Məhkəmə sistemində

Ali Məhkəmənin yeri

Məhkəmə hakimiyyətində Ali Məhkəmənin xüsusi yeri var. Ali Məhkəmə ölkəmizdə ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində önəmli saləhiyyətlərə malikdir. Bu qurum həm məhkəmə sisteminin fəaliyyətinə nəzarət edir, burada qanunvericiliyə uyğun işin təşkilini həyata keçirir, həm də aşağı və yuxarı instansiya məhkəmələrində verilən qərarlarla bağlı narazılıq yarandıqda onları yenidən mübahisələndirə bilir.

Azərbaycan Konstitusiyasının 131-ci maddəsinə əsasən Ali Məhkəmə ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrin icraatına aid olan mülki (o cümlədən inzibati və iqtisadi mübahisələrə dair), cinayət işləri və digər işlər üzrə ali məhkəmə orqanıdır.

Ali Məhkəmə Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində təşkil edilir, onun yurisdiksiyası Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisinə şamil edilir.

Onun tərkibinə Ali Məhkəmənin sədri, onun müavini, kollegiya sədrləri və hakimləri daxildirlər. Ali Məhkəmə Plenumdan və kassasiya kollegiyasından ibarətdir. Ali Məhkəmədə mülki kollegiya, inzibati-iqtisadi kollegiya, cinayət kollegiyası və hərbi kollegiya təşkil edilir.

Ali Məhkəmə hakimlərinin sayı Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən olaraq müəyyənləşdirilir.

Qanunların düzgün tətbiq olunması, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və elmi təkliflərin hazırlanması məqsədilə Ali Məhkəmənin yanında Elmi-məsləhət şurası fəaliyyət göstərir.

Ali Məhkəmənin plenumu da olur. Plenum ali orqan sayılır. O Ali Məhkəmənin qərarından narazı olanların mübahisəli məsələlərinə baxır. Plenum Ali Məhkəmənin sədrindən, onun müavinindən, kollegiya sədrlərindən və hakimlərindən ibarət tərkibdə fəaliyyət göstərir.

Ali Məhkəmənin Plenumunun tərkibinə daxil olan şəxslərin öz səlahiyyətləri daxilində bərabər hüquqları vardır.

Plenum Azərbaycan məhkəmələrində qanunvericiliyin tətbiqinin məhkəmə təcrübəsinə dair məsələləri üzrə məhkəmə sədrlərinin məlumatlarını dinləyir və ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi vəziyyətinə dair Ali Məhkəmə sədrinin, onun müavininin və kollegiya sədrlərinin, apellyasiya məhkəmələri sədrlərinin, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsi sədrinin və digər ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmə sədrlərinin məlumatlarını dinləyir, işlər üzrə məhkəmə təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi və məhkəmə statistikasının təhlili barədə materiallara baxır.

Plenum Ali Məhkəmə sədrinin təklifinə əsasən Ali Məhkəmənin hakimləri sırasından məhkəmə kollegiyalarını və müvafiq məhkəmə tərkiblərini təşkil edir, Ali Məhkəmə sədrinin təqdimatına əsasən Ali Məhkəmə yanında Elmi-məsləhət şurasının Əsasnaməsini və tərkibini təsdiq edir, Konstitusiya Məhkəməsinə sorğu verir. Bunlardan başqa, Plenum Azərbaycan hakimlərinin vəzifədən kənarlaşdırılması barədə Azərbaycan Prezidentinin sorğusuna baxır və müvafiq rəyi sorğu verildikdən sonra 30 gün müddətində Azərbaycan Prezidentinə təqdim edir, məhkəmə təcrübəsinə dair məsələlər üzrə məhkəmələrə izahlar verir, qanunla müəyyən edilən hallarda və qaydada Ali Məhkəmə sədrinin təqdimatı, Azərbaycan Baş prokurorunun protesti və ya müdafiə tərəfinin şikayəti əsasında əlavə kassasiya işlərinə və yaxud hüquq və azadlıqların pozulması ilə bağlı yeni hallar və yeni açılmış hallar üzrə işlərə baxır.

Həmçinin, Milli Məclisə qanunvericilik təşəbbüsü ilə müraciət etmək barədə məsələlərə baxır və qərar qəbul edir, hakimlərin andını qəbul edir, qanunvericiliklə müəyyən edilən hallarda Məhkəmə-Hüquq Şurasının qərarlarından verilən şikayətlərə baxır.

Ali Məhkəmənin Plenumu üç ayda bir dəfədən az olmayaraq çağırılır. Ali Məhkəmənin sədri Ali Məhkəmənin Plenumunun iclaslarına sədrlik edir.

Ali Məhkəmənin Plenumunun iclaslarında apellyasiya məhkəmələrinin sədrləri, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədri, Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru və müvafiq icra hakimiyyəti orqanın rəhbəri iştirak edirlər. Ali Məhkəmənin Plenumunun iclaslarında əlavə kassasiya qaydasında və ya hüquq və azadlıqların pozulması ilə bağlı yeni hallar və yeni açılmış hallar üzrə işlərin baxılmasında müdafiə tərəfin iştirakı təmin edilir. Plenumunun iclaslarına digər şəxslər də dəvət oluna bilərlər.

Ali Məhkəmənin Plenumunun çağırılması vaxtı və müzakirə çıxarılan məsələlər barədə Plenumun üzvlərinə və Plenumda iştirak edən digər şəxslərə Plenuma ən geci 10 gün qalmış məlumat verilir, qərar layihələri və başqa materiallar onlara təqdim olunur.

Plenumu üzvlərinin üçdə iki hissəsi iştirak etdikdə Plenumun iclası səlahiyyətli sayılır.

Ali Məhkəmənin Plenumunun qərarları açıq səsvermə yolu ilə səsvermədə iştirak edənlərin səs çoxluğu ilə qəbul olunur. Ali Məhkəmənin Plenumunun üzvləri məhkəmə işləri üzrə səsvermədə bitərəf qala bilməzlər.

Plenuma sədrlik edən başqa hakimlərlə yanaşı səsvermədə iştirak edir və axırıncı səs verir.

Ali Məhkəmənin Plenumunun işində iştirak edən digər şəxslər, həmçinin Ali Məhkəmənin sədri məhkəmə qərarlarından əlavə kassasiya qaydasında və yeni açılmış hallara görə Ali Məhkəmənin Plenumuna verdiyi təqdimatlarla əlaqədar baxılan işlər üzrə səsvermədə iştirak etmirlər. Plenum baxılan məsələlər üzrə qərarlar qəbul edir. Plenumun qərarlarını və iclas protokollarını iclasa sədrlik edən imzalayır.

Ali Məhkəmənin Plenumu məhkəmə kollegiyalarında işlərə baxılması üçün hər biri 3 hakimdən ibarət olan məhkəmə tərkibləri fəaliyyət göstərir. Mülki kollegiyada kollegiya sədrindən və on yeddi hakimdən ibarət altı məhkəmə tərkibi, inzibati-iqtisadi kollegiyada kollegiya sədrindən və doqquz hakimdən ibarət üç məhkəmə tərkibi, cinayət kollegiyasında - kollegiya sədrindən və altı hakimdən ibarət iki məhkəmə tərkibi, hərbi kollegiyada - kollegiya sədrindən və üç hakimdən ibarət bir məhkəmə tərkibi müəyyən edilib.

Qanunvericiliyə görə, məhkumun vəziyyətini ağırlaşdıran əsaslara görə məhkəmə qərarları, bəraət hökmü, bəraətverici əsaslarla cinayət işinin icraatına xitam verilməsi haqqında məhkəmə qərarları səsvermədə iştirak edən Plenum iştirakçılarının üçdə iki səs çoxluğu ilə ləğv edilə bilər.

Ali Məhkəmədə kollegiya da fəaliyyət göstərir. Kollegiyada apellyasiya məhkəmələrinin baxdığı işlərə dair qərarlardan verilən kassasiya şikayətləri və kassasiya protestləri üzrə işlərə, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin baxdığı işlərə dair qərarlardan verilən kassasiya şikayətləri və kassasiya protestləri üzrə işlərə, qanunla müəyyən edilən hallarda digər ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrinin baxdığı işlərə dair qərarlardan verilən kassasiya şikayətləri və kassasiya protestləri üzrə işlərə baxır.

Kollegiya qanunla müəyyən edilən qaydada və hallarda Ali Məhkəmə sədrinin kassasiya qaydasında verdiyi təqdimatlar üzrə işlərə də baxır.

Aparılan bölgüyə əsasən Ali Məhkəmənin məhkəmə kollegiyalarında ədalət mühakiməsi işlərə (materiallara) qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qaydada və hədlərdə kassasiya qaydasında baxılmaqla həyata keçirilir. Ali Məhkəmənin Mülki və İnzibati-İqtisadi Kollegiyalarında apellyasiya instansiyası məhkəmələrinin mülki və inzibati-iqtisadi kollegiyalarının qətnamə və qərardadlarından verilən kassasiya şikayətinə və dövlət mənafeyinin müdafiəsi məqsədi ilə iddia qaldırmış prokurorun kassasiya protestinə, həmçinin işdə iştirak etməyə cəlb olunmayan, lakin məhkəmə aktı ilə maraqlarına toxunan şəxslərin müraciətinə əsasən apellyasiya instansiyası məhkəmələrinin inzibati-iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmə kollegiyalarının qətnamə və qərardadlarından Ali Məhkəmənin sədrinin verdiyi təqdimata baxılır.

Ali Məhkəmənin Cinayət və Hərbi Kollegiyalarında apellyasiya instansiyası məhkəmələrinin cinayət kollegiyalarının çıxardıqları hökm və qərarlardan verilən kassasiya şikayətinə və ya kassasiya protestinə, həmçinin işdə iştirak etməyə cəlb olunmayan, lakin apellyasiya instansiyası məhkəməsinin cinayət kollegiyasının hökm və ya digər yekun aktı ilə maraqlarına toxunan şəxslərin müraciətinə əsasən Ali Məhkəmənin sədrinin verdiyi təqdimata baxılır.

Ali Məhkəmənin Plenumunda işlərə qanunla müəyyən edilən hallarda və qaydada Ali Məhkəmə sədrinin təqdimatı, Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorunun protesti və ya müdafiə tərəfin şikayəti əsasında əlavə kassasiya qaydasında və ya qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə aktlarına hüquq və azadlıqların pozulması ilə bağlı yeni hallar və yeni açılan hallar üzrə icraat qaydasında yenidən baxılır.

Ali Məhkəmənin məlumatına əsasən, 2015-ci ildə Ali Məhkəmənin məhkəmə kollegiyalarında və Plenumun icraatında cəmi 11095 işə baxılıb. Onlardan cinayət kollegiyasında 2609 nəfər haqqında 2307 iş, hərbi kollegiyada 175 nəfər haqqında 154 iş, mülki kollegiyada 6314 iş, inzibati-iqtisadi kollegiyada 1885 iş, inzibati-iqtisadi kollegiyada 423 iş, Plenumda isə 12 iş olub. 2015-ci ildə Ali Məhkəmənin məhkəmə kollegiyalarında və Plenumun icraatında olan 11095 işdən cəmi 9404 işə, yəni 84,8 faizinə baxılıb. 2014-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə baxılan işlərin sayı 736 iş və ya 8,5 faiz artıb.

Ali Məhkəmənin hakimlərinin sayı Azərbaycan Prezidenti tərəfindən müəyyən edilir və onlar bu vəzifəyə Azərbaycan Prezidentinin təqdimatı ilə Milli Məclis tərəfindən təyin edilir. Ali Məhkəmə sədrdən, məhkəmə kollegiyalarının sədrlərindən və hakimlərindən - cəmi 40 hakimdən ibarət tərkibdə fəalliyyət göstərir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2017.-15 mart.-S.10.