İdeya hər an yarana bilər

Brayan Mos: “İnsanda oyanan güclü, bəzən həmişəyaşar duyğular əksərən şeirdən qidalanır”

Brayan Mos 1950-ci ildə İngiltərədə anadan olub. Yaradıcılığının ilk illərində daha çox uşaqlar üçün şeirlər yazan şair sonralar mövzularını ağırlaşdırıb, özünü yeni formalarda da sınayıb. 200-dən çox nəşrin müəllifi olan şair dünya uşaq ədəbiyyatının nüfuzlu nümayəndəsi kimi tanınır. "MacMillan” nəşriyyatı üçün hazırladığı şeir topluları və antologiyalar bir milyon nüsxədən çox satılıb. Kraliçanın 80 illik yubileyində CBBC telekanalı üçün hazırlanan verilişlərin mətni və xüsusi bir şeir məhz ona həvalə olunub. 67 yaşlı Brayan həm də ədəbi redaktor kimi nüfuz qazanıb. Birləşmiş Krallıqlar və Avropanın yüzlərlə məktəb, lisey və universitetində poeziya haqqında mühazirələr oxuyub, 2500 dəfə kürsüyə çıxıb. Müəllimlər onun bədii təlimlərindən və pedaqoji mənbə sayılan kitablarından yararlanırlar. 1988-ci ildən sonra 13 il ancaq professional yazarlıq təlimləri keçib. 2007-ci ildən isə Şahzadə Çarlzın şəxsi dəvəti ilə "Prince’s Summer School”-da pedaqoji fəaliyyətə başlayır. "Macmillan”, "Hachette”, "Puffin”, "OUP”, "Collins”, "Longman”, "Heinemann” kimi nəşriyyatların sevilən müəllifidir.

14 yaşında Bob Dilanın musiqiləri ilə tanış olur və elə o andan musiqiçi olmağa qərar verir. Şairin "Guardian”-da yer almış müsahibəsindən: "Dəli kimi vurulmuşdum onun musiqilərinə, tərzinə, imicinə. Ondan sonra da roka yaxın qrupları tanımağa başladım. İllər sonra Bob həm musiqinin, həm ədəbiyyatın nəhəngi oldu. Mən isə hələ də başladığım yerdə – uşaqların arasındayam”.

Brayanın fikrincə, dünya uşaq ədəbiyyatının ən güclü təhkiyəçisi Mişel Morpurqodur (İngilis dramaturq – 1943-cü ildə anadan olub – red.): "Nitqindən insanı hekayəyə bağlayan çox güclü eniş-yoxuşlar var. Robert Uestalın (ingilis yazar-publisist – 1993-cü ildə vəfat edib – red.) yaradıcılığını isə bir başqa cür sevirəm. Sanki duyğular çəkilir, bir müddət sonra daha böyük dalğalarla qabarıb, dinləyicini ağuşuna alır”.

Şairin "poetryarchive” saytında yayımlanmış müsahibəsini təqdim edirik.

– Nə zaman yazmağa başladınız?

– Yazmağa başlayanda on altı yaşım vardı. Mahnı sözləri yazmaq istəyirdim. Çünki o zamanlar gitara çalırdım və düşünürdüm ki, özüm yazıb-bəstələyə bilərəm. Amma işlər elə gətirdi ki, zamanla musiqi aləti çalmaqda heç də mahir olmadığımı anladım. Sonra baxdım ki, elə ətrafımda hamı mənim nə vaxtsa bir rok-star olacağıma ehtimal belə etmirmiş. Odur ki, elə özüm əl çəkdim bu həvəsdən. Gitarımı bir küncə qoydum, əbədiyyən tərk etdim. Amma yazdığım mahnı sözlərini özümlə götürdüm. Sonrakı dönəmlərdə bu mahnı sözləri şeirə çevrildi, elə tutduğum yola buradan başladım.

– Niyə şeir yazmağı seçdiniz?

– Şeir yazmalıydım, mən şeir oxumağı, əzbərləməyi sevirdim. Şeir oxumağı sevən adam niyə roman yazsın ki?! Şeirdə sözlərin bir-birinə zəncirlənmək üsulunu, zəncirlədiyimiz sözlərin bir misrasından onlarla roman səhifəsinin ifadə edə bilmədiyi mənanın alınmasını, şeirdəki ritmikliyi, rəngliliyi sevirdim. Şeirin demək istədiyin hər şeyi qısa yolla çatdıran strukturunu və formasını sevirəm. İnsanda oyanan güclü, bəzən həmişəyaşar duyğular əksərən şeirdən qidalanır. İddia etmirəm ki, mən belə şeirlər yazıram. Amma bütün şairləri şeirə cəlb edən ilk səbəb budur.

– Bir şeir yazmaq nə qədər zamanınızı alır?

– Şeir yazmaq elə bir şeydir ki, 5 dəqiqədən bir ilə kimi vaxt apara bilər. Mənim ən çox vaxt sərf etdiyim şeirimin yazılma müddəti 9 ay olub. Kanadanın Vankuver şəhərində idim, bir neçə günlük getmişdim. Yoldan keçən bir maşın küçə itini vurdu, itin can verməsi bir xeyli çəkdi. Bir kafeyə girib kofem gələnə kimi 3-4 sətir yazdım. 2-3 sətir də otelə gələndə yazdım. Qayıdana kimi hadisə yadımdan çıxmadı, qaraladım, yazdım. Təyyarədə də yazdım. Doqquz il gündəlik işlərdən vaxt tapan kimi hər dəfə bu şeiri çıxardıb, üstündə işlədim. Bitmirdi, tamamlanmırdı. Sondakı ideya heç cür gəlib, yerinə oturmurdu. O şeir mənə öyrətdi ki, bəzən ideyanın tam oturuşmasını, demək istədiyin şeyin tamamilə aydınlaşmasını gözləmək lazımdır. Bəzən isə duyğular o qədər qəti, dərin, coşqun olur ki, oturub duyğuları yazsam, şeir yazmaqdan daha uzun çəkər. Belə şeirlər dəqiqələr içində yazılır.

– Şeirlərinizi necə yazırsınız?

– Əksər hallarda, çox tez-tez diktofondan istifadə edirəm. Məsələn, sükan arxasındayamsa, ya da ictimai nəqliyyatda, ya da yazmaq imkanı olmayan bir yerdəyəmsə, tez diktofonu çıxarıb ağlıma gələn sətirləri, düzəlişləri, hansısa ideyanı, hadisəni ona danışıram ki, unutmayım. Faydasını görmüşəmmi – bəli, illərdir ki, bu mənim üçün ən yararlı üsuldur. Bəzən də ideyalar ümumiyyətlə yaradıcılıq, şeir, iş haqqında düşünmədiyim zamanlarda gəlir ağlıma – ağacları sulayanda, qab yuyanda, yatmazdan əvvəl duş alanda və s. Dərhal evin demək olar ki, hər otağına yapışdırdığım "reminder” kağızlara qeyd edirəm. Səhər durub yazdıqlarımı yığıb, işə gəlirəm. Məlumatları diktofondan kağızlardan bir-bir qeyd dəftərimə köçürürəm. Beynimi çox məşğul edənləri dərhal işləyirəm. Qalanlarını bir müddət sonra kompüterə köçürürəm, bu arada bəziləri əhəmiyyətini, dəyərini itirir, bəziləri isə eyni qalır. Qalanlar üzərində isə işləməyə və ya hardasa yararlanmağa başlayıram. Yazdığım hər şeyi mütləq çap edir, kağız üstündə necə durduğuna baxır, bir də oxuyuram. Bu mənim üçün vacib mərhələdir. Adətən, bu mərhələdə çoxlu dəyişiklik, əvəzləmə olur. Şeirim məni qane edənə kimi silib-yazmaqü təkrarlanır.

– Adətən, harada yazırsınız?

– Adətən, hər gün ofisdə işlərim olduğu üçün şeirlərimin çoxu elə burda yazılır. Əksər hallarda komputerdən istifadə edirəm, amma harada olsa, yaza bilərəm. Hara getsəm, yanımda diktofonum və ya qeyd dəftərim mütləq olur. Qatarda da yaza bilərəm, səyahətə çıxdığım təyyarədə də. Oturduğum kafe də, restoran da mənə mane olmur, yazıram. Avtobus, otel otağı, çimərlik… Məncə, şair üçün yerin bir fərqi yoxdur.

– İdeyalarınız haradan, nədən qaynaqlanır?

– Bu suala heç vaxt konkret bir cavab vermək olmur. İşin qəribəsi yazarlara, xüsusilə də, şairlərə ən çox verilən sualdır. İdeya hər yerdə, hər an yarana bilər. Sadəcə ədəbiyyat adamı duyğu, ideya detektivi olmalıdır. Yeni bir şeirə başlamaq üçün ehtiyacı olan nöqtənin ovunda, izində irəliləməlidir, axtarmalıdır. Məsələn, bir hadisəni danışmaq istəyirəm. Bir dəfə görüşdən çıxıb küçə ilə üzüaşağı düşürdüm. Qarşıdan bir qadın gəlirdi, yanında isə hardasa dörd yaşlı oğlu var idi. Nədənsə danışırdılar, mənə çatanda uşaq anasından soruşdu: "Ana dəniz quldurları da dırnaqlarına rəng vurur?”. "Nəəəə?” az qaldım uşağın qolundan tutub, soruşam ki, bu onun ağlına hardan gəlib. Cavabı eşitmək üçün addımlarımı ləngitdim, amma görünür, anasının da cavab üçün düşünməyə ehtiyacı vardı. Yenə də təəssüflənmədim, elə bu cümlə özü bir şeirin girişi ola bilərdi. Bu hadisədən sonra, dəniz quldurlarının həyatına, uşaqların xəyal dünyasına işıq tutan bir şeir yazıldı. Başqa bir maraqlı hadisə isə məktəbin müəllim otağında baş vermişdi. Ümumiyyətlə, belə yerlər maraqlı ideyalar toplamaq üçün uğurlu hesab olunur, çünki müəllimlər çox maraqlı şeylər danışırlar, danışılanlara olduqca qəribə reaksiyalar verilir. Bir dəfə altı müəllimə gecə paltarlarını, pijamaları müzakirə edir, bir-birlərinə sevdikləri paltarları, modelləri göstərirdilər. Mən isə yazar marağı ilə gözümü dəftərə zilləyib, qulağımı müzakirəyə kökləmişdim. Onlar danışıb qurtaranda, mən də şeirimi tamamladım – "Müəllimlərin sirli həyatı” ("The secret lives of teachers”).

– Musiqi poetik irsinizdə necə yer tutur?

– Əlbəttə ki, bir zamanlar musiqiçi olmaq istəyən biri kimi mənim üçün ciddi mahiyyət daşıyır. Ritm, ahəng mənimçün poeziyanın ən vacib hissəsidir. Ritmi, ahəngi xüsusilə vurğulayıram. Bəlkə də, ifa edə bilmədiyim alətin ritmi qalıb xatirəmdə. Həm də mənə elə gəlir ki, bu halda şeir daha tez yadda qalır.

– Başqa nələrlə məşğul olmağı sevirsiniz?

– Hamını dəhşətli dərəcədə təəccübləndirəcək şeylərlə məşğul deyiləm. Nə bilim, aktiv vulkanlar mənə həmişə maraqlı gəlib, Birləşmiş Krallıqlar və Avropanın nisbətən yaxın yerlərdəki aktiv vulkanların kəşfinə çıxıram. Xüsusilə, tez-tez Şotlandiyaya səfər edirəm, mənim ən böyük ilham mənbəyidir bu ölkə. Kitab kolleksiyam var, hara getsəm, mütləq ilk növbədə ikinci əl kitablar satan mağazalara baş çəkirəm. Yağışlı havalarda velosiped sürməyi, suya, palçığa bulaşmağı sevirəm.

İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan SALMANQIZI

Kaspi.-2017.-7-9 oktyabr.-S.11.