Azərbaycanda ədəbi tənqid lazımsız bir şeydir

Rüstəm Kamal: “Sənin tənqid etdiyin adamı, bir də görürsən ki, iyirmi nəfər tərifləyir”

Mənim üçün insan taleyi uğurlu və uğursuz nitq aktlarının məcmusu deməkdir. Deyilən sözlərin uğurlu və uğursuz olmasıdır ömür... O yazıları yazmaq lazımdır ki, gələcəkdə xəcalət çəkməyəsən. Mən də çalışıram ki, 15-20 il sonra oğlumun, sənin, onun qarşısında qızarmayım... Bizim ədəbiyyatda total tamadalıq ədəbi tənqidə yer saxlamayıb. Bu gün alimlərdən, rəssamlardan, bəstəkarlardan, siyasətçilərdən çox, şair və yazıçılar təriflənir və yaxud təhqir edilir...

Yaxın günlərdə tanınmış tənqidçi, dəyərli alim Rüstəm Kamal redaksiyamızın qonağı oldu. Rüstəm müəllimlə yeni çap olunmuş "Güzgü günü” adlı kitabı və ədəbiyyatşünaslıq məsələləri haqqında söhbət etdik.

– Yeni kitabınız – "Güzgü günü” çap olunub. Bu münasibətlə sizi təbrik edirik. Kitabda ən çox diqqət çəkən məsələlərdən biri də müqayisələrdir. Məsələn, bir bəstəkarla şairin müqayisəsi... Bilmək istəyirəm ki, məqalələrdə müqayisə metodunu seçməyiniz nə ilə əlaqədardır?

– Əslində, bütün müqayisələr qüsurludur. Söhbət Asəf Zeynallı ilə Mikayıl Müşfiqin müqayisəsindən gedirsə, belə bir müqayisə bizim ədəbiyyatşünaslıqda əvvəllər heç vaxt aparılmayıb. Adətən, bizdə iki bənzər əsərdəki oxşar motivləri axtarmağa və müqayisə etməyə çalışırlar. Mətnin arxasındakı mənaları, sətirlərin məsaməsində olan gizliləri duymaq və hiss etmək, onları mistik-ezoterik müqayisə müstəvisinə gətirmək bizim ədəbiyyatşünaslıqda çox yayılmayıb. Amma Qərb ədəbiyyatşünaslığında bu cür yanaşmalar çox geniş yayılıb. Ona görə də mən ənənəvi-tipoloji təhlildən qaçaraq nakam şairlə nakam bəstəkarı bir zamanın məcrasında, bir taleyin içində birləşdirdim. Bizdə elə mövzular var ki, onların müqayisəsi maraqlı elmi və esseistik nəticələr verə bilər. Bu mənada o boşluğu doldurmaq istədim. Müqayisələrimdə başqa bir istiqamət də var. Belə ki, Cəlil Məmmədquluzadəylə Kafkanı da müqayisə etmişəm. Onların yaradıcılığında absurdluq, qorxu hissi ilə bağlı çoxlu oxşar motivlər var. Cəlil Məmmədquluzadənin elə hekayələri var ki, Kafkanın pritçalarından öz absurdluq gücünə, çalarına görə heç də geri qalmır. Sadəcə olaraq C.Məmmədquluzadə daha çox milli səviyyədə tanınır. Təbii ki, heç bir müqayisə tam və bütöv deyil, müqayisələr esseistin yaradıcılıq oyununun bir hissəsidir. Mənə görə də bu müqayisələr həm də bir filoloji oyun idi. Oyun ehtirası və mifoloji ezoterik yanaşma cəhdi bir çox şairlərin təhtəlşüurunun qrammatikasını bərpa etməyimə səbəb olub.

– Kitabınızda haqqında yazdığınız adamların çoxu estetik dünyagörüşü baxımından bir-birinə tamamilə ziddirlər. Hansı estetikanın tərəfdarı olduğunuz bilinmir. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə və Umberto Eko kimi...

– Tamamilə doğrudur. Hər yazının öz taleyi var. Məsələn, kitabdakı bəzi yazılarım sifarişlə yazılıb. Yəni yazıçının anım günü olub, mənə zəng vurublar ki, bu münasibətlə bir şey yaza bilərsənmi? Mən də yazmışam. Elə yazı da var ki, mən onu içimdə yaşatmışam. Məsələn, Molla Pənah Vaqif mənim sevdiyim yeddi klassik şairdən biridir. O şairi oxumaq mənə çox böyük zövq verir. Onun haqqında yazanda da fərqli duyğular içində oluram. Sovet dövrünün elə yazıçıları var ki, mənim üçün artıq abidələrdir. Onlar estetik baxımdan çox ciddi olmasınlar, amma mətnlər kimi filoloji, kulturoloji dövriyyədə ola bilər.

Yeri gəlmişkən, yaradıcılığa nəzəriyyəçi kimi başlamışam, semiotikəm. Eko da semiotik idi. Mənə dərs deyən müəllimlərin də çoxu Ekonu tanıyırdı. Beləliklə, tələbəlik illərindən Ekonun yaradıcılığı ilə tanış idim. Buna görə onun haqqında yazmışam.

– Yeni kitabınızda bir çox yazarlarla bağlı yazılar var. Amma daha çox doğulduğunuz bölgədən olan yazıçı və şairlər barədə yazılar öz əksini tapıb. Buna münasibətinizi bilmək istərdim...

– O kitabda doğulduğum bölgədən olanlar – Molla Pənah Vaqif, İsmayıl Şıxlı, İsa Muğanna, Səməd Vurğun, Yusif Səmədoğlu və Vaqif Səmədoğlu haqqında yazmışam. Hər halda hamısı ədəbiyyatımızın klassikləridir. Tam səmimi deyirəm ki, məndə heç vaxt yerlibazlıq düşüncəsi olmayıb. Amma haqqında yazdığım qazaxlı şair-yazıçıların əsərlərini sevirəm. Onları oxuyanda yaddaşım dincəlir, ana dilim yadıma düşür... Yəni bütün bu sənətkarlar haqqındakı yazıları o dil, o təhkiyə üçün darıxanda, yaddaşım o təhkiyənin dadını, koloritini hiss edəndə yazmışam. Yusif Səmədoğluna həsr etdiyim esse "Azərbaycan” jurnalının sifarişi idi. İntiqam müəllim bu mövzuda yazmağımı istəyəndə çox sevindim. İndi də Yusif Səmədoğlunun nəsrini yenidən oxuyuram. Çünki tələskənlik üzündən gözdən qaçırdığım mətləblərdən yazmaq istəyirəm. Bir alim, bir oxucu kimi əminəm ki, nə qədər "hücumlar” edilsə də, Azərbaycan ədəbi dilinin, milli nəsrimizin və poeziyamızın formalaşmasında qazaxlıların, şübhəsiz ki, böyük rolu var. Xüsusən də Molla Pənah Vaqifin və Səməd Vurğunun.

– Amma Müşfiqin sadə, axıcı dilini S.Vurğun yox, xalq formalaşdırmışdı... Mənə maraqlıdır ki, S.Vurğunla eyni dövrdə yaşamış Müşfiqin dilini niyə bu qədər müzakirə etmirlər? Məgər onun ədəbi dili S.Vurğundan çoxmu zəif idi, anlaqsız idi? Ümumən, həmin dövrdə formalaşan dili birbaşa olaraq S.Vurğunla əlaqələndirmək doğrudurmu?

– Ədəbi dil, xalq dili və şairin dili tamamilə fərqli anlayışlardır. Nə S.Vurğun, nə də Müşfiq yeni bir dil yaratmayıb. Bu dil xalqın ruhundan doğulub. Vurğun və Müşfiq ayrı-ayrı dil stixiyalarından gəlir. Xalq isə sözündə özünü tanıdığı, gördüyü şairi seçir. Xalqın ziyalısı da, akademiki də, ucqar bir dağ kəndində yaşayan çobanı da S.Vurğunun şeirlərini əzbər bilirdi.

– Bəs həmin akademik kəsim nə üçün S.Vurğunun əsərlərinin beş cildliyini hazırlayanda, onun "Komsomol poeması”nı gizlədirdi?

– Müasir dövrdə saytların "köməyi” ilə, xüsusən də, Vurğuna yönələn total hücumların nəticəsində bu poema çox gözəl ədəbi dəyərə malik olmasına baxmayaraq, dərsliklərdən, proqramlardan çıxarılıb. Qəribədir ki, biz XXI əsrin hansısa "estetik” meyarları ilə "Komsomol” poemasının dəyərini ölçmək istəyirik, gərək onda "Nəsihətnamə”yə, "Hədiqətüs-süəda”ya və "İsgəndərnamə”yə başqa ölçülər tətbiq edək. "Komsomol poeması” XX əsrin ən möhtəşəm sevgi eposlarından biridir.

– İmam Hüseyn həqiqəti ilə, Azərbaycan xalqının canını alan komsomolçuların həqiqətini necə eyni müstəviyə qoya bilərsiniz, eyniləşdirmə absurddur...

– Komsomol mövzusuna toxunmaq istəmirəm. Ona qalsa, İslam da bu torpağa gül-çiçəklə gəlməyib. Bolşevizm də bir məzhəb idi. S.Vurğun da bu həqiqətə sona qədər inanıb. Axı, biz ədəbi cəhətdən o qədər də zəngin deyilik. Hər belə ideologiyaya görə mətnləri ədəbiyyatdan çıxarsaq, ədəbi tariximiz boş bir çölə bənzəyər. Hal-hazırda olan ədəbi meyillər ədəbiyyatımızı silib-süpürməyə xidmət edir. Mən əsərlərin zamanın, dilin, taleyüklü məsələlərin kontekstində təhlilinin tərəfdarıyam. Səməd Vurğunun XX əsr Azərbaycan poeziyasına gətirdiyi yeniliklər o qədər çoxdur ki... Və anlamıram, ona qarşı sosial şəbəkələrdə total nifrətin səbəbi nədədir.

– Nədir o yeniliklər?

– Tezis şəklində bir neçəsini deyim: Səməd Vurğun şeirimizə etnik səmimiyyəti gətirdi. Bu səmimiyyət onun ideoloji pafosunu da, intonasiyasını da səmimiləşdirdi. Səməd Vurğun Azərbaycan poeziyasına xalqın içindən gəlməyi və dilin fövqündə durmağı öyrətdi. Fars dilinin qafiyə hökmranlığına son qoydu. Azərbaycan müasir şeirinin qafiyə sistemini dəyişdi. Bu fikri mən deyirəm və hər cümləmə görə məsuliyyət daşıyıram. Səməd Vurğunun istifadə etdiyi qafiyəni onunla eyni dövrdə yaşayan, ya da sonrakı şairlərin yaradıcılığında, poetik kitablarında görmək elə də çətin deyil. Səməd Vurğun yeni Azərbaycan ədəbi dilinin banisidir. Ədəbiyyatımıza yeni poetik formalar gətirib. Özündən sonrakı şairlər ya onun intonasiya formasını bütünlükdə götürüblər, ya da yamsılayıblar. Milli poema janrının formalarını gətirib: Əli Kərim də, Məmməd Araz da, Hüseyn Arif də, Bəxtiyar Vahabzadə də həmin poema modellərindən istifadə ediblər. Səməd Vurğun yazılı ədəbiyyatın yeganə nümayəndəsi idi ki, aşıqlar onun şeirlərindən, yaradıcılığından bəhrələniblər. İlk dəfə olaraq mənzum dramı Azərbaycan kütləvi teatr tamaşaçısına sevdirən də o oldu. Biz millət olaraq teatral millət deyilik. İnanın ki, o dövrdə bir klassik şairi sevdirmək, simvollaşdırmaq çətin, məsuliyyətli bir məsələ idi. Səməd Vurğun isə bunu bacara bildi. Sizinlə razıyam ki, Səməd Vurğun kimi möhtəşəm istedad sahibi sistemin, ideologiyanın qurbanı oldu. Əks halda, o çox şeylər yarada bilərdi. Bu ideologiyanın, kütləvi qrafomanlıq havasının içərisində sağ-salamat qalmaq, milli məfkurəyə, xalqa xidmət etmək asan deyildi. Səməd Vurğunun timsalında bütün xalq birləşirdi, bütövləşirdi. O, şeiri ilə öz xalqını böyüdürdü, onun tarixini şərəfləndirirdi. Xalq da bu tarixi qürur hissi ilə qəbul edirdi. Kim nə deyir-desin, XX əsr Azərbaycan poeziyasının demokratikləşməsi də onun adı ilə bağlıdır. Məncə, bu qədər kifayət edər...

– İngilis dilində Səməd Vurğunun əsərləri haqqında da eyni fikirləri demək olarmı?

– Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, poeziya xüsusi nitq formasıdır, digər dillərə tərcümədə hər zaman uduzur. Bildiyim qədər, Səməd Vurğun son 50 ildə ciddi tərcümə olunmur. Səməd Vurğunun əsərlərinin rus dilinə tərcüməsi arzu olunan səviyyədə deyil. İngilis dilindən isə xəbərim yoxdur. İngilis dilində poeziyanın durumu elədir ki, tərcümə etməyə də dəyməz.

– Niyə Səməd Vurğunun şeirlərində daim qafiyə lüğətindən, axıcılığından danışılıb? Onun şeirlərinin məna yükünə görə təhlil olunmamasının səbəbi nədədir?

– Mən bilmirəm, şeirdə məna yükü nəyə deyirsiniz? Düşünürəm ki, şairə "nədən yazmısan”, "bu misrada nə demək istəmisən” deyə bir sual vermək düzgün deyil. Bu tipli sualı alimə ünvanlamaq daha doğru olar. Səməd Vurğun şeirlərinin "məna yükü”nün təhlil olunmaması ondan monoqrafiyalar yazıb ad alan alimlərin problemidir. Milli şeir ənənəsinin gəlişməsi üçün S.Vurğunun sərf etdiyi enerjinin qiyməti hələ verilməyib. Şeirlər məkanına, ovqatına görə qavranılır. Biz "məna yükü” deyəndə adətən frazeoloji birləşmələri şeirin son bəndinə, beytinə hörməklə onu fəlsəfiləşdirdiyimizi zənn edirik. Lakin bu bütün dünyada belədir ki, şeirin əvvəli, ilk misrası maraq doğurmalıdır. Oxucu şeiri ilk misralardan duymağa başlamalıdır. Biz isə "sona” diqqət edirik.

– Məti Osmanoğlu kitabınıza yazdığı ön sözdə Qassetin sənət əsərinə fiziki-optik baxış nəzəriyyəsini xatırlayır. Qeyd edir ki, tənqidçi sənət əsərinə şüşədən bağa baxırmış kimi yanaşmalıdır və burada yalnız bağdakı mənzərəyə fokuslanmalıdır. Emil Zolya da naturalizm nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən "Ekran” məqaləsində ədəbi cərəyanları sənət əsərlərinə baxış fərqinə görə müxtəlif materialdan olan şüşələrə bənzədirdi. Şüşə məfhumu, ümumiyyətlə, həmişə ədəbiyyatşünasların diqqətini çəkib. Sizcə, bəs bizim tənqidçilərimiz mətnə münasibət baxımından bu şüşə məsələsinə sadiq qala bilirlərmi?

– XX əsrin əvvəllərində bizim yazıçılar, tənqidçilər də "ayna” metaforasını çox işlədiblər. F.Köçərlini xatırlayın: "Həqiqi şair öz zəmanəsinin aynasıdır”. Əslində, güzgüdəki gerçəklik yanlış gerçəklikdir, başqa gerçəklikdir. Hətta bir dəfə söyləmişdim ki, "mən güzgüdə özgəyəm”, güzgüdə gördüyüm başqa Rüstəmdir. Bəhlul Abdulla adlı görkəmli bir alimimiz vardı. O qalxıb dedi ki, "nədi, hər səhər mən başqasının üzünü qırxıram?”. Yəqin o, güzgünün mistik, simvolik fərqinə varmamışdı, müstəqim mənasını ifadə etmişdi...

– Ədəbiyyatımızın klassik Vaqifi və modernist Vaqifi. Sizcə, Vaqiflərin hansı daha bəşəridir?

– Səməd Vurğun oğlu Vaqifin adını qoyanda hiss etmişdi ki, o, böyük Azərbaycan şairi olacaq. Mənim üçün Molla Pənah Vaqif dilimizin və tarixi taleyimizin böyük şairidir. Vaqif Səmədoğlu isə etnik ritmimizin böyük şairidir. Təbii ki, bu iki böyük şair həm üslub, həm zaman, həm də məkan baxımından fərqli və özünəməxsusdur. Hər ikisi milli poeziyada yaddaşımın güvəndiyi, inandığı şairlərdir. V.Səmədoğlu XVIII əsrdə yaşasaydı, mütləq böyük adaşı kimi yazardı.

– Molla Pənah Vaqiflə bağlı yazdığınız "Gözün tarixi” məqaləsində Vaqif lüğətinin əsasını qadın antropologiyasının təşkil etdiyini qeyd etmisiniz. Ondan əvvəlki dövrlərdə qadın ideallaşdırılırdı, ilahiləşdirilirdi. Lakin müasir dövrə nəzər salsaq, görərik ki, istər şeirlərdə, istərsə də nəsr əsərlərində qadına qarşı müəyyən aqressiya formalaşıb. Sizcə, bu dəyişikliyin səbəbi nədədir?

– XVIII əsr erkəklik kultunun gücləndiyi bir dövrdür. Şah Qacar Şuşaya, Tiflisə girəndə belə qadın ağuşuna, bətninə girən kimi girir. Yəni onun üçün Şuşa da, Tiflis də qadın obrazıdır. Və o dövrdə kişilərin ruhsal, ideoloji-simvolik, yaşam məkanında qadın aparıcı rol oynayırdı. Məhz buna görə o dövrdə qadın geyimləri, zinət əşyaları, onun bədəninin təsviri önəm daşıyırdı. XVIII əsr Azərbaycan poeziyası qadın bədənini görümlü edir, qadın bədənini kişilərin baxış obyektinə çevirir.

– Müsahibənizdə qeyd etmisiniz ki, qadının şeir yazmağını çox da ciddi qəbul etmirəm. Bu fikirdə olmanıza səbəb nədir?

– Bir az əsəbi söyləmişəm. Ədəbiyyatı həmişə kişi sənəti hesab etmişəm. Ədəbiyyatda qadınlara qarşı münasibətim hikkəli eqoizimimdən, qadın yazarların kişilərin yazma mexanizmini, texnikasını surətlə mənimsəməsindən irəli gələ bilərdi. Amma təhtəlşüur axınlarının ifadəsinə gəlincə, qadınlar kişilərə nisbətdə daha azaddırlar. Onlar bu prosesi daha sərbəst və daha cəsarətli ifadə etməyi bacarırlar. Bizdə ənənəvi olaraq qadın yazarlar fransız və rus ədəbiyyatında olduğu kimi fetişləşdirilməyib, kult səviyyəsinə qaldırılmayıb. Rus ədəbiyyatında Anna Axmatova, Marina Svetayeva az qala, kişi şairlərdən üstün tutulur, təhlil edilir. Ədəbiyyatımızda, təəssüf ki, xanım yazarlara qarşı münasibət fərqli olub. Hələ də xanım yazarlar özlərini müstəqil yaradıcılıq vahidi kimi göstərə bilmirlər. Kişi şairin üstün varlığı onun da mövcudluğunu şərtləndirib. Bu psixoloji kompleks bugünkü xanım yazarların çoxunda var.

– "Mirzə Fətəli Axundzadə: Ata Qurbanlıq kimi” adlı yazınızda "Edip kompleksi” məsələsinə toxunmusunuz. "Edip kompleksi” dünya ədəbiyyatında olduqca geniş işlənmiş mövzulardandır. Bizim ədəbiyyatımızda isə bu mövzuya az müraciət olunub. Sizcə, bunu Şərq təfəkkürüylə əlaqələndirmək olarmı?

– Ümumiyyətlə, bu gün həm ədəbiyyatşünaslıqda, həm də psixologiyada Edip kompleksi ilə bağlı ziddiyyətli düşüncələr var. Artıq Edip kompleksi özü bir mifoloji obrazdır, bir metaforadır. Mirzə Fətəli Axundzadə atasının obrazını yaddaşında ömürlük "öldürür” – bu qənaətim həmin "kompleks”ə müraciət etməyimə səbəb oldu.

– "Mirzə Fətəli Axundzadə: ümidin adı” məqaləsində onun uğursuzluqlarından yazmısınız. Bu yazıda həm də onun dinə bağlılığından söhbət açırsınız. Məsələn, dostuna yazdığı məktubunda Allahı xatırlaması, eləcə də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Xəyalat” pyesinin "Şükür olsun Allaha” cümləsi ilə bitməsi və s. bu kimi nümunələrə əsasən deyə bilərikmi, siz Axundovun uğursuzluqlarını (əgər varsa) məhz onun ateist düşüncədə olması ilə əlaqələndirmək istəmisiniz?

– XX əsr ingilis filosofu Con Ostinin nəzəriyyəsində nitq aktları 2 yerə bölünür: uğurlu və uğursuz. Mənim üçün insan taleyi də uğurlu və uğursuz nitq aktlarının məcmusu deməkdir. Deyilən sözlərin uğurlu və uğursuz olmasıdır ömür... Mirzə Fətəlinin də taleyi yalnız uğursuz nitq aktlarından ibarətdir. Pyeslərinin tamaşasını görmək ona nəsib olmur, "Kəmalüdövlə məktubları”nın çapına nail olmur, oğlunun toyunu görmək arzusu gözündə qalır. Atasını görə bilmir və sairə... 19-cu əsr Azərbaycan tarixinə məna, şərəf gətirən 3 dahidən biri məhz uğursuz nitq aktlarının qurbanı olur. Öz yazımda bu zəncirvari uğursuz nitq aktlarına toxunanda içimdən bir acı keçdi. O vaxtdan bu günə mən Axundov şəxsiyyətini faciəli dahi kimi yaddaşıma həkk etdim...

– Sizcə, çağdaş ədəbi tənqidimizin ən böyük problemi nədir?

– Azərbaycanda ədəbi tənqid lazımsız bir şeydir. Heç bir zaman yazılarımda özümü tənqidçi kimi təqdim etmədim. Düzdür, ədəbi camiənin içindəyəm və bu sahə ilə az-çox, zəif-güclü məşğul oluram. Lakin heç vaxt özümü o sinfin nümayəndəsi hesab etməmişəm. Bunu tam səmimiyyətimlə etiraf edirəm. Bizdə istedadlı, savadlı, qabiliyyətli tənqidçilər var. Bu sahə nə mənəvi, nə də maddi qazanc gətirən sahədir. Bu günə qədər yazdığım məqalələrin qarşılığında bir stəkan çay belə görməmişəm, dirilərdən xeyir görməmişəm (gülür). Bizdə tənqid adına dərc edilən yazıların yüzdə doxsanı qətiyyən ədəbi tənqidin janrlarına uyğun deyil. Ya təriflə dolu inşa yazıları, tamada mətnləridir, ya da trafaret ədəbiyyatşünaslıq məqalələridir. Bunun isə nə ədəbiyyata, nə müəllifə, nə də oxucuya bir xeyri var. Sonradan bu mətnləri toplayıb "qozqıran” kitab cildinə salıb təqdimatını keçirirlər. Bəzən haqqında bəh-bəhlə danışılan bir cavan tənqidçinin yazılarına baxırsan və görürsən ki, ortabab bir yazıçı haqqında yazmaq istəyir, amma bütün mütaliəsini nümayiş etdirir. Tənqidimizdə filoloji təhlil mədəniyyəti, ümumiləşdirmə qabiliyyəti çox zəifdir. Tarixi konteksti nəzərə almırıq. Təriflədiyimiz hər yazıçını ədəbiyyatın məhvəri hesab edirik. Və əlbəttə, ağıllı, zövqlü oxucu ilk abzasdan anlayır ki, qarşısındakının səviyyəsi nədir. O yazıları yazmaq lazımdır ki, gələcəkdə xəcalət çəkməyəsən. Mən də çalışıram ki, 15-20 il sonra oğlumun, sənin, onun qarşısında qızarmayım. Və klassiklərdən də yazmağımın bir səbəbi də budur.

– Bəs bu günə qədər hansısa yazınızdan utandığınız olubmu?

– Əlbəttə. Amma icazə verin, adlar çəkməyim (gülür). Sadəcə, belə bir açıqlama verə bilərəm ki, o yazılarda bəzən görmək istədiyimi yazmışam. Müəllifi də inandırmağı bacarmışam (gülür). O cür yazıları kitablarıma salmamşam... Hələ də o yazıların günahını çəkirəm. Çalışıram ki, o səhvləri daha etməyim. Klassiklərə müraciətim həm də bununla bağlıdır. Lakin ədəbiyyatımızda yazısına, istedadına güvəndiyim, inandığım bir neçə müəllif var ki, onlardan yazmağı da düşünürəm.

– Ədəbiyyatımızda lirik təfəkkür epik təfəkkürü üstələyir. Sizcə, bu Şərqin havasından udub, suyundan içməyimizdəndir, yoxsa başqa səbəb var?

– Mən ədəbiyyatda lirik, yaxud epik təfəkkürün hansının üstün olduğunu ölçməmişəm. Heç belə bir cihaz da yoxdur. Epik təfəkkür həm də bölgələrlə bağlıdır. Məsələn, Gəncəbasar bölgəsində epik təfəkkür üstünlük təşkil edir. İndi vizual təfəkkür o qədər inkişaf edib ki, lirikanı görmək istəyirsən. Lirika ehtirasların, duyğuların məqamıdır. Bugünkü cəmiyyətdə aşırı praqmatizm insanımızı duyğusundan azdırıb. Lirikaya virus salacaq dırnaqarası dəyərlər, müdaxilələr çoxalıb. Lirik şeirin mövcud olması üçün imkanlar azalıb. Açığı, buna təəssüf hissi keçirirəm. Bundan başqa, lirikadan musiqililik gedib sanki. Artıq şeirlərin melodik ahəngi, demək olar, yoxdur.

– Tənqid etməyi düşündüyünüz, lakin edə bilmədiyiniz adamlar olubmu?

– O qədər olub ki... Bəzən yazmağa nə həvəsim, nə cəsarətim olub. Mən təbiətcə nöqsan yazmağı sevmirəm. Dostlarla söhbətdə ürəyimi aça bilmişəm. Tənqidi sevmirəm. Bəzən bunun əhəmiyyət kəsb etmədiyinin fərqinə varıram. Sənin tənqid etdiyin adamı, bir də görürsən ki, iyirmi nəfər tərifləyir. Bu məqam adamı ruhdan salır. Birini qaldırmaqdan ötrü, o birini təhqir etmək olmaz. Bəyənmirsənsə, oxuma. Bizə estetik tənqid lazımdır. Bizim ədəbiyyatda total tamadalıq ədəbi tənqidə yer saxlamayıb. Bu gün alimlərdən, rəssamlardan, bəstəkarlardan, siyasətçilərdən çox, şair və yazıçılar təriflənir və yaxud təhqir edilir. Bu, anormal bir vəziyyətdir. Və düşünürəm ki, anormallıq dumanının içərisində hamımız bir yerdə boğulacağıq. Heç birimizə xilas yoxdur. Çin estetika traktatında deyilir ki, "çaylar bulanıq olanda tısbağalar xırda olur. Zəmanə bulanıq olanda musiqi cır olur”. Biz də bu bulanıqlığı yaratmaqla içərimizdən çıxa biləcək dahi mütəfəkkir şair, yazıçıları əngəlləyirik. İstedadlar arasından liderlər çıxmayanda, ümid qalır qrafomanları tərifləyən alimlərə.

– Yaradıcılıq məfkurəsi baxımından harda dayandığını təyin etməyən yazıçılarımız, şairlərimiz çoxdur. XX əsrin əvvəllərində daha çox realizm və romantizm ədəbi cərəyanları ətrafında qütbləşən ədəbiyyatımızda indiki vəziyyət necə dəyərləndirilə bilər?

– Çətin sual oldu. Çağdaş ədəbiyyatımızda xoşagəlməyən aqressiv bir nihilizm hökm sürür. Yazıçı hansı cərəyana aid olduğunu heç vaxt bilməməlidir. Əgər yazıçı hansı "izm”ə mənsubluğunu bəyan edirsə, bu, həmin müəllifin zəifliyidir. Bəyəm Dostoyevski hansı cərəyana aid olduğunu bilirdi? Məncə, tənqidi realizm nə deməkdir - bilirəm. Buna baxmayaraq, bizdə bir sıra yazıçıları tənqidi realizm nümayəndələri hesab ediblər. Maarifçilik fəlsəfəsi ilə məktəb-tədris mövzusu qarşılaşdırılır. Bizdə elə bilirlər ki, uşağı məktəbə dəvət etmək, onu oxutmaq istəyi maarifçilikdir. Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı ədəbi dəyərlərin qarışdığı, təsnif olunmadığı bir dövrü yaşayır. Oxucu fəxriyyə-mədhiyyə çoxluğu içində əsl əsəri müəyyən edə bilmir. Təbii ki, bunun ən böyük günahı da özümüzdədir. Kitab satışı, menecmentliyi yox dərəcəsindədir. Milli Azərbaycan nəsrinin xaricdə tanınması çox gecikir. 60-cı illərdən bu yana xalq öz nasirlərini tanımır. Son 30 ildə Azərbaycan ədəbiyyatında nəyin necə baş verdiyindən insanların xəbəri yoxdur.

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn, Cahan Seyidzadə, Aysu Kərimova

Kaspi 2017.- 21-23 oktyabr.- S.12-13.