Taleyin srr olması özü bir taledir

kaspi.az "Gənc tədqiqatçılar” adlı yeni layihəyə start verir. Layihənin məqsədi gənc alimlərin elmi fəaliyyətlərini işıqlandırmaq, elmi işləri və məqalələri haqqında müzakirə və müsahibələr etməkdir. İlk qonağımız gənc tədqiqatçı-alim Mehman Həsəndir.

– İlk olaraq özün barədə məlumat verərdin? Haranı bitirmisən? Doktorantura təhsilini harad alırsan, mövzun nədir?

– 1989-cu ildə Bakı şəhərində anadan olmuşam. Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” ixtisası üzrə bakalavr, daha sonra həmin fakültənin "Türk xalqları ədəbiyyatı” kafedrasında magistratura pilləsini bitirmişəm. 2014-cü ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda doktoranturaya qəbul olmuşam. Növbəti üç il ərzində "Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı dissertasiya üzərində çalışmışam. Bir neçə ay öncə isə müdafiə eləmişəm.

– Necə oldu ki, Çingiz Aytmatov yaradıcılığına müraciət etdin? Bu, özünün işləmək istədiyin mövzu idi, yoxsa elmi rəhbərin məsləhət gördü?

– Düzünü desəm, doktoranturaya qəbul olduqdan sonra beynimdə hər hansı mövzu olmayıb. Mənim elmi rəhbərim AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəylidir. Öncə mənə başqa bir mövzu verilmişdi. Daha sonra mövzu Rəyasət Heyətində təsdiq olunacağı gündən bir gün əvvəl dəyişdirildi və Çingiz Aytmatovla bağlı mövzu verildi. Elmi rəhbərim dedi ki, sən istedadlı oğlansan, Çingiz Aytmatov isə çoxprofilli, dünya şöhrətli yazıçıdır, bu səbəbdən də elmi inkişafında, dünyaya çıxışında sənə kömək ola bilər. İlkin məqamda mən bunun fərqinə tam olaraq varmasam da, müəyyən zaman sonra, yəni Ç.Aytmatovu tədqiqatçı kimi oxuyandan, xarici ölkələrdə konfranslarda iştirak edəndə gördüm ki, bu, mənim həyatım üçün çox böyük və əhəmiyyətli qərardır. Dünya ədəbiyyatşünaslığında ayrıca "Aytmatovşünaslıq” istiqaməti mövcuddur. Dünyanın ən müxtəlif ölkələrində onu araşdıran, tədqiq edənlər var, mən də gənc olaraq, həmin istiqamətin layiqli nümayəndəsi olmağa çalışıram.

– Bu mövzunu yazarkən hər hansı çətinliklə üzləşdinmi? Ümumiyyətlə, bu gün Azərbaycanda gənc alimin araşdırma aparması üçün lazımi şərait varmı?

– Etiraf edim ki, ilkin başlanğıcda belə bir çətinlik yarana bilərdi, çünki Ç.Aytmatov qırğız yazıçısıdır və mən mütləq Qırğızıstana getməli, onun yaşadığı mühiti öyrənməli idim. Bu məsələdə də çox xoşbəxtəm ki, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutuna gəlmişəm. Bu da taleyin bir qisməti idi ki, fevral ayında doktoranturaya qəbul olmuşdum, artıq aprel ayında birbaşa institutun direktoru akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə Qırğızıstana Beynəlxalq Konfransa göndərildim. Daha sonra 2016-cı ildə yenidən İnstitut tərəfindən Qırğızıstana konfransa ezam olundum, bu səfərdə Aytmatovun ailəsi ilə tanışlıq yarandı. Eləcə də Çingiz Aytmatovun oradakı tədqiqatçılarından çoxlu materiallar topladım ki, bu da dissertasiyamı daha kamil şəkildə yazmağım üçün həlledici rol oynadı. Eyni zamanda, ölkəmizdə olan arxivlərdə işləmişəm, kitabxanalardakı materialları araşdırmışam. Sonra İnstitut tərəfindən Türkiyəyə ezam olunduğum zaman burada Çingiz Aytmatovla bağlı aparılan tədqiqatlarla tanış oldum, tədqiqatçılarla görüşdüm. Təbii ki, ölkəmizdə tədqiqat üçün də, araşdırma üçün də kifayət qədər rahat şərait var. Bu, müəyyən mənada istəklə də bağlıdır. Əgər sən hər hansı işi görməyə meyllisənsə, onu istənilən şəraitdə görəcəksən.

– Çingiz Aytmatovla bağlı çoxlu yazılar yazılıb, Maraqlıdır ki, gənc alim kimi bu araşdırma zamanı özün üçün hansı elmi yenilikləri kəşf etdin və Azərbaycan oxucusunu, elmini Çingiz Aytmatov barədə bilinməyən hansısa yeni məlumatla tanış edə bildinmi?

– Çingiz Aytmatov elə bir yazıçıdır ki, parlamağa başladığı ilk zamandan Azərbaycan ədəbi mühiti ona böyük maraqla yanaşırdı. Əsərləri ən yüksək səviyyədə tərcümə olunurdu, haqqında məqalələr yazılırdı. Amma mən araşdırdım ki, Azərbaycanda Aytmatov haqqında əsaslı fundamental kitab yazılıbmı? Bunun üçün Azərbaycandakı bütün kitabxanalarda oldum, araşdırmaçılarla görüşdüm və yalnız məqalə xarakterli materiallara rast gəldim. Dissertasiyalarda da müəyyən hissələr var idi, amma Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında tam şəkildə sərhədləri görünəcək araşdırmaya rast gəlmədim. Məsələn, arxivdə işlədiyim zaman tam fərqli yazılar tapdım, 1979-cu ildə Vilayət Rüstəmzadəyə latın əlifbası ilə yarı türk, yarı Azərbaycan dilində məktub yazıb. Məktubda ona təşəkkürünü bildirir, Azərbaycanla əlaqələrindən, qardaşlığından danışırdı. Eləcə də Dövlət Arxivindən İmran Qasımova yazdığı 11 məktubunu tapdım. Həmçinin, onun Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı üç məqaləsi var, Moskvada, Bakıda çıxışı var. Müəyyən tədqiqatçılar bunu bilsələr də, həmin məqalələr hər hansı tədqiqat işində öz əksini tapmayıb və çoxları bundan xəbərsizdir. Təbii ki, mənim işim Aytmatovla bağlı ədəbiyyatşünaslıq səviyyəsindəki tədqiqatların yekunu deyil, mən bunu bir başlanğıc hesab edirəm və düşünürəm ki, gələcəkdə də Aytmatovu tədqiq etdikdə, bu mənbədən də istifadə etmək olar. Bu həm də mənim özüm üçün başlanğıcdır və bunun üzərində daha geniş tədqiqat aparılmalıdır.

– Sən Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbi əlaqələrindən yazıbsan. Maraqlıdır, onun Azərbaycana münasibəti necə idi, eləcə də onun yaradıcılığı Azərbaycan üçün hansı tərəfləri ilə maraqlıdır?

– Çingiz Aytmatov özü də müsahibələrinin birində qeyd edirdi ki, ona dünya şöhrəti gətirən "Cəmilə” povestini ilk dəfə 1958-ci ildə Moskvada təhsil alarkən azərbaycanlı İsmayıl Cəfərpur oxumuşdur. Biz rəmzi olaraq bunu Azərbaycanda Aytmatovşünaslığın, Aytmatov tədqiqinin başlanğıcı hesab edə bilərik. 60-cı illərdə onun əsərləri parlamağa başladıqda, onlar sürətli şəkildə Azərbaycan dilinə tərcümə olundu. Sanki Azərbaycan ziyalısının arzusunu Aytmatov öz yaradıcılığında əks etdirə bilirdi. Ona qədər susmaq məcburiyyətində qalan, nəsrdə öz əksini tapmayan həqiqətlər var idi ki, Aytmatov onları nəsrə gətirdi. Oxşar psixologiya, eləcə də müəyyən tarixi köklərin bağlılığı, eyni quruluşda yaşamaq baxımından Aytmatov fenomeni Azərbaycan üçün çox maraqlı idi və ona çox böyük diqqət nümayiş olunurdu. Onun tərcüməçiləri əsərlərini bir missiya kimi tərcümə edirdilər. Bu, sadə bir əsərin tərcüməsi deyildi. Aytmatov özü də bunu etiraf edirdi ki, bu əsərlərin tərcüməçiləri Azərbaycanla Qırğızıstan arasında körpü rolunu oynamışlar. Onun dünya müharibəsinə, repressiyaya olan münasibəti, bu haqda yüksək istedadla yazması böyük cəsarət idi. Sovet dövründə yaranan bu bağ müstəqillik illərində də zəifləmədi, əksinə daha da gücləndi.

– Demək olar ki, qırğız ədəbiyyatı XX əsrin 20-ci illərindən formalaşmağa başladı. Necə oldu ki, Qırğız ədəbiyyatı bu dövrdə Çingiz Aytmatov kimi fenomeni yetişdirə bildi? Çünki orada başqa müəlliflər də var idi, amma heç biri Çingiz Aytmatov zirvəsinə qalxa bilmədilər.

– Bu amili təkcə dar mənada qırğız ədəbi mühiti üçün nəzərdə tutmayaq. Çünki Çingiz Aytmatov türk xalqlarının, ümumiyyətlə, sovet dövrü ədəbiyyatının dünyaya parlayan bir fenomenidir, dühasıdır. Hər bir xalq özündə müəyyən potensial, enerji daşıyır və həmin enerji müəyyən tarixi proseslərdə öz ifadəsini tapır. "Qırğız” adına ilk dəfə tarixi mənbələrdə e.ə. ilk minilliklərdə rast gəlmək olar. Qırğızların zəngin şifahi bədii yaradıcılığı var. Məsələn, qırğız eposu "Manas” dünyanın ən nəhəng folklor abidəsidir. Bu bazis, bu özül, bu enerji müəyyən bir zamanda hansısa şəxsdə öz ifadəsini tapmalı idi. Təbii ki Çingiz Aytmatovda tapdı. Amma yenə də bunu istedadla bağlamalıyıq. Çünki onun yaşadığı həqiqətləri çox adam yaşamışdı. Dünya müharibəsi, repressiya, atasını itirmək - bütün bunlar çox adamın, ailənin gördüyü və yaşadığı həqiqətlər idi. Təbii ki, bütün bunların o qədər yüksək dərəcədə ifadə olunmasında əsas fakt onun istedadı idi. Sonra mühiti də götürə bilərik. Və ən əsas amil gözəgörünməz və sirli taleyin işidir. Çingiz Aytmatov yaradıcılığında, əsərlərində insan taleyindən bəhs edir. Məsələn, ən son yazdığı "Əbədi gəlin” romanında başdan-başa taleyin oyununu təsvir edir. Əvvəlində isə belə bir sitat verir: Taleyin sirr olması özü bir taledir.

– Sən Çingiz Aytmatovun "Üz-üzə” povestini də tərcümə edibsən. Belə bir işə başlamaq sənə riskli gəlmirdi?

– Doğrudur, Sovet dövründə Çingiz Aytmatovun əsərlərini Cəmil Əlibəyov, Qılman Musayev, İshaq İbrahimov, Xeyrulla Əliyev, Vilayət Rüstəmzadə, Vaqif Əlixanlı Azərbaycan dilinə tərcümə ediblər. Onlardan sonra Çingiz Aytmatovu tərcümə etmək, doğrudan da, məsuliyyətli bir iş idi. Mən əvvəl onun yaradıcılığının ilkin mərhələsinə aid olan "Ağ yağış” hekayəsini tərcümə etmişdim. Orada daha çox sosialist reallıqlarından bəhs olunurdu. Bu ilkin yaradıcılıq dövrü olduğu üçün burada fəlsəfi qat elə də dərin deyildi. Sonrakı əsərlərinə nisbətən dili də çətin deyildi. Həmin hekayəni tərcümə edərkən böyük tərəddüd içində idim. Sonradan bu tərcüməni həm elmi fəaliyyəti olan, həm də ədəbiyyatla məşğul olan adamlara verdim. Onlar oxuyub, təqdir etdilər. Və həmin hekayə "Ədəbiyyat” qəzetində çap olundu. Mən işimlə əlaqədar müharibə mövzusu üzərində çalışırdım, beləliklə, onun 1957-ci ildə yazdığı, tərcümə olunmamış "Üz-üzə” povestinə rast gəldim. Bu əsər də ilk yaradıcılıq dövrünə aid olduğu üçün dili çox çətin deyildi. Onu tərcümə etdim, "Ədəbiyyat” qəzetində çap olundu. Müəyyən tədqiqatlardan sonra əsərin 1990-cı ildəki, özünün ön sözü ilə çap edilmiş variantını da tapdım. Maraqlı idi ki, həcm daha böyük idi. Oxudum və gördüm ki, Çingiz Aytmatov əsərə yenidən qayıdıb. Demək olar ki, əsərə özü boyda hissə əlavə edib. Onun dili bir qədər çətin idi. Bu haqda elmi rəhbərim akademik İsa Həbibəyli ilə söhbət edərkən, o mənə məsləhət gördü ki, əsəri tərcümə edim. "Üz-üzə” povestini Çingiz Aytmatovun ön sözü ilə birgə tərcümə etdim. Sonra elmi rəhbərim tərcüməmi oxuyub yüksək rəy bildirdi, tərcümənin dilinin çox yaxşı olduğunu, ənənələrin zədələnmədiyini söylədi. Ardınca İsa müəllimin ön sözü ilə kitab çap olundu. Mən olduqca maraqlı idim ki, insanlar kitabı oxusun, qeydlərini, fikirlərini bildirsinlər. Etiraf edim ki, olduqca tərəddüd edirdim ki, Aytmatovun tərcümə ənənəsini zədələyə bilərəm. Eyni zamanda, Aytmatovun bütün əsərlərinin dilimizə tərcümə olunmasını istəyirəm. Amma zamanla müəyyən insanların fikirlərini öyrənəndə, gördüm ki, tərcümə alınıb. Tərcümə mənim üçün hobbidir və bunu çox sevirəm. Sual verilsə ki, alimliklə paralel olaraq hansı sənətin sahibi olmaq istərdin, təbii ki, cavabım tərcüməçi olardı. Çünki tərcümə insanın yazı dilini inkişaf etdirir. Həmçinin, olduqca zövqverici bir sahədir. Tərcümə haqqındakı planlarıma gəldikdə isə deyə bilərəm ki, Ç.Aytmatovun ən son romanı olan "Əbədi gəlin” əsərinin bir hissəsini artıq tərcümə etmişəm. Bu, 2006-cı ildə çap olunan, demək olar ki, onun yaradıcılığının məntiqi yekunu hesab oluna biləcək çox gözəl bir əsərdir. Bayaq dediyim sitat da məhz bu əsərdəndir. Müəllif burada insanla təbiətin, insanla heyvan həyatının, taleyinin bənzər paralelini aparır və sonda onları qovuşdurur. Burada əsas qəhrəmanlar Caabars adında bəbir, Arsen Samançin adında jurnalistdir. Biri təbiətin ölümə məhkum etdiyi heyvan, digəri kapitalist cəmiyyətinin ölümə məhkum etdiyi insandır. Bu əsər üzərində işləyirəm. Etiraf edim ki, əsərin dili olduqca çətindir, amma istəyirəm ki, əsər Azərbaycanda nəşr olunsun.

– Sən Qırğıstanda olarkən Çingiz Aytmatovun ailəsi ilə də görüşübsən. Maraqlıdır ki, ailəsinin onun yaradıcılığına, digər ölkələrdə təbliğinə münasibəti necədir?

– Qırğızıstanda 2 dəfə ezamiyyətdə olmuşam: 2014 və 2016-cı illərdə. Hər ikisində Qırğızıstan Elmlər Akademiyasında, Manas Universitetində olmuşam. İkinci səfərim zamanı ailəsi ilə görüşə bildim. Onun yaradıcılığının təbliği işinə rəhbərlik edənlərdən biri bacısı Roza Aytmatovadır. Oğlu vasitəsilə bu gün də onunla yazışıram. Müəyyən materialları, hələ çap olunmayan əsərlərin elektron variantlarını mənə göndərirlər. Həmin materiallardan geniş şəkildə istifadə etmişəm. Ailəsi tərəfindən Aytmatovun muzeyi də qurulub. Qırğızıstan olduqca kasıb ölkədir, buna görə də kitablar az sayda nəşr olunur və ya heç çap olunmur. Düşünürəm ki, Aytmatovşünaslıq daha çox Qırğızıstandan kənarda inkişaf edib. Dünyanın əksər ölkələrində Aytmatova münasibət tam fərqlidir, məsələn, Türkiyədə, Almaniyada onun əsərlərinin nəşri, oxunması, təbliği daha yüksəkdir. Eləcə də Azərbaycanda bu istiqamətdə böyük işlər görülüb. Mən ora gedəndə özümlə "Üz-üzə” kitabını da aparmışdım, bu, onları olduqca sevindirdi. Baxmayaraq ki, bu gün Aytmatov həyatda deyil, onun ailəsi, qohumları, yaxınları Aytmatovla yaşayırlar, onun əsərlərinin təbliğ olunmasına, çapına olduqca sevinirlər.

– Çingiz Aytmatov yaradıcılığında repressiya mövzusundan danışaq. Bu, onun yaradıcılığında geniş işlənmiş mövzudur. Bildiyimiz kimi onun atası da repressiya məruz qalmışdı. Bu hadisə onun əsərlərində hansı formada özünü büruzə verir?

– Çingiz Aytmatov atası ilə son dəfə 1937-ci ildə Moskvada vağzalda sağollaşır və bir daha onu görmür. Onun yaradıcılığına nəzər yetirsək, geniş mənada, ata axtarışlarına rast gələrik. Əsərlərinə hansı tərəfdən baxsaq, o izi tapa bilərik. Məsələn "Gün var əsrə bərabər” romanı belə başlayır: "Bu yerlərdə qatarlar şərqdən qərbə, qərbdən şərqə gedir”. Qatar, yol, həmin stansiya - hamısı atasıdır. Məsələn, müharibə ilə bağlı əsərində atasını gözləyən övlad obrazları var. "Ana tarla” əsərində belə bir epiqrafla başlayır: "Harada dəfn olunduğunu bilmirəm, ata…”. O, bütün əsərlərində həmişə atasını axtarır. Yalnız 1991-ci ildə o, atasının harada dəfn olunduğunu bildi və rahatlıq tapdı. 1980-ci ildə "Gün var əsrə bərabər” romanını yazmaqla repressiya mövzusuna köklü şəkildə toxundu. Burada onun Abutalıb obrazı ilə atasını canlandırdığını düşünürlər, amma əslində, bu, onun əmisi Rəsulbəyin prototipidir. Əsərdə Abutalıb xalq əfsanələrini, dastanlarını toplayır, Rəsulbəy də xalqın tarixini bilən, onun əfsanələrini danışan bir adam idi. Eyni zamanda, bu romanın davamı olan "Çingiz xanın ağ buludu” povestində Çingiz xandan danışır, Aytmatova Çingiz adını verən də əmisi Rəsulbəy olmuşdur. Çingiz Aytmatov 80-ci illərdə Abutalıbın həyat hekayəsi ilə nəinki Qırğızıstanda, eləcə də bütün türk xalqlarında repressiyaya uğramış şəxsiyyətlərə, o cümlədən Azərbaycanda H.Cavid, Müşfiq kimi dühalara əbədi abidə yaratdı. Daha sonra Azərbaycanda həmin mövzuya toxunan "Qətl günü” və digər əsərlər yazıldı. "Gün var əsrə bərabər” təkcə milli xarakterli deyil, həm də bəşəri problemləri özündə ehtiva edən əsərdir. Bu, bütün dünya üçün maraqlı əsərdir. Çingiz Aytmatov milliliyi ən xırda məsələlərdən, "Manqurt” əfsanəsindən başlayaraq qlobal səviyyəyə qaldırır.

– Səncə, Manqurt əfsanəsini danışmaqla Çingiz Aytmatov nəyə eyham vururdu?

– Burada Çingiz Aytmatov sovet imperiyasının bütün çərçivələrdə apardığı manqurtlaşmanı nəzərdə tuturdu. Orada Yedigey obrazı var ki, xalqın tarixini özündə birləşdirir, Sabitcan isə Sovet məmurudur, bütün ənənələri rədd edir, qırğız olmaqdan çıxır və sovetin qəlibləri çərçivəsində formalaşan vətəndaşa çevrilir. Kosmodrom tikmək adı ilə "Ana-beyit” məzarlığının dəmir məftillərlə mühasirəyə alınması xalqın keçmişini silmək cəhdi idi. Eyni zamanda, Çingiz Aytmatov paralel olaraq "Manqurt” əfsanəsini danışır, qədim dövrdə Donenbayın başına dəvə dərisi keçirirlər, beləliklə, o, anasını tanımır və onu öldürür. Bir paralel tarixə gedir, digəri isə müasir dövrlə ayaqlaşır. Aytmatov problemi bəşəri səviyyəyə qaldırır. Həmin əsərdə Meşəlidöşlülər planeti kəşf olunur. Onlar 50-60 il sonrakı səhralaşmaya qarşı mübarizə aparırlar. Amma yerdəki iki super güc Amerika və SSRİ bir-birinə qarşı mübarizə aparmaq üçün əlavə resurslar, mənbələr axtarırlar. Onların yerdəki insanlardan çox irəli getdiyini gördükdə, yerin üzərinə maqnit təbəqə çəkirlər ki, yer insanı ilə əlaqə saxlaya bilməsinlər. Bu da bəşəri mənada aparılan manqurtlaşmanın göstəricisi idi. Aytmatov ən lokal səviyyədə insandan başlayır, xalq və bəşəri səviyyədə aparılan manqurtlaşmanı və onun tarixdə izini əfsanədə danışır. "Manqurt” termini Aytmatov tərəfindən nəsrə gətirilən anlayışdır və onu əsərdə mükəmməl şəkildə əks etdirir.

– Maraqlıdır, bu qədər cəsarətli yazılar yazan şəxs Sovet imperiyası tərəfindən hansısa məhdudiyyətlərlə rastlaşıbmı?

– İmran Qasımova yazdığı məktubların içərisində 1964-cü ilə aid məktub var. Həmin məktubda "Qızıl alma” hekayəsini senzuranın korladığını və bunun ona necə pis təsir etdiyini yazır. Çingiz Aytmatov da çap zamanı qadağalarla rastlaşırdı. Amma əsər dövrünün məhsuludur. Çingiz Aytmatov əsərə yenidən qayıdıb İsa Hüseynov kimi redaktələr aparmadı. Aparmağı doğru da olmazdı, çünki əsər həmin tarixi şəraitlə, həmin senzura ilə yazıldığı dövrü özündə əks etdirir, dövrünün reallığından çıxış edir. Təbii ki, Aytmatov "Cəmilə”, "Üz-üzə” kimi cəsarətli əsərlər yazmışdı. Cəmilə, həyat yoldaşının müharibədə olmasına baxmayaraq, sevdiyi insana qoşulub gedir, "Üz-üzə”də müharibə zamanı arxa cəbhənin acınacaqlı reallığı göstərilir. Eyni zamanda, müəllif müharibədən qaçan insanı ilk dəfə ədəbiyyata gətirir. Sosializmin məqsədi ideal insan obrazı yaratmaq idi, amma Çingiz Aytmatovun qəhrəmanını əsl insan kimi təsvir edir. Ədəbiyyatın məqsədi də budur: insanı olduğu kimi yaratmaq, bütün mənfiləri, müsbətləri, ziddiyyətləri ilə birgə. Məsələn, bir çoxları qınayır ki, Aytmatov "Cəmilə”ni niyə yazıb? Amma Cəmilə, həqiqətən, olub. Çingiz Aytmatov 1944-cü ildə traktorçu işləyən zaman özü şəxsən Cəmilə ilə Daniyarın əhvalatının şahidi olub. Əlbəttə ki, əsərə yazıçı təxəyyülünü, fantaziyasını da əlavə edib, amma bu faktdır.

– Çingiz Aytmatov əsərlərinin maraqlı sonluqları var, bəziləri nikbin, bəziləri isə faciə ilə bitir. Məsələn, "Ağ gəmi”dəki uşağı "öldürür”, amma "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş”dakı uşağı "yaşadır”. Nikbin sonluqla bitməyən əsərlərini onun dünyaya inamsızlıq hissi ilə bağlamaq olarmı?

– Çingiz Aytmatovun əsərlərində sonluq məsələsində ikixətlilik var, birmənalı şəkildə müsbət bitmir. Bu, kosmik xaos qarşıdurmasının, dünyanın sonu - qiyamətlə bağlı motivlərin onun nəsrində əksi ilə bağlıdır. Ç.Aytmatovun əsərlərində təsvir etdiyi məkan - dünya, obrazları isə həmin dünyanın sakinləridir və dünya həmin məkan və qəhrəmanlarla sərhədlənib. "Ağ gəmi”də qiyamətlə bağlı xəbərdarlıq var. Belə ki, adsız uşağın sonda real dünya ilə bütün bağları qırılır və o, özünün irreal dünyasına – Ağ gəmiyə doğru gedir. "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş”da isə əksinə, əsərin sonunda yazıçının qəhrəmanı balaca Kirisk sağ qalır.

– Çingiz Aytmatov barədə Azərbaycanda çoxlu yazılar yazıldı, araşdırmalar aparıldı. Səncə, bunun bizə nə kimi təsirləri oldu? Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbi mühiti Çingiz Aytmatovdan qidalana bildimi?

– Buna təsirlənmə yox, paralel inikas deyək. Məsələn, deyirlər ki, Yusif Səmədoğlu "Qətl günü”nü Bulqakovun təsirilə yazıb. Mən bu fikirlə razılaşmıram. Bu dünyada gedən prosesdir. "Qətl günü” Azərbaycan gerçəklərinin sərhədlərini müəyyən mənada qırıb, dünya nəsrinin nümunələrindən birinə çevrilə bildi. Eləcə də, Çingiz Aytmatovun əsərləri dünya nəsrinin nümunələri kimi bütün tendensiyaları özündə birləşdirir. Təsirlənməyə gəldikdə isə Çingiz Aytmatovun müharibə mövzusunda yazdığı "Ana tarla”, "Cəmilə”, "Erkən gələn durnalar”, "Üz-üzə” əsərlərini İsa Hüseynovun "Saz”, "Tütək səsi” kimi hekayələrilə müqayisə etsək, çoxlu paralellər tapa bilərik. Sanki Çingiz Aytmatov və İsa Hüseynov qonşu kəndlərdə yaşayıblar. Eləcə də bunu "Qətl günü” əsərilə "Çingiz xanın ağ buludu”na da aid etmək olar. Buna tam təsirlənmə demək olmaz. Ola bilər onu oxuyub, amma ümumilikdə, bu, dünya nəsridir, bu, bir axındır. Həmin əsərlər də o axının təzahürü kimi meydana çıxır.

– Çingiz Aytmatovun yaradıcılığını, adətən, xalq ədəbiyyatına bağlayırlar. Necə düşünürsən, yazılı ədəbiyyat yaradan bir adam sırf xalq ədəbiyyatına mənsub ola bilərmi?

– Bayaq qeyd etdiyim kimi, hər bir xalq daxilində potensial enerji daşıyır. Bu enerji yığılır və özünü nə vaxtsa ifadə edir. Qırğız ədəbiyyatının da minilliklərdir "Manas”dan gələn enerjisi Çingiz Aytmatov yaradıcılığında öz ifadəsini tapdı. Çingiz Aytmatovun yaradıcılığının əsas iki mənbəsi var: xalq ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatı. O, rus dilini uşaqlıqdan bilirdi və bunun sayəsində dünya klassiklərini oxumuşdu. Eləcə də, 1956-cı ildə Moskvada ədəbiyyat üzrə təhsil almışdı ki, bu da onun yazıçı kimi püxtələşməyində aparıcı rol oynamışdı. Təbii ki, bunlardan daha öndə istedad dayanırdı. Məsələn, "Gün var əsrə bərabər” bəşəri romandır, amma orada manqurt əfsanəsi şifahi xalq ədəbiyyatından gəlib. "Ağ gəmi”də bir uşağın taleyi əks olunur, amma orada da "ana maral” mifi var.

– Çingiz Aytmatovu bəzən dissident kimi də qələmə verirlər. Bu təqdimatla razısan?

– Azərbaycanda da bəziləri onu Sovet imperiyasının şişirtdiyi müəllif adlandırırlar. Sovet imperiyası artıq 25 ildir ki, dağılıb, Çingiz Aytmatov isə 9 ildir həyatda yoxdur. Amma dünyada onun yaradıcılığına olan maraq hələ də azalmır. Çingiz Aytmatovu ən çox oxuyan xalqlardan biri almanlardır. Yəni, Sovet imperiyasından kənar xalqlar onu daha çox oxuyur və sevirlər. Mənə elə gəlir ki, onun yaradıcılığı bu çərçivələrdən çox kənardadır. O, Sovet dövründə ən yüksək mükafatları alıb, səfir işləyib. Amma bu faktorlar onun yaradıcılığından çox aşağıda dayanır. O, dünya klassikidir. YUNESKO-nun apardığı araşdırmaya görə? onun əsərləri dünyanın 150-dən çox ölkəsində, 170-dən çox dilə tərcümə olunub. Bu gün afrikalı Çingiz Aytmatovu oxuyursa, təbii ki, o, nə sosializmi tanıyır, nə də Sovet hökumətinin verdiyi mükafatları...

– Maraqlıdır ki, dünya ədəbiyyatını oxuyursanmı? Və bir gənc alim kimi səni daha çox hansı məsələlər narahat edir?

– Təbii ki, bir istiqamətdə çərçivələnib qalmaq olmaz. Amma dissertasiya işi elədir ki, istər-istəməz insanı digər sahələrdən və fəaliyyətdən yayındırır. Oxuduqların da onunla bağlı olur. Hər hansı başqa mövzudan yazmağa başlayanda isə artıq araşdırdığın məsələdən uzaqlaşmış olursan. Təbii ki, dünya ədəbi prosesini izləyirəm, bədii əsərləri oxuyuram. Son dövrlər daha çox dünya ədəbiyyatında modernizm cərəyanı ilə maraqlanıram. Həm fəlsəfədə, həm də ədəbiyyatda bu cərəyanın nümayəndələrini və nümunələrini ardıcıl və sistemli şəkildə oxuyuram. Çalışıram dünya ədəbiyyatşünaslarının kitablarını oxuyum. Məsələn, müdafiədən sonra oxuduğum ən maraqlı kitablar arasında Berna Moranın "Edebiyyat kuramları və eleştiri”, Conatan Kullerin "Literary theory” (Ədəbiyyat nəzəriyyəsi) kitabları var.

– Bəs Azərbaycan ədəbi prosesi barədə nə deyə bilərsən?

– Gündəlik olaraq saytları, ədəbi portalları, qəzet və jurnalları izləyirəm, yeni çıxan şeirləri, hekayələri oxumağa çalışıram. Azərbaycandakı müasir ədəbi proseslə bağlı fikirlərim nikbindir. Məsələn, poeziyada Qismətin, Fərid Hüseynin şeirlərini bəyənirəm. Düşünürəm ki, bu iki müəllifi çəkinmədən dünya ədəbiyyatına təqdim etmək olar. Xüsusilə, Qismətin esselərini, tərcümələrini maraqla oxuyuram. Müasir ədəbi prosesdə "yaxşı ki var” dediyim müəlliflərdəndir. Amma bütün əsərləri oxumuram və özümdə belə bir məcburiyyət hiss etmirəm. Çünki bütün bədii əsərləri oxumaq və fikir bildirmək müəyyən mənada tənqidçinin işidir, mən isə tənqidçi deyiləm. Əlbəttə ki, yaxşı nümunələri oxumağa çalışıram.

– Adətən, gənc alimlər, tədqiqatçılar öz mövzusundan başqa, demək olar ki, digər məsələlər barədə az məlumatlı olurlar. Nə dünya ədəbi prosesini izləyirlər, nə də Azərbaycan müasir ədəbi prosesinə maraq göstərirlər. Səncə, bu problemi necə aradan qaldırmaq olar?

– Məncə, hər şeydən danışmaq müəyyən dərəcədə səthi yanaşmadır. Xüsusən də, gənc yaşda. Təbii ki, formalaşmış və mükəmməl alim istənilən mövzunu araşdıra və yazı yaza bilər. Ola bilər ki, Nizaminin tədqiqatçısı ömrünün sonuna qədər onu mükəmməl şəkildə öyrənə bilməsin. Son dövrlərdə müşahidə olunan bu hal əsasən türk ədəbiyyatından gəlmə axındır. Yəni, onlar özlərini müəyyən bir sahə ilə məhdudlaşdırırlar və demək olar ki, başqa anlayışları bilmirlər. Bu, ədəbiyyatşünaslıqda da belədir. Amma mən müxtəlif ingilis, alman araşdırmaçıları ilə söhbətlər etmişəm, onlar başqa peşələrin sahibi olsalar da, rus ədəbiyyatını, qırğız ədəbiyyatını çox gözəl təhlil edirdilər. Məsələn, mənim arxeoloq olan alman dostlarım var idi ki, Çingiz Aytmatov yaradıcılığını mükəmməl bilirdilər. Təbii ki, bir sahədə sərhədlənmək, çərçivələnmək düzgün deyil. Əslində, problem bir sahəni mükəmməl öyrənə bilməməkdədir. Məsələ ondadır ki, bir gənc alim müəyyən mövzuda bütün tələblərə və kriteriyalara cavab verən mükəmməl bir dissertasiya işi yaza bilir və elmə yenilik gətirirsə, demək ki, həmin adam istənilən mövzuda qısa bir araşdırma apardıqdan sonra auditoriyaya girib rahatlıqla dərs də deyə bilər, yazdığı məqalələr də uğurlu alınar. Məsələn, Tukayın yaradıcılığından mükəmməl dissertasiya yaza bilən alimə Çingiz Aytmatov haqqında bir-iki məqalə oxumaq kifayət edər ki, onun barəsində danışa bilsin. Bu, daha çox peşəkarlıq məsələsidir.

– Axı alim müəyyən mənada başqa mövzuları da bilməlidir ki, düzgün paralellər, müqayisələr apara və təhlillər edə bilsin...

– Əlbəttə ki, əgər ədəbiyyatla bağlı yazırsansa, ədəbiyyat nəzəriyyəsini yaxşı bilməlisən. Məsələn, mən həmişə dünya ədəbi prosesini izləməyə çalışıram, dünya ədəbiyyatında mövcud olmuş nəzəriyyələr barədə fundamental əsərləri oxuyuram. Oxuduqca, araşdırdıqca insan müəyyən istiqamətdə formalaşır. Nəticədə daha uğurlu bir iş meydana çıxır, əks təqdirdə isə hər hansı bir mövzudan yazmağın mənası belə yoxdur.

Söhbətləşdi: Cahan Seyidzadə

Kaspi 2017.- 10-12 iyun.- S.12-13.