəm ki, öz amalını, öz istəyini özündən sonra gələnlərin ürəyinə, beyninə həkk edə bilmək də böyük səadətdir. Və siz bunu bacardınız, Əjdər Ağayev! Bu, çox az insana məxsus olan məziyyətdir ki, sağlığında klassikləşsin, ona ensiklopedik biliyə, yaddaşa malik müdrik, eləcə də canlı arxiv kimi yanaşılsın! Şair Osman Sarıvəllidən gələn bir fikirdir ki, hər kim 100 il yaşamasa, günah onun özündədir. Amma mən bu sözləri başqa cür ifadə etmək istərdim. Kim istəməz ki, uzun və mənalı yaşasın?! Mən dualarımı ancaq Tanrıya edərək, ondan bu möhləti istəyirəm. Yaxşını da, pisi də görən Allahım, o mübarək günü bizə qismət elə! Ömrün yüzündə görüşək, Əjdər müəllim!

Flora Xəlilzadə,

Əməkdar jurnalist

Kaspi.-2017.-27 dekabr.-S.15.